§ 21. Органикальщ дүние эволюциясының негізгі бағыттары мен жолдары. Биологиялық прогресс

Биологиялык прогресс. Эволюцияньщ негізгі бағыты — кара-пайымнан күрделіге қарай даму. Орыс биологі А.Н. Северцов органикалык дүниенің даму тарихында биологиялык прогресс пен биологиялық регресс болатынын ерекше бөліп көрсеткен.

Биологиялық прогресс — түрдің немесе баска да жүйелік топ-тардың тіршілік үшш күресте жеңіп шығуы. Биологиялык прогрестің негізгі белгілері: жүйелік (систематикалык) топтагы даралар санының артуы; таралу аймактарының кеңеюі; тағы да баска жүйелік топтарға ажырауы. ОрганизмдердІң коршаған ортага бейімделуі:

а) түр дараларының саны артады; ә) түрдің таралу аймағы кеңейеді;

б) жаңа популяциялар, түр тамактары, түрлер түзіледі. Биологияльщ эволюцияның бағыттары. Академиктер — Алексей

Николаевич Северцов пен Иван Иванович Шмальгаузен биологиялык әволюцияның биологиялык прогреске әкелетін 3 багытын аныктады.

1. Ароморфоз (Арогенез).

2. Идиоадаптация (Аллогенез).

3. Дегенерация (Катагенез).

1. Ароморфоз (грекше "airo"— көтеру, "тогрһа"— пішіні), арогенез — организмнің күрылысы мен кызметін күрделендіруге, күрылымы мен тіршілік етуге қабілетінің жалпы деңгейін көтеруге өкелетін эволюциялык өзгеріс. Ароморфоздың нәтижесінде жана ірі систематикалык топтар — типтер мен кластар пайда болады. Аромор-фоздың нәтижесін кестемен берейік (2-кесте).

2-кесте

I

Жалгасы

Негізгі ароморфоздар		Ароморфоздың нәтижесі
1		2
1) фотосинтез; 2) эукариотты жасушалар; 3) жыныс процесі; 4) кеп жасушалылық;		1} атмосферада оттектің жиналуы; 2) жасушада ядро мен органоидтердін пай­да болуы; 3) жасуша арасында генетикальщ ақпа-раттын алмасуы; 4) көп жасушалы организмдердің шығуы
5) екі жакты симметрия; 6) үшқабаттылык; 7) мүшелер жүйесі; 8) ішектің соңғы бөлімі мен аналь тесігі; 9) козғалыс, тыныс алу, канайналым жүйесі; 10) хорданын тірек мүшелері;		жалпак күрттардын (үш қабатты), жү-мыр кұрттардың, буылтык кұрттардын шығуы. Бассүйексіз хордалылардың шы-ғуы
1	2
11) өсімдіктердің үлпаларға жіктелуі; 12) жануарлар денесінін бөлімдерден тұруы; 13) жак сүйектерінің түзілуі; 14) омыртқалыларда аяк белдеулері-нІн дамуы;	өсімдіктін, сарышаяндардың алғаш күр-лыкка шығуы; белсенді қоректену, түрлі козғалыстар жасау
15) өсімдікте мүшелердің пайда болуы; 16 жүзбе канаттардьщ аякка өзгеруі; 17) ауамен тыныс алу мүшелерінің дамуы;	папоротниктәрізділер мен саусақканатты балықтардың күрлықка шығуы
18) іштей үрьщтану; 19) катты қабықты жүмыртқа, тері-нің мүйізденуі, түкымньщ түзілуі;	бауырымен жорғалаушылар мен ашық-тұкымдылардьщ шығуы
20) түкым мен тозан. түтігінін түзілуі;	жабық түкымды (гүлді) өсімдіктер пайда болды
21) 4 қуысты (камералы) жүрек; 22) артерия, вена қан тамырларына бөлінуі; 23) сүт бездерінін болуы; 24) гүл мен жеміс және жатырдың дамуы;	алғашқы жылы қандылардын (қара-пайым сүткоректілер мен қүстар — ар­хеоптерикс) шығуына себеп болды
25) ми кыртысының карқынды да­муы; 26) тік жүру	адамның шығуы

Ескерту. Кестедегі келтірілген материалдар заманның даму ретіне карай берілді.

Ароморфоз мутациялык езгергіштік пен табиги сұрыпталудың негізінде калыптасады. Эволюция барысында ароморфоз үзақ уакыт сақталады.

Үлкен және кініі канайналым шеңберінщ калыптасуы — аромор-фоздың жолы.

Сүткоректілердің күрылым деңгейі — миының күрделенуі, тірі туу, жыльщандылык прогресс жолымен дамуы негізінде күрделенді (32-сурет). Сүткоректілердің жылы кандылығы басқа организмдер бара алмайтын Арктика мен Антарктидаға таралуына себепші болды. Организмдердің орта жағдайларына^ейімділігі артьш, жаца кеңістікке кәбірек таралуына әсерін тигізеді.

Өсімдіктердегі ароморфоз:

1) көбеюі — спорадан түкымга көшуі (түкымның пайда болуы — ароморфоз); 2) гүлдің дамуы; 3) гүлден жемістің түзілуі; 4) Судан баска Кұрлыкта да үрыктануы; 5) өсімдіктердің күрылысының күрделенуі Және т.б. Эволюцияньщ даму багыты:

а) бір жасушалылардан көп жасушалыларға;

ө) екі қабатты организмнен үш қабаттьп^а;

79

32-сурет. Ароморфоз. Омыртқалы жануарлардың мүшелер жүйесінін

күрделенуі

б) төменгі сатыдағыдан хордалыларга дейін дамуы және т.б.

2. Идиоадаптация (грекше "idios"— "ерекшелігі", латынша "adaptatio" — "бейімделушілж" деген магына береді), аллогенез — биологиялык кұрылым деңгейін күрделендірмей, өзгертпей тіршілік үпгін күресте организмдердің өзіне пайдалы белгілі бір орта жағдайьша бейімделушілігі. Әрбір түр белгілі бір ортада тіршілік ететіндіктен дәл осы ортаға тән пайдалы бейімделушілік калыптасады.

Жануарлардьщ бүркеніш (жасырушы) реңі, өсімдштердің тікенек-тері, безді түктері, скат, камбала балыктарының су түбіне бейімделіп, жалпак пішінді болуы — идиоадаптация (33-сурет).

Қорек аулау төсіліне қарай, кұстардың аяктарындағы саусак-тарынын өзгеріске үшырауы: жапалақ саусактары (4 саусағы бірдей деңгейде) жемін бүріл үстауға; токылдактың саусактары ағаш діңінде еркін козғалуға; құтанның үзын сирағындағы саусактары батпакка батып кетпей, женіл козғалып жемін табуға бейімделген. Идиоадапта­ция — тірі организмдердің тіршішк ортасына жеке бешмделуі. Жануар-

80

33-сурет. Идиоадаптация мысалдары: 1—камбала, 2—скат балығы

лардағы нағыз идиоадаптация — аяқтарының күрылысындағы ерекшеліктер (көртышқандар, түяктылар, ескекаяқтылар); күс түмсыктарының түрлі пішінді болуы (жырткыш кұстарда — имек тұмсьщ, балшыкіпы күстарда — өте ұзын тұмсык, кайшыауыздарда — самырсын түқымдарын шағу үшін айқасқан түмсык., т.б.); түрлі жөндіктердің, балықтардың бүркеніш реңдері, т.б. Өсімдіктердегі идиоадаптация — тозаңдануға, жемістері мен түкымдарын таратуға бешмделуі. Қандауырша мен омыртқалы жануарлардьщ аргы тегі — ертедегі бассүйексіздер. Тарихи дамудың әсерінен кандауыршаның күрылым деңгейі күрделенбей, сүрыптаудың өсерінен теңіз түбіндегі күмда тіршілік ету бейімделупгілігі дамьщы. Әр типте немесе класта қүрылым деңгейі бірдей көптеген түрлер әр түрлі тірпшгік жағдайына бейімделген. Мысалы, балыктардың бір түрі тұщы суда, екінпгісі түзды суда, үпгіншісі судьщ терең кдбатында тіршілік етеді.

Скат — терең суды мекендейтін шеміршекті балыктардан шык-канымен су түбінде тіршілік етуге бейімделуге көшкен. Эволюция процесінде судың кысьшы үлғайғандыктан скаттың дене пішіні де жалпайып езгерді. Баяу козғалатындықтан козғалу кызметін аткара-тьш кұйрығы жойылды, жыртқыштарга жем бола бастады. Сондыктан денесінде су түбінің түсіне (кұм, кайыр) үксас бүркеніш рең, жауынан қорғану үшін күйрық шаншары жетілді. Су түбі ете караңғы болған-дьіқтан электрлі мүшесі пайда болып, жаңа жағдайга бейімделді. Скат балығының дене күрылым деңгейі ешкандай өзгеріске үшыраған жок.

3. Дегенерация (катағенез; грекдце "kata" — қарапайымдану, кері кету) — әволюцияның үшінші бағыты. Бүл бағытта (дегенерацияда) организмдердің күрылысы кдрапайымданады, бірак өлімге апармайды. Мүның мысалы ретінде паразит күрттарды алуға болады. Жалпак Қүрттар жануарлардың ішінде тіршілік ететіндіктен олардың ас Корыту жөне сезім мүшелері жойылган. Паразит күрттардың Құрылысының бүлай карапайымдануы күрттарға ешбір кедергі Жасамайды. Қайта олардың иесінің ішегінде тіршіліғін сактап калуга себін тигізеді. Жалпақ күрттардың шыққан тегі суларда еркін жузіл, тіршілік еткенімен олардың паразиттікке ауысуы кұрылысының карапайымдануына себеп больш отыр.

Организмдердің тіршілік ету ортасьша пайдасыз мүіпелері регреске ұшырап жойылып, оның орнына бейімделу ыңғайына карай жаңа мүшелер пайда болады. Дегенерация — жалпы кұрьілым деңгейін карапайымдатып төмендету аркылы организмдердің бейімделгіштік өзгерісІ.

• Биологиялық процесс. Ароморфоз. Идиоадаптация. Дегенерация.

1. Биологиялык прогресс — жүйелік топтағы даралар санының артуы, таралу аймактарының кенеюі, баска да жүйелік топ-тарга ажырауы. Популяция мен түрдің тіршілік ортасына бейімделуі.

2. Биологиялык эволюцияның бағыттары: ароморфоз, идиоадап­тация, дегенерация.

г А. 1. Биологиялык прогресс дегенді калай түсінесіңдер?

2. Организмдер эволюциясынын басты бағыттарын атаңдар.

B. 1. Биологиялык эволюцияның қай түрі организм топтарыньщ кұрылым

деңгейін күрделендіріп, жогары сатыға көтереді? 2. Ароморфозга мысалдар келтіріндер.

C. 1. Идиоадаптация дегеніміз не?

2. 32-суреттегі балық, бака, кесіртке, кұс, маймылдардың дене күрылысынын күрделенуІн жеке-жеке талдап беріндер. Әркайсысьшмн тұсына кай мүшесі екендігін жазып, көрсетіңдер.

ү 5-зертханалық жұмыстар

Өсімдіктер мен жануарлардағы ароморфоз бен идиоадаптация мысалдарын талдау

Кұрал-жабдықтар: споралы өсімдіктер (мүк, кырықжапырак, кылқан жапырактылар) мен жабык тұқымды өсімдіктердін (кез келген гүлі бар өсімдік) жөне тікенекті, түкті (жантақ, итмұрын, сиырқұйрык) өсімдіктердіц кеппеөсімдіктері, күс тұмсыктары мен аяктарының, бүркеніш реңді жөндіктердің, скат балығынын суреттері.

Орындалатын тапсырмалар

1. Споралы өсімдіктер мен жабық түкымды өсімдіктердіц ерекшеліктерін сипаттау аркылы ароморфозды дөлелдеу.

2. Өсімдіктердегі тікенектер мен безді түктердін идиоадаптацияға катысын аныктау.

3. Бар болса өр түрлі ортада тіршілік ететін күс тұмсықтары мен аяктарының кұрьілыстарынан идиоадаптация мысалын талдау.

4. Скат балығының күрылысындағы идиоадаптацияға үшырау себебін айқындау.

f Ңүрттарда мезодерма кабатының пайда болуы ароморфозга жата ма? Жатса * ол кандай қүрттарда пәйда болды?

1. Омырткалы жануарлардың жүрек кұрылысындағы ароморфозды талдап беріндер.

2. Биологиялык прогреске жетудін негізгі жолы кандай?

3. Прогресс жолымен дамудың негізінде сүткоректілердіи күрылым деңгейінде қандай күрделенушілік болды?

4. Өсімдіктердегі ең ірі ароморфоз деген не?

5. Идиоадаптацияда организмдердін биологиялык күрылым деңгейі өзгере ме? в. Өсімдіктердегі идиоадаптацияға мысалдар келтіріңдер.

11сынып. Биология. 28.11.2009

Cабақтытың тақырыбы:— биологиялық прогреске кері процесс

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды биологиялык регресс тақырыбын т аныстыруды жалғастыру.

2.Оқушылардың дүниенің бір тұтастығы тірі организмнің эволюциялық дамуы тарихы туралы ғылыми көзқарас қалыптастыру.

3. Оқушылардың тіл байлығын дамыту, адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа білім беру.

Сабақтың түрі : дәріс

Сабақтың пәнаралық байланысы: география,экология.

Сабақтың әдісі:эврикалық сұбхат, перфокартамен жұмыс

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақ .

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Бағалау.

І. Амандасу,оқушыларды түгелдеу,сабақ р ақсатымен танысу.. § 22.

ІІ.Биологиялык регреске ұшырағандар:

1. Паразитті тіршілік етуге көшкендер.

2. Козғалмай бекініп, тіршілік ететіндер.

3. Жер астында және үңгірлерде тіршілік ететін жануарлардың жеке мүшелерінің карапайымдануы.

1. Паразитті тіршілік етуге көшкен организмдердегі дегенерация мыса л дары.

А. Жануарлардагы регресс паразитті тіршілік ететін жануарларда (жалпак кұрттарда) сезім, ас қорыту мүшелері жойылып, ж.ж кұрылысы қарапайымданады. Жойылған мүшелерінің орнына өздеріне пайдалы иесінің ішектерінде жабысып бекіну үніін ауыз айналасында сорғыштар мен жабысқыш өсінділер дамиды. Паразитті тіршілік ететін шаянтектестердің аналығында (мұртаяктылар — саккулина) буынаяктыларға тән белгілердің барлығы жойылған. Тек бір ғана түзу қызметін аткарады. Адамның асқазан жолдарындағы сиыр таспа қүрты 18—20 жыл тіршішгінде 11 млрд-ка жуық жұмыртка салады..

Ә. Өсімдіктердегі регресс. Өсімдіктердегі регресс те паразиттік тіршілік етумен тығыз байланысты.

Сұңғыла (заразиха) — күнбағыс, карасора, беденің тамырында болатын паразит өсімдік. Сабағы қоңыркай реңді, ққабыршақтанған, хлорофилдері болмайды, сондықтан емізікшелері аркылы коректік заттарды дайын күйінде басқа өсімдіктен сіңіреді.

Екінші паразит есімдік — арамсояу (повилика). Арамсояудың өспейтін жері жок, жол жағасында, бақшаларда, т.б. жерлерде өсетін Жабайы ж\е мөдени өсімдіктер паразитінің жіңішке қызғылт немесе сары жіп тәрізді сабақтары жасыл өсімдіктерді шырмап алады. Бұл өсімдіктің паразит екенін бірден ажыратуға болады. Тамыры мен жапырактары болмайды. Тамырдың орнына жабыскдн өсімдіктің шырынын copy үшін мөлдір сарғыш сабағының әр жерінен емізікшелер пайда болған.

2. Қозғалмай бекініп тіршілік ететін организмдердегі дегене­рация мысалдары. Қозгалмай бекініп тіршілік ететін жануарлардың козғалу мүшесі дернәсіл сатысында болады, хордасы жойылған. Мысалы, өзінше бөлек погонофоралар типінің өкілдері теңіз түбінде қозғалмай тіріпілік етеді. Олардың ұзын, құрт тәрізді денесінің сыртын цилиндр пішінді түтікше жауып тұрады. Денесінщ алдынғы жағындағы шашақты қармалауыштарын ауык-ауык түтіктен сыртка шығарып тыныс алады. Денесі 4 бөліктен тұрады, бірінші (алдыңғы) бөлігінде қармалауыштар (кей түрінде саны 200—250-ге жетеді), "миы" (жүйке шоғыры), жүрегі, бөліп шығару мүшелері бар. Екінші (ірілеу) бөлігі баска бөліктен ерекшеленген. Үшінші бөлігі өте ұзын. Бөліктің ішкі жағында тыныс мүшелері, сыртқы жағында түтікке жабысып түратын өсінділері болады. Денесінің артқы бөлігі сегментке бөлінген (34-сурет).

Погонофораларда "ми" мен жүрек болганымен аузы мен асказан жолдары жойылған, тыныс алу мүшесі — кармалауыштары. Қозғал-май тіршілік ететіндіктен жануарға да үксамай калған. Қарма-лауыштарының ішкі жағында қан тамырларымен жабдықталған үзьш жіңішке түктері болады. Суда түктері түтіктің сыртына шығып түрады. Оған микроорганизмдер көп жабыскан кезде погонофоралар түтіктің ішіне тартып алады. Ферменттердің әсерінен майда организм-дер қорытылып, ішкі бүрлеріне сіңіріледі.

34-сурет. Погонофора: 1— кармалауыштары; 2 — басы; 3 — денесінің бірінші

бөлігі; 4 — денесінің екінші бөлігі; 5 — денесінін үшінші бөлігі; 6 — сезімталөсінділері; 7 — денесінің арткы бөлігі

Асцидиялар

Ұрығында бастама ішектің болуы ата тегінде ас корыту мүшелерінің болғандығын дәлелдейді. Ас қорытуы сыртта жүруіне байланысты погонофораларда ас қорыту жүйесі мүлде жойылған.

Эволюция процесінің нәтижесінде козғалмай тірпшгік еткендіктен қүрылысы карапайымданған организмнің тағы бір түрі — асцидия (35-сурет). Асцидия хордалылар типінің бір тип тармағы — қабықтыларға жататын, теңізде тіршілік ететін жануар. Қапшыкка ұқсаған денесі сыртынан қабыкпен қапталған, табанымен теңіз түбіне бекініп, қозғалмай тіршілік етеді. Денесінің жоғары жағында 2 тесігі бар, оның біреуінен су ішке асқазанына өтеді, екінші тесіктен су сыртқа шығарылады. Тыныс алу мүшесі — жұтқыншакта орналаскан желбезек саңылаулары. Жүмыртка салып көбейеді. Жұмыртқадан баканың итшабақтарына ұқсас қозғалғыш, хордасы бар дернөсілдер дамиды. Дамып шыққан дернөсілдері бірнеше сағаттан соң теніз түбіне бекініп, денесі қарапайымданып, өзгеріске ұшырайды. Қабықтылар төменгі сатыдағы хордалылардың карапайымданған бір тармағы болып саналады.