Табу және эвфемизмдер

Сөйленістерде кездесетін кейбір заттық атаулар жергілікті халықтың әдет-ғұрпындағы, тұрмыс-салтындағы ерекшеліктермен байланысты болып келеді. Табу (полинезия сөзі) – кей сөздерді, есімдерді, сөйлемдерді атауға тыйым салу. Ең көп тараған табу адам есімімен байланысты: туыстардың атын айтуға тыйым салынған, сондай-ақ құдай, патшаның атын айтуға тыйым салынған. Ақсақалдық-феодалдық дәуір өктемдік еткен заманда қазақ әйелдеріне өзінің ерінің атынан бастап күйеуінің жақын-туысқандары мен оның ата-бабаларының аттарын атауға тыйым салатын ат тергеу деп аталатын дәстүр болған. Ақсақалдық сана тудырған талапты қанағаттандыру үшін әйелдер аты тергелетін адамның атын жанама, қосымша шартты сөздермен атауға тиіс болатын. (Сегізбай деудің орнына Екітөрт, Жолдыбек деудің орнына Соқпақ).

Әдет-ғұрып пен тұрмыс-салтқа байланысты айтылатын сөздердің бірі–эвфемизмдер. Эвфемизмдер – (гр – ев – жақсы, феми – сөйлеу) эмоция жағынан бейтарап сөздер, құлаққа ерсі естілетін сөздердің синонимдері ретінде жұмсалады. Эвфемизмдер негізінде этнографиялық құбылыстар, бірақ олардың тіл мәдениетіне тікелей қатысы бар. Эвфемизмдердің жасалуының тағы бір айғағы – өлікті құрметтеу, ол туралы жарамсыз сөздер айтпау дәстүрінен шыққан. Мысалы: өлген адамның қойылатын жері – мола, көр, бейіт, қорым сияқты сөзді айтуға тыйым салудан келіп, әулиешілік, қойымшылық сөздерін жиі қолданған. Сондықтан ондай сөздерді жергілікті халық жиі қолданып, сөздік қорына енгізіп, синонимдік қалыпқа дейін жеткізген. Мыс: өлді, қайтыс болды деудің орнына шетінеді делінеді. Ол Қазақстанның көп жерінде қолданылады. Ауру аттарын да тергеп айтады: қызамық - қызылша дегенді білдіреді.

Өзін-өзі бақылау тапсырмалары:

1. Диалектілік омонимдер мен антонимдер дегеніміз не?

2. Синонимдер, дублеттер, варианттар дегеніміз не?

3. Диалектілік полисемия дегеніміз не?

Әдебиет:

1. Ғ. Қалиев. Ш. Сарыбаев. Қазақ диалектологиясы. Алматы: Ғылым, 2002.

2. Ш. Сарыбаев, О. Нақысбеков. Қазақ тілінің аймақтық лексикасы. Алматы: Ғылым, 1990.

3. Х. Кәрімов. Қазақ диалектологиясы. Алматы, 1980.

4. Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері. Алматы, 1960.

5. С. Омарбеков. Қазақтың ауызекі тіліндегі жергілікті ерекшеліктер. Алматы: Мектеп, 1965.

6. Н. Жүнісов. Халық тілінің жергілікті ерекшеліктері. Алматы: Мектеп, 1981.

7. С. Омарбеков, Н. Жүнісов. Ауызекі тіліміздің дыбыс жүйесі. Алматы: Мектеп, 1985.

8. О. Нақысбеков. Қазақ тілінің ауыспалы говоры. Алматы: Ғылым, 1972.

6-тақырып. ЛЕКСИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРДІҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ ТОПТАРЫ

Дәріс мақсаты: Қазақ сөйленістеріндегі лексикалық ерекшеліктердің тақырыптық түрлеріне тоқталу.

Сұрақтар:

1. Диалектілік неологизмдер мен архаизмдер

2. Тұрақты сөз тіркестері

3. Семантикалық ерекшеліктер

4. Сөйленістегі лексикалық ерекшеліктер

5. Зат, құбылыс атауларын білдіретін сөздер

6. Заттардың түр-түсін, сыр-сипатын білдіретін сөздер

7. Қимыл, іс-әрекетті білдіретін сөздер

Диалектілік неологизмдер мен архаизмдер

Жергілікті халық тілінде кездесетін ерекшеліктер, сөйленістік сөздер қоғамдық-экономикалық өмірдің бүкіл барысында, әртүрлі кезеңдерге байланысты пайда болған, әртүрлі дәуір туғызған тілдік құбылыстар, белгілі бір кезеңде не дәуірдің сан-алуан өмір шындығының көрінісі ретінде сақталған тілдік факторлар. Тілдің даму барысында басынан кешкен жайлардың ізі ретінде сақталған осы сияқты тіл құбылыстарының бірі көнерген сөздер. Көнерген сөздердің 2 түрі бар.

1. Әдеби архаизмдер. Тілімізде бір кезде жаппай қолданылып, кейін саяси-әлеуметтік, кейбір әдет-ғұрып, мәдени-тұрмыстық жағдайлардың өзгеруімен байланысты сирек аталатын сөздер. Мысалы: би, болыс.

2. Диалектілік архаизмдер. Бұл топқа әр жерде әртүрлі айтылып, кейін бар заттардың ұғымдардың, ескі әдет-ғұрыптардың бірте-бірте жойылуымен б-ты оның аттары да сирек қолданылып, бірте-бірте ұмыт болып бара жатқан сөздер мен сөз тіркестері жатады. Бұларға Маңғыстау қазақтарының қыз ұзату, келін түсіру әдетімен байланысты айтылытын: алапа (кәде), дойыр жығар (күйеудің қыз жеңгелеріне беретін кәдесі), революциядан бұрын қолданылған: ақұн (молда), қоңылшы (қотаншы, мал баққан адам), жауынгерлікке байланысты жаншы (жансыз), шамшар (сауыт), алым-салыққа байланысты дәлдір (күміс ақша), кежекей (түтін салығы) және т.б. сөздер жатады.

Әбдіре/әбдыра –зат бұйым салуға арналған үлкен сандық. Бұл сөз көптеген тілде бар. Парсы тілінде шыны аяқ салатын қоржын.

Боқша-матадан, киізден тоқылған немесе алашадан істелген кір салатын қалта, кей жерлерде оқушының кітап салатын қабы. Балалар боқша арқалап мектепке бара жатыр.

Ұлама-білгір, көп оқыған көп білетін ғалым адам (Өзбекстан қазақтарының тілінде).

Ж.Досқараев Қызылорда обл. Қазалы тұрғындарының тілін зерттеуге арналған мақаласында дегмент (күміс белбеу), ұша төс (сүбелі төс), нашар бала (қу бала), тайжақы, серке т.б. сөздердің сирек айтылатын көнерген сөздер тобына жататынын айтады. С.Омарбеков құрамындағы кейбір сөздер жеке қолданылмайтын мақы жібермеу (қапы жібермеу), тән-тән болу (дал болу), тақыр-тұлым ақыртатпай ( түк жоқ) сияқты сөз тіркестерін келтіреді.

Неологизмдер. Көнерген сөздердің айтылудан шығып қалуы н/е пассив сөздіктің құрамына ауысуы қандай заңды құбылыс болса, соған қарама-қарсы белгілі бір заттарға, құбылыстарға, жайларға б-ты тыңнан сөз пайда болуы да сондай заңды құбылыс. Бұлар жаңа сөздер– неологизмдер. Бұлар Кеңес өкіметі тұсындағы өзгерістерге б-ты актив сөздігіміздің қатарынан сүбелі орын алған сөздер.

Мысалы, ауызекі тілде айтылатын, бірақ әдеби тілімізде жоқ жаргазет-қабырғагазет, базар күн –демалыс күн, жарлау-хабарлау, сүзеуік-бульдозер, тікаяқ–стакан сияқты сөздердің бар екенін байқаймыз. Сөйленістегі тіркестер қалпында кездесетін баян жазу–шығарма жазу, байрақ алу–бәйге алу, іске көтеру–қызметке орналастыру, жауап алу–рұқсат алу, қош шегу–қол қою, суретке алу–суретке түсіру т.б. сөз тіркестері кездеседі.

Батыс өңірлерде қатерлеу– хабарлау, жазбалы ретінде – жазбаша түрде, жұмыстау – жұмыс істеу, толықтай – толық сияқты кеңсе тіліне тән жазбаша сөз саптау үлгілері бар.

Сөйленістердегі жаңа сөздердің дені орыс тілінің әсері негізінде пайда болған. Мыс, жаргазет, отырыспа т.б. сөздер орыс тілінен калька жолымен алынған сөздер.