Лексикалық диалектизмдер және олардың түрлері.

Қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктерді әр тұрғыдан топтауға болады. Мысалы: олар тарихи тұрғыдан, түп төркіні жағынан бірнеше топқа бөлінеді. Таралу аумағы, құрылысы жағынан немесе ерте не кеш пайда болу жағынан да диалектизмдерді топқа бөліп жіктеуге болады. Ең алдымен жергілікті ерекшеліктер үш топқа бөлінеді: фонетикалық, лексикалық және грамматикалық.

Құрамына қарай диалектілік лексиканы төмендегі топтарға бөлуге болады:

1. Түбірлі диалектизмдер. Сой (тұқым), лұт (өте), тәр (дәстүр), сүген (балықтың түрі), пес (сараң), пәт (қарқын, екпін), нән (зор, үлкен).

2. Туынды диалектизмдер. Бұл топтағы сөздер диалектілік немесе әдеби сөздердің негізінде жұрнақ жалғау арқылы жасалады. Жасалу жағынан олар ішінара екіге бөлінеді:

а) Диалектілік сөз + әдеби жұрнақ. Мысалы: шек + кі (таразы), нөкөс –тік (ақмақтық), көпене –ші (шөмеле жиятын адам), пісент –ті (ұқыпты).

ә) Әдеби сөз + әдеби жұрнақ. Теп +пе (баспалдақ), жар+ла (жариялау), жұмыс+та (жұмыс істе).

3. Тіркестік диалектизмдер.

а) Құрамында диалектілік сөзі бар тіркесім. Мысалы: дәрпі кету (әйгілі болу), тырпысын шығару (тас талқанын шығару).

ә) Құрамында диалектілік сөзі жоқ, тұтас әдеби тілдегі сөздердің өзара тіркесі арқылы жасалған тіркестер. Мысалы: жұмыс жасау (жұмыс істеу), бір мойын жер (ширек гектар жер), жер шығып кетті (жер құрғап кетті).

4. Семантикалық диалектизмдер. Бүл топқа әдеби тілде бір мағынада, жергілікті жерде екінші мағынада немесе әдеби тіл мағынасын сақтай отырып диалектілік мағынада жұмсалатын сөздер жатады. Мысалы: әке сөзі әдеби тіл мағынасын сақтай отырып, Жетісуда, Семей облысының кейбір аудандарында «шырағым», «қарағым» мағынасында қолданылады. Әдеби тілдегі жағымды мағынада қолданылатын әжептәуір сөзі Орал облысының Орда, Жәнібек аудандарында керісінше «нашар» мағынасында қолданылады.

5. Лексика-фонетикалық диалектизмдер. Бұл топқа құрамында фонетикалық ерекшеліктері белгілі бір заңдылыққа бағынбайтын, тек сол сөзде ғана кездесетін ерекшеліктер жатады. Мысалы: диуал / дуал (балшықтан жасалған қоршау), ашты (ащы), кеуіл (көңіл).

6. Жиілік диалектизмдер. Бұл топқа Қазақстанның бір өңірінде жиі екінші өңірінде сирегірек айтылатын сөздер жатады. Мысалы: оңды деген сөз оңтүстік өңірден гөрі орталық-солтүстікте жиірек айтылады (оңды болды, оңды адам).

Диалектілік ерекшеліктердің түрлі лексикалық топтарға қатысы

Тіліміздегі варваризм, кітаби лексика, тосын сөздерден (окказиональные слова) аймақтық лексиканың негізгі айырмашылығы – диалектизмдердің таралуында белгілі бір изогластық шек болады, олар әдеби тіл лексикасына жатпайтын тек белгілі бір аймақта ғана қолданылатын сөздер.

Өзін-өзі бақылау тапсырмалары:

1. Лексикалық ерекшеліктерге байланысты еңбектерді ата.

2. Диалектілік лексика құрамына қарай қалай бөлінеді?

3. Диалектілік ерекшеліктерден басқа әдеби тілдің лексикалық нормасына жатпайтын қандай құбылыстар бар?

Әдебиет:

1. Ғ. Қалиев. Ш. Сарыбаев. Қазақ диалектологиясы. Алматы: Ғылым, 2002.

2. Ш. Сарыбаев, О. Нақысбеков. Қазақ тілінің аймақтық лексикасы. Алматы: Ғылым, 1990.

3. С. Аманжолов. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. Алматы, 1997.

4. Т. Айдаров. Қазақ тілінің лексикалық ерекшеліктері. Алматы: Мектеп, 1975.

5. Х. Кәрімов. Қазақ диалектологиясы. Алматы, 1980.

6. Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері. Алматы, 1960.

7. Н. Жүнісов. Халық тілінің жергілікті ерекшеліктері. Алматы: Мектеп, 1981.

5-тақырып. ДИАЛЕКТІЛІК ЛЕКСИКА, ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ

Дәріс мақсаты: Диалектологиядағы сөз мағынасына байланысты құбылыстармен таныстыру.

Сұрақтар:

1. Омонимдер.

2. Антонимдер мен омоантонимдер.

3. Синонимдер, дублеттер, варианттар.

4. Көп мағыналы сөздер.

5. Табу және эвфемизмдер.

Омонимдер. Қазақ әдеби тілдегі сияқты бір-бірімен тұлғалас, бірақ мағына жағынан үйлеспейтін омоним сөздер көп кездеседі. Мысалы: көтерме сөзі Арқа қазақтарында көмек, асар, жәрдем мағынасында қолданылса, Сыр бойында, Шымкент облыстарда ой жерден жүргізілген, топырақпен көтеріп жасаған арықтарды айтады. Ақыр сөзінің әдеби тілдегі зекіру мағынасына қосымша қыста қардан жасалған қораның ық жағындағы қар түсіртпей тазалап тұратын алаңды да білдіреді. Ал бұл сөздің басқа омонимдік қатарлары да бар. Оңтүстік алқапта малға шөп салатын орын, оттық; Ақтөбе тұрғындарында – кірпіш құю үшін қазылған жер. Баспа сөзінің әдеби тілдегі кітап шығаратын орынмен қатар, орталық-солтүстікте шөп жинайтын машинаның педалін де айтады. Осы сөз Түрікмен, Орынбор қазақтарында баспалдақ, Жамбыл облысында есіктің ілгегі. Алматы облысында текемет, көйлек жиегіне салатын өрнек мағынасын білдіреді.