Антонимдер мен омоантонимдер

Қазақ сөйленістерінде бір-біріне қарама-қарсы мағынада жұмсалатын антоним сөздер көп кездеседі. Әдеби тілге қатыстылығына қарай тіліміздегі антонимдер бірнеше топқа бөлінеді:

1. Таза диалектілік антонимдер. Сыңарларының бәрі де сөйленістегі сөздерден құралған антонимдік қатарлар.

Дырау, нән (үлкен) – күйттей, шікідей (кішкентай)

Субайлы (әдепті) – сімсіз (әдепсіз)

Сәлекей (аз) – күдер (мол, көп).

2. Әдеби-диалектілік антонимдер. Антонимдік қатардағы сыңарларының бірі – әдеби сөз, екіншісі диалектілік сөздерден құралған қатарлар: Керім, әйбәт-жаман, кішкентай-нән, дырау, тәуір-тақыл.

3. Таза әдеби антонимдер. Сыңарларының бәрі түгел әдеби сөздерден құралған қатарлар. Үлкен-зор, дәу, жаман-жақсы, биік-аласа.

Синонимдер

Қай тіл болмасын белгілі бір заттың не ұғымның бірнеше атпен аталып, бірнеше вариант күйінде айтылуы себепсіз, жай бола салған құбылыс емес. Қазақ сөйленістерінде де тұлғасы әртүрлі, бірақ мағынасы бір-біріне жақын сөздер мол.

Әдеби тіл мен диалектілік лексика өзара тығыз байланысты. Кейде олардың арасына меже қою қиын. Өйткені әдеби тілдің қалыптасу барысында бір ерекшеліктер әдеби тілге еніп, оны байытып жатса, енді бірқатар аймақтық сөздер әдеби тілді шұбарлап, оның нормалануына кедергі жасайды. Көптеген варианттық сыңарлар әдеби тілде қатар қолданылып жүргендіктен, олардың әдеби варианттары осы күнге дейін анықталмай келе жатыр.

Тіліміздегі вариант, дублеттер тіл категориялар тұрғысынан фонетикалық, лексикалық, грамматикалық болып үшке бөлінеді:

1. Фонетикалық дублеттер. Залым (зәлім), құдағи (құдағай), сүйінші (шүйінші), жаутаңдау (жәутеңдеу) т.б. Бұл дублеттердің әрбір сыңары бір-бірінен фонетика жағынан яғни жеке дыбыстардың түрліше дыбысталып айтылуы арқылы бөлектенеді.

2. Лексикалық дублеттер. Бұл топқа сыңар сөздердің әрбір компоненті дыбысталу жағынан бір-біріне ұқсамайтын сөздер жатады: иіс су / әтір /иіс май, су ағаш / иінағаш / күйенте т.б.

3. Грамматикалық дублеттерге бір-бірінен қосымша арқылы ерекшеленетін сыңарлар жатады: барасыз / барасыңыз, барғым жоқ / барғым келмейді, жатқан / жатырған т.б.

Көп мағыналы сөздер

Қазақ сөйленістерінде көп мағыналық (полисемиялық) құбылыстар өте жиі кездеседі. Бір сөйленісте бір мағынада қолданылатын сөз екінші сөйленісте басқа мағынада, тіпті кейде қарама-қарсы мағынада қолданылуы мүмкін. Немесе сөз сөйленісте әдеби тілдегі мағынасын сақтай отырып, қосымша диалектілік мағынада қолданылуы мүмкін. Мысалы: Сарымсақ сөзі әдеби тілде чеснок мағынасында жұмсалса, орталық-солт. қазақтарының тілінде пияз мағынасында жұмсалады.

Тас етістігі әдеби тілдегі мағынасын сақтай отырып, «кірпіш» мағынасында да жұмсалады. Мыс: Биыл 20000 тас соғып, тұрғын үй салу ойымызда бар (Орал. Жәнібек). Кейде әдеби тілде бір-ақ мағынада жұмсалатын сөздің сөйленістерде мағынасы кеңейе түседі. Мысалы: пәс сөзі әдеби тілде пәс адам түрінде тек адамның мінезімен байланысты қолданылса, Шымкент, Жамбыл облысының кейбір аудандарында әдеби тілдегі мағынасын сақтай отырып, оның үстіне пәс стол, пәс орындық, пәс ағаш дегендей, аласа мағынасында да айтылады. Мысалы: Мына ағаш пәс екен (Шымк, Сайр).