Ad. 1) PRAWO. POJĘCIE, FUNKCJE ORAZ SYSTEMATYKA

a) Definicja prawa.

Prawo pojmowane jest przez większość przedstawicieli doktryny prawniczej jako ogół swoistych norm postępowania, ukształtowanych w ramach organizacji państwowej i pochodzących bądź uznanych przez odpowiednie organy państwowe. Normy prawne zawierają wzory przyszłych, pożądanych zachowań określonych adresatów prawa, określonych nie imiennie, ale rodzajowo, mających przez to charakter generalno-abstrakcyjny oraz prospektywny, tzn. skierowany w przyszłość.

Koncepcje dotyczące pojęcia prawa.

1. Do pierwszej należą koncepcje traktujące prawo jako zespół norm postępowania, które można wyodrębnić z ogółu norm społecznych tzn. moralnych, religijnych, czy obyczajowych. Koncepcje te dostrzegają w swoich założeniach związek norm prawnych ze zjawiskami społecznymi, odmawiając jednakże tym zjawiskom cechy prawności, która to cecha charakteryzuje wyłącznie prawo stanowione przez uprawnione do tego organy. W ramach pierwszej grupy podstawowe znaczenie ma wyodrębnienie

1. tzw. prawnonaturalnych koncepcji prawa, ujmujących prawo jako normy postępowania kształtujące się w sposób niezależny od ludzkiego ustawodawcy, pochodzące od istoty nadprzyrodzonej bądź wynikające z nadrzędnych cech natury ludzkiej lub z istoty życia społecznego.

2. tzw. pozytywistycznych koncepcji prawa, sprowadzających prawo jedynie do norm ustanowionych bądź uznanych przez odpowiednie organy państwowe oraz zagwarantowanych przymusem państwowym.

2. Drugą grupę tworzą z kolei koncepcje traktujące prawo jako zespół nienormatywnych faktów społecznych, takich jak określone zachowania, przeżycia psychiczne, wartości. Normy prawne stanowią w ramach tych koncepcji wtórny przedmiot badań, będący wynikiem określonych zjawisk mających miejsce w rzeczywistości. Mogą to być:

   • zjawiska (przeżycia) psychiczne (psychologiczna koncepcja prawa według Leona Petrażyciego) lub

   • rzeczywiste powiązania międzyludzkie (koncepcje socjologiczno- i antropologiczno-prawne), a także

   • zachowania określonych podmiotów społecznych oraz zewnętrzne rezultaty tych zachowań (amerykańska funkcjonalistyczna koncepcja prawa – precedensy) bądź wreszcie

   • określone wartości, wytworzone w trakcie życia społecznego i podlegające kulturowej interpretacji (tzw. fenomenologiczne ujecie prawa)

3. Szczególne miejsce wśród koncepcji prawa zajmuje tzw. czysta teoria prawa Hansa Kelsena, w której prawo, jako system abstrakcyjnych powinności określonego zachowania, zostało całkowicie odseparowane od świata realnych zjawisk. Zgodnie z założeniami tej teorii normy prawne, odzwierciedlające abstrakcyjne powiązania miedzy podmiotem zobowiązanym do określonego zachowania a wzorem powinnego zachowania, tworzą hierarchicznie zbudowany system, w którym normy prawne niższego rzędu czerpią swoja moc obowiązująca z norm prawnych wyższego rzędu. Jak więc widać, teoria Kelsena pod pewnymi względami zbliżona jest do ujęcia pozytywistycznego, gdyż deklaruje oderwanie prawa zarówno od funkcjonowania państwa, jak również od innych realnych zjawisk społecznych. Legła jednak ona u podstaw osobnego nurtu w prawoznawstwie, określanego jako normatywizm.

Przechodząc do koncepcji prawa, które wykształciły się na gruncie polskiej doktryny prawniczej, charakterystykę tychże koncepcji rozpocząć należy od przybliżenia idei wysuniętych przez Leona Petrażyciego – twórcy psychologicznej teorii prawa oraz jego uczniów, w tym przede wszystkim Jerzego Landego. Dla Petrażyckiego normy prawne nie istniały realnie, będąc wytworem jedynie ludzkiej wyobraźni, obrazem powinnego zachowania istniejącym w psychice ludzkiej. Natomiast Lande ujmował normy prawne jako istotny aspekt prawa. Prawo natomiast postrzegał Lande jako złożone, realne zjawisko społeczne, obejmujące różnorodne elementy rzeczywistości społecznej. W ujęciu Landego cecha prawności przysługuje nie tylko normom prawnym, ale także odpowiednim przeżyciom psychicznym, zachowaniom oraz relacjom miedzyjednostkowym, tworzącym łącznie złożony fakt społeczny określany jako prawo.

B) funkcje prawa

Funkcje, jakie pełni prawo w życiu społecznym, wynikają z faktu, iż prawo jest pod- stawowym elementem systemu kontroli społecznej we współczesnym społeczeństwie. Ta swoista metafunkcja, jaką jest regulowanie życia społecznego w skali ogólnospo­łecznej, polega zatem na zapewnieniu ładu społecznego oraz porządkowaniu zachowań.

Na tle scharakteryzowanej wyżej metafunkcji różni autorzy wyróżniają wiele różnych funkcji prawa, z uwagi na różnorodne kryteria odnoszące się do społecznych celów prawa oraz skutków społecznego działania prawa. I tak:

A. ze względu na kierunek oddziaływania możemy wyodrębnić:

1. f. stabilizacyjną – polegającą na utrwalaniu określonego układu stosunków społecznych;

2. f. innowacyjną (dynamizującą), która pozwala na wprowadzanie zmian ustroju społecznego poprzez tworzenie nowych instytucji prawnych.

B. ze względu na rodzaj oddziaływania wyodrębniamy:

1. Funkcja regulacyjna (organizacyjna) - koordynacja życia społecznego przez regulację zachowań jednost­kowych i zbiorowych, tworzenie struktur wzajemnych oddziaływań, określanie stosunków nadrzędności i podrzędności pomiędzy poszcze­gólnymi podmiotami prawa.

2. Funkcje ochronne polegające na eliminowaniu zagrożeń naruszania przyjętych w danym społeczeństwie wartości. W ramach f. ochronnej wyróżnić można:

2a) funkcję dystrybucyjną - określanie zasad sprawiedliwego rozdziału dóbr i ciężarów pomiędzy członków społeczeństwa;

2b) funkcję gwarancyjną - ochrona dóbr indywidualnych (m.in. życia, zdrowia, wolności, własności)

2c) funkcję opiekuńczą - ochrona podmiotów posiadających słabszą pozycję społeczną (np. osoby nie­pełnosprawne

C. ze względu na sposób działania:

1. Funkcje ochronne - wpływanie na zachowania podmio­tów prawa poprzez określanie wiążących ich norm postępowania oraz jednoczesne wyznaczanie form sankcjonowania ich naruszeń przy użyciu przymusu (funkcja represyj­na) bądź gratyfikacji za ich przestrzeganie pobudzających adresatów norm prawnych do konkretnych zachowań (f. motywacyjna)

2. F. wychowawcze – polegające na wdrażaniu poprzez normy prawne określonych wartości; kształtowanie trwałych motywów pewnych zacho­wań:

2a) funkcja prewencyjna (zapobiegaw­cza) zmniejszenie częstości popełniania określonych czynów przez upowszechnienie się dla nich w danym środowisku dezaprobaty;

2b) funkcja resocjalizacyjna - skiero­wanie funkcji wychowawczej do sprawcy czynu niezgodnego z pra­wem.

AD. C) SYSTEMATYKA PRAWA

Pojęcie systemu prawa.

Pod pojęciem systemu prawa rozumieć należy systemem powiązanych hierarchicznie i treściowo norm prawnych oraz instytucji prawnych, wyprowadzonych z obowiązujących w danym państwie przepisów prawnych, a także wywnioskowanych z norm prawnych uznanych uprzednio za obowiązujące, z uwzględnieniem ich podziału na gałęzie.

Typy systemów prawnych

Tzw. europejska kultura prawna, sięgająca czasów starożytnej Grecji oraz imperium rzymskiego, legła u podstaw dwóch głównych typów systemu prawnego występujących we współczesnym świecie:

1. typu tzw. prawa kontynentalnego (inaczej prawa ustawowego);

2. oraz typu tzw. prawa powszechnego (zwanego też typem common law bądź typem prawa precedensowego.

Typ prawa kontynentalnego.

Inaczej określany jako typ prawa ustawowego, wspólny co do ogólnych zasad i wielu założeń oraz instytucji prawnych dla niemal wszystkich państw europejskich oraz sporej części państw innych kontynentów, opiera się na założeniu

1. Prymatu prawa stanowionego oraz ustawodawstwa jako zasadniczego sposobu stanowienia prawa.

2. W systemie prawa ustawowego ustawy, których tworzenie należy do wyłącznej kompetencji parlamentu, odznaczają się po konstytucji najwyższą mocą prawną. Wszystkie pozostałe akty normatywne (rozporządzenia) są traktowane jako akty podustawowe tz. muszą być tworzone w ramach ustaw, na ich podstawie oraz dla realizacji celów i zadań zawartych w ustawach.

3. Zgodność ustaw z konstytucją, a więc ich konstytucyjność, a także aktów podustawowych z ustawami – ich legalność – bada się w specjalnym trybie oraz z reguły poprzez specjalnie w tym celu powołane organy państwowe – sądy konstytucyjne – w Polsce Trybunał Konstytucyjny.

4. Kolejnym założeniem jest rozdział działalności prawotwórczej, polegającej na tworzeniu aktów normatywnych zawierających normy generalno-abstrakcyjne oraz działalności stosowania prawa, która polega na podejmowaniu decyzji prawnych konkretno-indywidualnych na podstawie obowiązujących norm prawnych.