І тарау Қазақ тілінің диалектілік тіл жүйесі

ГЛОССАРИЙ

ДИАЛЕКТОЛОГИЯ – тіл білімінің диалектілер мен сөйленістерді зерттейтін саласы.

ДИАЛЕКТ – тілде жалпыхалықтық сипат алмаған, белгілі бір жерде ғана қолданылатын ерекшеліктердің жиынтығы.

СӨЙЛЕНІС – жергілікті диалектілердің шағын аймақты қамтитын бөлігі. ДӘСТҮРЛІ ДИАЛЕКТІЛІК ҚҰБЫЛЫСТАР –ертеден келе жатқан, көне тайпа тілдерінің қалдығы ретінде сақталып қалған ерекшеліктер.

ДӘСТҮРСІЗ ДИАЛЕКТІЛІК ЕРЕКШЕЛІКТЕР – сөйленістерде кейінгі замандарда пайда болған, қоспа ретінде басқа тілдерден енген не кейін жұрнақ пен тіркес арқылы жасалған сөздер

СӘЙКЕСТІ ДИАЛЕКТІЛЕР - әртүрлі сөйленістегі бір затты не ұғымды түрліше атаудан пайда болған сөздер.

СӘЙКЕССІЗ ДИАЛЕКТИЗМДЕР – белгілі бір сөйленісте қолданылған сөздердің түрлі географиялық немесе шаруашылық, әдет-ғұрып жағдайларына байланысты басқа сөйленістерде ұғым жағынан сәйкес сөзі болмауы.

ФОНЕТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР – кейбір дыбыстардың өзара алмасуымен, дыбыстардың жуан-жіңішке айтылуымен немесе кейбір дыбыстардың түсіріліп не қосылып айтылуымен байланысты ерекшеліктер.

ГРАММАТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР – сөздердің тұлғаларымен, олардың түрленуімен немесе сөздердің тіркесімдік ерекшеліктерімен байланысты.

ЛЕКСИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР – бір нәрсенің атауы не оның сын-сапа қимылының әр жерде әртүрлі аталуымен байланысты.

ДИАЛЕКТІЛІК АРХАИЗМДЕР – әр жерде әртүрлі айтылып, кейін бар заттардың ұғымдардың, ескі әдет-ғұрыптардың бірте-бірте жойылуымен байланысты оның аттары да сирек қолданылып, бірте-бірте ұмыт болып бара жатқан сөздер мен сөз тіркестері

1-тақырып. ДИАЛЕКТОЛОГИЯ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК

Дәріс мақсаты: «Қазақ диалектологиясы» ғылымының зерттеу нысаны, салаларымен таныстыру.

Сұрақтар:

1. Диалектология ғылымының зерттеу нысаны, мақсат-міндеттері.

2. Жергілікті диалектілер, олардың түрлері.

3. Жергілікті диалектілерді зерттеудің маңызы.

4. Жергілікті диалектілер және ұлттық тіл.

Жергілікті тілдік ерекшеліктер – жалпыхалықтық тіліміздің бір аймаққа тән тілдік көрінісі. Ол аймақтың тілдік материалы жалпыхалықтық тіл арнасымен астасып жатады да, кейбір дыбыстық, грамматикалық, лексикалық ерекшеліктері жағынан одан ажырап тұрады. Жергілікті ерекшеліктердің қамтитын территориясы, тілдік материалының көлеміне қарай диалект, сөйленіс терминдері қолданылады.

Диалект деген термин тілде жалпыхалықтық сипат алмаған, белгілі бір жерде ғана қолданылатын ерекшеліктердің жиынтығын білдіреді.

Сөйленіс – жергілікті диалектілердің шағын аймақты қамтитын бөлігі. Мәселен, Қазақстан жағдайында диалект 2-3 облыс көлеміндей жерді қамтыса, сөйленіс 1 облыс не 2-3 аудан көлеміндей жерді қамтиды.

Тіл білімінің диалектілер мен сөйленістерді зерттейтін саласы диалектология (диалектос – сөйлеу, сөйленіс; логос – ілім ) деп аталады.

Қазақ диалектологиясының міндеті – қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктерді зерттеу, оларды топтап, жан-жақты сипаттау. Мысалы: Менің сөзімді әбден тыңлап барып жазғын.

Әдеби тілдегі жалпыға белгілі сөз жергілікті жерде басқаша айтылуы мүмкін. Мысалы, қоңсы-көрші, сой-тұқым, оздыру-өткізу.

Әдеби тілдегі кейбір сөздердің жергілікті халық тілінде әлденеше нұсқасы кездеседі: үлкен-дырау, нән, нәнбай, дығал, дөкей, әйдік, жоян, ноян, сомбал, шанбол, чоң, шоң.

Диалектілік ерекшеліктер сөздердің дыбысталуында да кездеседі: шәш-шаш, айқыра-айқара, кербаз-кербез, мәртаба-мәртебе.

Сондай-ақ сөз тіркестерінде де кездеседі: зыбан ұру – әлек салу, ілкі әзірде – алғашқы кезде.

Халық я ұлт тілдерінде кездесетін ерекшеліктер еш уақытта бірыңғай сипатта болған емес. Олар пайда болуы жағынан да, жалпыхалықтық әдеби тілге қатысы жағынан да, халық тілінде қолданылуы жағынан да әртүрлі болып келеді. Белгілі бір кезеңде әдеби тіл қабылдап, оның қолданылу нормасына айналып, тұрақталып, жалпыхалықтық сипат алған ерекшеліктермен қатар, әдеби тіл қабылдамай, одан тыс қалып отыратын диалектілік ерекшеліктер, қарапайым сөздер, жаргондар, варваризмдер, кітаби тіл элементтері де бар.

Жергілікті диалектілер дегеніміз – белгілі бір жердің, аймақтың халқына қызмет ететін, дыбыстық, грамматикалық және лексикалық жағынан өзіне тән ерекшелігі бар жалпыхалықтық тілдің тармақтары.

Жергілікті ерекшеліктер 3 топқа бөлінеді:

1. Фонетикалық ерекшеліктер. Бұл ерекшеліктер кейбір дыбыстардың өзара алмасуымен, дыбыстардың жуан-жіңішке айтылуымен немесе кейбір дыбыстардың түсіріліп не қосылып айтылуымен байланысты. Мысалы: пысқан-піскен, құлдану-қолдану, маңлай-маңдай, чақыру-шақыру.

2.Грамматикалық ерекшеліктер сөздердің тұлғаларымен, олардың түрленуімен немесе сөздердің тіркесімдік ерекшеліктерімен байланысты. Мысалы: оңтүстікте бұйрық райдың барғын, келгін тұлғалары кездеседі.

3. Лексикалық ерекшеліктер. Бір нәрсенің атауы не оның сын-сапа қимылының әр жерде әртүрлі аталуымен байланысты болады. Мысалы: иінағаш-әпкіш, күйенте, құрамыс, мойынағаш т.б. Осы 3 топтың сандық арақатынасы тұрғысынан алып қарағанда, лексикалық ерекшеліктердің әлдеқайда басым екені байқалады.

Тілдегі диалектілер мен сөйленістер диалектология мәселелерін шешу үшін ғана зерттелмейді. Оларды танып-білудің тіл тарихын зерттеуде, халық тілінің сөз байлығын меңгеруде теориялық та, практикалық та маңызы зор.

1. Қазақ тілінің халық тілі, ұлт тілі болып қалыптасу процесін, әдеби тілінің даму заңдылықтарын жете түсіну үшін, қазіргі тілдегі жеке категориялардың тарихын зерттеу керек. Бұған қажетті материалдар бұрынғы заманнан қалған тарихи жазба ескерткіштерде, көне нұсқаларда, туыстас түркі тілдерінде және осы күнгі халық тілінің өзінде, оның жегілікті диалектілері мен сөйленістерінде жатыр.

2. Мектепте тілден, әдебиеттен сабақ беретін мұғалімдер үшін диалектологияны білудің практикалық мәні бар.

3. Диалектілік ерекшеліктерді зерттеу қазақ тілі сөздіктерін, оның диалектологиялық картасын, атласын жасауға, тіл байлығын жинап пайдаға асыруға мүмкіндік береді.

Өзін-өзі бақылау тапсырмалары:

1. Диалект, сөйленіс дегеніміз не?

2. Жергілікті ерекшеліктер қандай топтарға бөлінеді?

3. Диалектологияны зерттеудің қандай маңызы бар?

Әдебиет:

1. Ғ. Қалиев. Ш. Сарыбаев. Қазақ диалектологиясы. Алматы: Ғылым, 2002.

2. Ш. Сарыбаев, О. Нақысбеков. Қазақ тілінің аймақтық лексикасы. Алматы: Ғылым, 1990.

3. С. Аманжолов. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. Алматы, 1997.

4. Т. Айдаров. Қазақ тілінің лексикалық ерекшеліктері. Алматы: Мектеп, 1975.

5. Х. Кәрімов. Қазақ диалектологиясы. Алматы, 1980.

6. Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері. Алматы, 1960.

2-тақырып. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ СӨЙЛЕНІСТІК ТІЛ ЖҮЙЕСІ

Дәріс мақсаты: Диалектілердің тарихи даму жағынан, шығу төркіні жағынан түрлерімен таныстыру.

Сұрақтар:

1. Қазақ тіліндегі диалектілік және сөйленістік тіл жүйесі.

2. Сәйкесті, сәйкессіз, дәстүрлі, дәстүрсіз диалектілер.

3. Диалектік құбылыстардың жалпы түркілік сипаты.

Қазіргі тілдердегі диалектілер (сөйленістер) бұл күнге дейін өте күрделі процестерді басынан өткізіп келген. Олар бір кезде негізі бір ру-тайпалық сипатта болып, келе-келе жергілікті сипатқа көшкен.

Тіл жүйесінің негізгі белгілері оның диалектілері мен сөйленістеріне де тән, ал әрбір диалекті мен сөйленіс жүйесінің ерекшеліктері мен тілдік белгілері тұтас тілге және оның диалектілері мен сөйленістеріне тән емес. Мыс, етістіктің –лық, йық бұйрық райы жалпыхалық тілге де, әдеби тілге де, оның сөйленістеріне де тән. Ал оның –лы, лі түрі оңтүстік-батыс сөйленістеріне ғана тән, жалпы ұлттық сипаты жоқ.