Қос сөздер
Қазақ сөйленістерінде қос сөз түлғасында айтылатын сөздердің саны өте көп. Олардың құрамында қайталама қос сөздермен бірге құрамы әртүрлі, сыңарлары бір-біріне ұқсамайтын қос сөздер жиі ұшырайды. Ондай қос сөздердің құрамындағы сыңарларының мағыналы, мағынасыздығына қарай бірнеше топқа бөлуге болады.
1) Екі сыңары да түсініксіз қос сөздер.
Шыған-тоғайда.
Анда-санда. Ол біздің үйге шыған-тоғайда
бір келетін еді (Орал, Орда). Бәкін-шүкін.
Майда-шүйде, ұсақ-түйек. Ол қазір
бәкін-шүкінді қоя тұрсын (Тау., Қош.).
2) Екі сыңары түсінікті кос сөздер.
Онша-мұнша. Аздап, ептеп. Мақта өсірудің жайын онша-мұнша білеміз ғой (Шымк., Сарыағ.).
3) Бір сыңары түсінікті, екінші сыңары түсініксіз кос сөздер. Сиыр-сыбыр. Сиыр-миыр, Көзіңе жайылып жүрген сиыр-сыбыр көрінген жоқ ла? (Гур., Маңғ.).
Біріккен сөздер
Қазақ сөйленістерінде бір-бірімен бірігіп жасалған сөздер көп. Кейбір біріккен сөздердің жігі айқын ажырап, олардың біріккендігі бірден көзге түсіп түрса (шаңтас, кемпірауыз, атауыз, т.б.), енді бірқатар сөздердің жігі ажырамай, бір-бірімен жымдасып кеткен. Олардың бастапқы түбірлері бірден табыла коймайды. Мысалы, шалорақ (Гур., Маңғ.) сөзі шалғы және орақ сөздерінің бірігуінен жасалса, шымшуыр мағынасындағы мәстемір (Орал, Чап.) сөзі маса және темір сөздерінің бірігуінен жасалған. Ал алшалғы//алчалғы, алжапқыш сөздерінің құрамындағы алғашқы ал сыңарлары алд-алды (бір нәрсенің алды) мағынасындағы сөз де, калған сыңарлары әдеби тілде жеке-дара қолданылатын шалғы, жапқыш деген сөздер.
Өзін-өзі бақылау тапсырмалары:
1. Диалектілік туынды сөздер қандай үлгілермен жасалады?
2. Диалектілік қос сөздер қандай топтарға бөлінеді?
3. Диалектілік біріккен сөздер қандай топтарға бөлінеді?
Әдебиет:
Ә. Нұрмағамбетов. Қазақ говорларының грамматикасы. Алматы, 1986.
Ш. Сарыбаев, О. Нақысбеков. Қазақ тілінің аймақтық лексикасы. Алматы: Ғылым, 1990.
С. Аманжолов. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. Алматы, 1997.
Ә.Нұрмағамбетов. Қазақ тілі говорларының батыс тобы. Алматы, 1978.
О. Нақысбеков. Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы. Алматы, 1994.
Б. Базылхан. Монғолиядағы қазақтардың тілі. Уланбатыр-Өлгий, 1991.
Б. Бекетов. Қарақалпақ қазақтарының тілі. Алматы: Рауан, 1992.
С. Омарбеков. Халықтық тіліміздегі тектес тілдермен ортақ құбылыстар. Алматы: Ғылым, 1978.
О. Нақысбеков. Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы. Алматы, 1982.
О. Нақысбеков. Қазақ тілінің ауыспалы говоры. Алматы: Ғылым, 1972.
Б.Базылхан. Монғол-қазақ тілдерінің салыстырмалы-тарихи грамматикасы. Баян-Өлгий, 1973.
12-тақырып. ДИАЛЕКТОЛОГИЯДАҒЫ СИНТАКСИСТІК ЕРЕКШЕЛІКТЕР
Дәріс мақсаты: Қазақ сөйленістеріндегі синтаксистік ерекшеліктермен таныстыру.
Сұрақтар:
1. Септік жалғауларының сөйлем ішінде алмасып қолданылуы.
2. Сөз тіркестерімен байланысты ерекшеліктер
Септік жалғаулардың сөйлем ішінде алмасып қолданылуы
Қазақ сөйленістерінде сөйлем ішінде кейде кейбір септік жалғаулары өзара алмасып келеді. Мысалы, барыс жалғауында тұруға тиісті сөз кейде табыс жалғауында қолданылады. Керісінше, табыс жалғауында тұруға тиісті сөз барыс жалғауында жұмсалады. Сөйленістерде төмендегі септік жалғаулар бір-бірімен алмасып келеді.
Жатыс септікте қолданылуға тиісті сөз кейде барыс септікте қолданылады. Мысалы: Биыл осы айға қар жауып қалуы мүмкін (Шымк., Түлкібас). — Биыл осы айда қар жауып қалуы мүмкін. Алдаш суға жақсы жүзеді (Сем., Ақс). ~ Алдаш суда жақсы жүзеді.
Шығыс септікте қолдануға тиісті сөз кейде барыс септікте қолданылады. Мысалы: Біз баяғыда шала сауатты молдаға оқуды едік (Алм., Узын.) - Біз баяғыда шала сауатты молдадан оқушы едік.
Табыс септігінде қолданылуға тиісті сөз кейде барыс септікте қолданылады. Мысалы: Біз Алдырбайға куып жеттік (Алм., Ұзын.). Біз Алдырбайды қуып жеттік.