Биология 11-сынып

Cабақтытың тақырыбы: Кіріспе.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды Биология және оған тығыз

байланысты ғылымдыардың зерттейтін саласымен таныстыру.

2. Биология ғылымың маңызын түсіндіре білу.

3.Ұтшылдықққа тазалыққа тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау,

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

Биология - Жер бетіндегі тірі ағзалардың орасан зор сан алуан формаларын және түрлерін зерттейтін тіршілік туралы ғылым.

Биологияның міндеті - тірі ағзалардың қасиеттерін зерттеу және олардың сан алуандығын, құрылыстарынын өзара байланыстары мен қоршаған орта жағдайларын түсіндіре білу. Бактерия-лардың кұрылысы мен тіршілік әрекеттерінін қасиеттерін микробио­логия окытып үйретеді; ботаника барлык, өсімдіктердің құрылысы ж/е физиологиялық қасиеттерін зерттейді; жануарлар дүниесін -зоология, саңырауқұлақтар дүниесін микология зерттеп үйретеді.

Мәселен, генетика ағзалардың тұқым қуалаушылық және өзгергіштік қасиеттерін окытып үйретеді. Ағза-лар құрылымына енетін химиялық заттардын құрамын, таралуы мен өзгеруін биохимия зерттейді. Тіршіліктің жалпы касиеттері және мол-қ деңгейде пайда болуын; тірі ағзалардың қоршаған орта-дағы өзара қатынасын экология окытып үйретеді. Біртүтас ағза мен онын бөлшектері атқаратын ерекшеліктерді физиология зерттейді.

цитология (жасуша-тану) тірі жүйе ретіндегі жасушаның күрылымын, атқаратын қызметін және қасиеттерін, т. б. Зерттейд

Cабақтытың тақырыбы: Организмдердің негізгі құрлымдық деңгейлері.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды организмдердің негізгі құрлымдық деңгейлері мен таныстыру. 2. Тірі организмдердің негізгі жаратылыс деңгей лерінің ерекшеліктерін ажырата білу.

3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба, кесте

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

Тіршіліктің жаратылу деңгейі. Тірі табиғат күрылымының жаратылу деңгейі біркелкі қалыппен баспалдакты бейімделу аркылы кұрылатын қатармен сипатталады.

Деңгейлер	Дене құрылымы	Қай ғылым зерттейді
Молекула лык., жасушалық, жасушаішілік	ағза жасушалары, сондай-ак біржасушалылардың жасуша-ішілік кұрылымдары молеку-лалардан күралады	генетика, химия, физика
Мүшелік-ұлпа-лык	көпжасушалы ағзалар мүше-лер мен ұлпалардан қүралады	цитология гистология
Ағзалық	жеке түрлері құралады	өлкетану, жануар тану, вирусология, анатомия, физио­логия, морфоло­гия, гигиена
Популяциялык-түрлік	белгілі терлер өзара еркін шарылысады	ЭКОЛОГИЯ, ЭВОЛЮ- циялык ілім, мате­матика, генетика
Биогеоценозды	зат алмасуы және куат алмасуы негізінде тірі ағзалармен өлі күрамдас бөліктерді мекен ету жағдайларын біріктіре зерттейтін табиғи күрделі жүйе	экология жэне жалпы биология-лык ғылымдар
Биосфералық	Барлык. биогеоценоздардың жиынтығы. Жердегі барльщ күбылыстар кіреді	экология, физика, химия, геология, география

ІV. Үйге § 2

11сынып. Биология.10.09.2009

Cабақтытың тақырыбы: Тіршіліктің пайда болуы туралы теориялар..

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды тіршіліктің пайда болуы туралы теориялармен таныстыру.

2. Тіршіліктің пайда болуы туралы дүние танымын артыру.

3. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих. әдебиет.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау,

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

І. Амандасу,оқушыларды түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу.

ІІ.Тірішліктің пайда болуы туралы теориялар

Ондай теориялардың бірінде: "Тіршілікті белгілі бір уакыт аралығында ерекше кұдіретті күш жаратты" делінеді. Грек философы Аристотель мен ағылшын философы Ф.Бэкон: "Тіршілікті ешқандай құдіретті күш жаратқан жоқ, ол өздігінен өлі денелерден пайда болды", — деп, бұл пікірге қарсы шыққан. Ал голландиялық ғалым Ван Гельмонт өзінің еңбектерінде: 'Тышқандар кір киімнен пайда болады", — деп түсіндірсе, дәрігер Парацельс "адамды қолдан жасап шығарудың" әдісін ұсынған. Келесі бір теорияда: "Жер еш уакытта жанадан пайда болған жоқ, ол әуел бастан мәңгі, олай болса, жер бетіндегі тіршілік те мәңгі", — делінеді. Бірқатар ғалымдар: "Жер бетіне басқа ғаламшардан өсімдіктің тозаны, споралары, тілті ұсақ организмдер де келіп түседі", — деген ойда болған. Ф.Реди және Л.Пастер тәжірибелері.XVII ғасырда италиялык дәрігер Фран ческо Реди (1626—1698) тәжірибе

ж үргізіп, "тіршілік өздігінен пайда бол­ды" деген теорияға карсы шықты. Ол бірнеше ыдыска өлген жыланның денесін салып, біразының бетін жауып, біразынашық, қалдырған. Бірнеше күннен кейінжабық ыдыстарда еш өзгеріс болмай,ашық ыдыстағы өлексе құрттай бастаган. Ф.Реди: "құрттар өздігінен пайдаболған жоқ, шыбынның етке салған жұмырткасынан шыққан дернәсіл", — деп түсіндірді.Ф.Реди тәжірибе қорытындысын 1661жылы жариялап, тірі организмдердіңөлі материядан пайда болмайтынын, яғни сазбалшыктан — бақа, ескі кір шүберектен — тышқан түзілмейтін дәлелдеді.

. Дарвиннің "Түрлердің пайда болуы" деген кітабы жарыққа шыққаннан кейін бұл мәселе қайта көтеріліп, тәжірибе жүзінде жан-жақты зерттеу-лер жүргізіле бастады.

Л.Пастер тәжірибесі.

сыйлықка 1862 жылы сол елдің әйгілі ғалымы Луи Пастер ие болды. Ол мынадай төжірибе жүргізді: S төрізді иілген түтік жалғанған бірнеше колбаға ет сорпасын құйып, ұзак уакыт қайнатты. Соның нөтижесінде микробтар ғана емес, олардың слоралары да жойылды. Содан кейін колбалардың аузын ашық қалдырып, тегіс жерге орналастырды.Микроорганизмдердің споралары түтіктің иілген жеріне шөгіл, одан әрі өте алмағандықтан, сорпа көпке дейін бұзылмай сакталды. Бірақ колбаның біреуін сәл еңкейтіп, сорпаны иілген түтікке жеткізіп қайта кері кұйғанда, сорпа көп ұзамай бұзыла бастады. Өйткені түтікке түскен микробтар сорпаға өтіп, коректік ортада тез өсіп, көбейді. "Ендеше, тірі организмдер баска тірі организмдерден дамыл жетіледі", — деп, Пастер тіршіліктің өздігінен пайда болмайтынын тағы дөлелдеді.

Алайда, "Тірі организмдер өздігінен лайда болмай, баска . Ол карапайым органикалық қосылыстар күрделене келе тіршілікке тен қасиеттерге ие больш, алғашқы тірі организмдерге бастама берген.

ІІІ. 1. Тіршілік деген ұғымға түсінік беріндер. 2. Тіршіліктін пайда болуы туралы қандай теориялар бар? 3. Ф.Реди мен Л.Пастер кандай тәжірибе жүргізді.

ІV. Үйге §3

етке салған жұмырткасынан шыққан дернәсіл", — деп түсіндірді.Ф.Реди тәжірибе қорытындысын 1661жылы жариялап, тірі организмдердіңөлі материядан пайда болмайтынын, яғни сазбалшыктан — бақа, ескі кір шүберектен — тышқан түзілмейтін дәлелдеді.

. Дарвиннің "Түрлердің пайда болуы" деген кітабы жарыққа шыққаннан кейін бұл мәселе қайта көтеріліп, тәжірибе жүзінде жан-жақты зерттеу-лер жүргізіле бастады.

Л.Пастер тәжірибесі.

сыйлықка 1862 жылы сол елдің әйгілі ғалымы Луи Пастер ие болды. Ол мынадай төжірибе жүргізді: S төрізді иілген түтік жалғанған бірнеше колбаға ет сорпасын құйып, ұзак уакыт қайнатты. Соның нөтижесінде микробтар ғана емес, олардың слоралары да жойылды. Содан кейін колбалардың аузын ашық қалдырып, тегіс жерге орналастырды.Микроорганизмдердің споралары түтіктің иілген жеріне шөгіл, одан әрі өте алмағандықтан, сорпа көпке дейін бұзылмай сакталды. Бірақ колбаның біреуін сәл еңкейтіп, сорпаны иілген түтікке жеткізіп қайта кері кұйғанда, сорпа көп ұзамай бұзыла бастады. Өйткені түтікке түскен микробтар сорпаға өтіп, коректік ортада тез өсіп, көбейді. "Ендеше, тірі организмдер баска тірі организмдерден дамыл жетіледі", — деп, Пастер тіршіліктің өздігінен пайда болмайтынын тағы дөлелдеді.

Алайда, "Тірі организмдер өздігінен лайда болмай, баска . Ол карапайым органикалық қосылыстар күрделене келе тіршілікке тен қасиеттерге ие больш, алғашқы тірі организмдерге бастама берген.

ІІІ. 1. Тіршілік деген ұғымға түсінік беріндер. 2. Тіршіліктін пайда болуы туралы қандай теориялар бар? 3. Ф.Реди мен Л.Пастер кандай тәжірибе жүргізді.

ІV. Үйге §3

етке салған жұмырткасынан шыққан дернәсіл", — деп түсіндірді.Ф.Реди тәжірибе қорытындысын 1661жылы жариялап, тірі организмдердіңөлі материядан пайда болмайтынын, яғни сазбалшыктан — бақа, ескі кір шүберектен — тышқан түзілмейтін дәлелдеді.

. Дарвиннің "Түрлердің пайда болуы" деген кітабы жарыққа шыққаннан кейін бұл мәселе қайта көтеріліп, тәжірибе жүзінде жан-жақты зерттеу-лер жүргізіле бастады.

Л.Пастер тәжірибесі.

сыйлықка 1862 жылы сол елдің әйгілі ғалымы Луи Пастер ие болды. Ол мынадай төжірибе жүргізді: S төрізді иілген түтік жалғанған бірнеше колбаға ет сорпасын құйып, ұзак уакыт қайнатты. Соның нөтижесінде микробтар ғана емес, олардың слоралары да жойылды. Содан кейін колбалардың аузын ашық қалдырып, тегіс жерге орналастырды.Микроорганизмдердің споралары түтіктің иілген жеріне шөгіл, одан әрі өте алмағандықтан, сорпа көпке дейін бұзылмай сакталды. Бірақ колбаның біреуін сәл еңкейтіп, сорпаны иілген түтікке жеткізіп қайта кері кұйғанда, сорпа көп ұзамай бұзыла бастады. Өйткені түтікке түскен микробтар сорпаға өтіп, коректік ортада тез өсіп, көбейді. "Ендеше, тірі организмдер баска тірі организмдерден дамыл жетіледі", — деп, Пастер тіршіліктің өздігінен пайда болмайтынын тағы дөлелдеді.

Алайда, "Тірі организмдер өздігінен лайда болмай, баска . Ол карапайым органикалық қосылыстар күрделене келе тіршілікке тен қасиеттерге ие больш, алғашқы тірі организмдерге бастама берген.

ІІІ. 1. Тіршілік деген ұғымға түсінік беріндер. 2. Тіршіліктін пайда болуы туралы қандай теориялар бар? 3. Ф.Реди мен Л.Пастер кандай тәжірибе жүргізді.

ІV. Үйге §3

етке салған жұмырткасынан шыққан дернәсіл", — деп түсіндірді.Ф.Реди тәжірибе қорытындысын 1661жылы жариялап, тірі организмдердіңөлі материядан пайда болмайтынын, яғни сазбалшыктан — бақа, ескі кір шүберектен — тышқан түзілмейтін дәлелдеді.

. Дарвиннің "Түрлердің пайда болуы" деген кітабы жарыққа шыққаннан кейін бұл мәселе қайта көтеріліп, тәжірибе жүзінде жан-жақты зерттеу-лер жүргізіле бастады.

Л.Пастер тәжірибесі.

сыйлықка 1862 жылы сол елдің әйгілі ғалымы Луи Пастер ие болды. Ол мынадай төжірибе жүргізді: S төрізді иілген түтік жалғанған бірнеше колбаға ет сорпасын құйып, ұзак уакыт қайнатты. Соның нөтижесінде микробтар ғана емес, олардың слоралары да жойылды. Содан кейін колбалардың аузын ашық қалдырып, тегіс жерге орналастырды.Микроорганизмдердің споралары түтіктің иілген жеріне шөгіл, одан әрі өте алмағандықтан, сорпа көпке дейін бұзылмай сакталды. Бірақ колбаның біреуін сәл еңкейтіп, сорпаны иілген түтікке жеткізіп қайта кері кұйғанда, сорпа көп ұзамай бұзыла бастады. Өйткені түтікке түскен микробтар сорпаға өтіп, коректік ортада тез өсіп, көбейді. "Ендеше, тірі организмдер баска тірі организмдерден дамыл жетіледі", — деп, Пастер тіршіліктің өздігінен пайда болмайтынын тағы дөлелдеді.

Алайда, "Тірі организмдер өздігінен лайда болмай, баска . Ол карапайым органикалық қосылыстар күрделене келе тіршілікке тен қасиеттерге ие больш, алғашқы тірі организмдерге бастама берген.

ІІІ. 1. Тіршілік деген ұғымға түсінік беріндер. 2. Тіршіліктін пайда болуы туралы қандай теориялар бар? 3. Ф.Реди мен Л.Пастер кандай тәжірибе жүргізді.

ІV. Үйге §3

11сынып. Биология.10.09.2009

Cабақтытың тақырыбы: Тіршіліктің пайда болуы туралы теориялар..

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды тіршіліктің пайда болуы туралы теориялармен таныстыру.

2. Тіршіліктің пайда болуы туралы дүние танымын артыру.

3. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих. әдебиет.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау,

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

І. Амандасу,оқушыларды түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу.

ІІ.Тірішліктің пайда болуы туралы теориялар

Ондай теориялардың бірінде: "Тіршілікті белгілі бір уакыт аралығында ерекше кұдіретті күш жаратты" делінеді. Грек философы Аристотель мен ағылшын философы Ф.Бэкон: "Тіршілікті ешқандай құдіретті күш жаратқан жоқ, ол өздігінен өлі денелерден пайда болды", — деп, бұл пікірге қарсы шыққан. Ал голландиялық ғалым Ван Гельмонт өзінің еңбектерінде: 'Тышқандар кір киімнен пайда болады", — деп түсіндірсе, дәрігер Парацельс "адамды қолдан жасап шығарудың" әдісін ұсынған. Келесі бір теорияда: "Жер еш уакытта жанадан пайда болған жоқ, ол әуел бастан мәңгі, олай болса, жер бетіндегі тіршілік те мәңгі", — делінеді. Бірқатар ғалымдар: "Жер бетіне басқа ғаламшардан өсімдіктің тозаны, споралары, тілті ұсақ организмдер де келіп түседі", — деген ойда болған. Ф.Реди және Л.Пастер тәжірибелері.XVII ғасырда италиялык дәрігер Фран ческо Реди (1626—1698) тәжірибе

ж үргізіп, "тіршілік өздігінен пайда бол­ды" деген теорияға карсы шықты. Ол бірнеше ыдыска өлген жыланның денесін салып, біразының бетін жауып, біразынашық, қалдырған. Бірнеше күннен кейінжабық ыдыстарда еш өзгеріс болмай,ашық ыдыстағы өлексе құрттай бастаган. Ф.Реди: "құрттар өздігінен пайдаболған жоқ, шыбынның

етке салған жұмырткасынан шыққан дернәсіл", — деп түсіндірді.Ф.Реди тәжірибе қорытындысын 1661жылы жариялап, тірі организмдердіңөлі материядан пайда болмайтынын, яғни сазбалшыктан — бақа, ескі кір шүберектен — тышқан түзілмейтін дәлелдеді.

. Дарвиннің "Түрлердің пайда болуы" деген кітабы жарыққа шыққаннан кейін бұл мәселе қайта көтеріліп, тәжірибе жүзінде жан-жақты зерттеу-лер жүргізіле бастады.

Л.Пастер тәжірибесі.

сыйлықка 1862 жылы сол елдің әйгілі ғалымы Луи Пастер ие болды. Ол мынадай төжірибе жүргізді: S төрізді иілген түтік жалғанған бірнеше колбаға ет сорпасын құйып, ұзак уакыт қайнатты. Соның нөтижесінде микробтар ғана емес, олардың слоралары да жойылды. Содан кейін колбалардың аузын ашық қалдырып, тегіс жерге орналастырды.Микроорганизмдердің споралары түтіктің иілген жеріне шөгіл, одан әрі өте алмағандықтан, сорпа көпке дейін бұзылмай сакталды. Бірақ колбаның біреуін сәл еңкейтіп, сорпаны иілген түтікке жеткізіп қайта кері кұйғанда, сорпа көп ұзамай бұзыла бастады. Өйткені түтікке түскен микробтар сорпаға өтіп, коректік ортада тез өсіп, көбейді. "Ендеше, тірі организмдер баска тірі организмдерден дамыл жетіледі", — деп, Пастер тіршіліктің өздігінен пайда болмайтынын тағы дөлелдеді.

Алайда, "Тірі организмдер өздігінен лайда болмай, баска . Ол карапайым органикалық қосылыстар күрделене келе тіршілікке тен қасиеттерге ие больш, алғашқы тірі организмдерге бастама берген.

ІІІ. 1. Тіршілік деген ұғымға түсінік беріндер. 2. Тіршіліктін пайда болуы туралы қандай теориялар бар? 3. Ф.Реди мен Л.Пастер кандай тәжірибе жүргізді.

ІV. Үйге §3

11сынып. Биология.12.09.2009

Cабақтытың тақырыбы: Эволюциялық идеялардың даму тарихы.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды эволюциялық ілім негіздерімен таныстыру.

2. Тіршіліктің жалпы заңдылықтары ж\е даму тарихы туралы дүние танымын артыру.

3. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа білім беру.

Сабақтың түрі: Лекция.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих. әдебиет.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау,

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

І. Амандасу,оқушыларды түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу.

ІІ.Эволюциялык ілім — тіршіліктін жалпы зандылы0тары мен козғаушы күшінің тарихи дамуын зерттейді, оның негізін ағылшын ғалымы Чарлз Дарвин салған.

Дарвинге дейінгі тірі табиғаттың дамуы. Қайта өркендеу дәуіріндегі эволюциялық идеялар. Тірі табигат туралы түрлі мағлүматтарды жинастырып, жүйеге келтіру Ежелгі Грекияньщ үлы галым-философ-тары Аристотель, Теофраст, Гиппократ есімдерімен тығыз байланысты.

Философ әрі жаратылыстану зерттеушісі Аристотель "Жануар­лардын; тарихы", "Жануарлардың бөліктері туралы" деген ғылыми еңбектерін жазып, жануартану ғылымының негізін қалады. Әр түрлі жануарлардын морфологиясы мен анатомиясын, тіршілігі мен түйсікті сезімін зерттеп, біршама жаңалыктар ашты. Акула мен жыландардың тірі туатындарының болатындығын, аталық араның (трутень) ұрыктанбаған жұмырткадан дамитындығын анықтады. Көртышканның көзі, қара шегіртке мен балыктың есту мүшелері рудиментті (калдык) мүшелерге жататындығын дәлелдеді. Жануарлардын қысқы ұйқыға кетуін, жәндіктердің шала және толык түрленіп дамуын зерттеді. Аристотель 454 жануардың сыртқы және ішкі кұрылысын, тіршілігін зерттеп туыстык жағына, сырткы белгілеріне қарап алғаш жіктеді.. Аристотельдің шәкірті Теофраст (б.з.д. 372—287 жж.) өсімдіктер мен жануарлардың биологиясын зерттеді. Өсімдіктерді сипаттағанда оның адам өміріндегі маңызына, ағаш көмірін, шайыр затын алу жолдарына көңіл бөлді. Дәрілік өсімдіктердің адам организміне әсеріне ерекше мән беріп, тіршілік ортасы мен климат жағдайын коса зерттеді. Грекия аймағындағы өсімдіктердің 5OO-ге жуык түрін аныктаған. Тропикте өсетін бамбук, банан, пальма, лимон, мимоза, макта, лотос, папирус, т.б. өсімдіктердің толык сипаттамасын жазып калдырды.

Көне дәуірде Қытай, Үндістан, Египетте тірі организмдер туралы нақты мөліметтерді пайдаланудың көп пайдасы тиді. Жабайы жануар­ларды колға үйрету, мәдени есімдіктердің коптеген іріктемелерін алу жүмыстары колға алына бастады. Сонымен орта ғасырдың озінде де тірі табиғат туралы Аристотельдің жазған енбектері ен құнды болып есептелді.

Қайта өркендеу (дәуірлеу кезеңі) кезеқіндегі эволюциялық идеялар. XV ғасырдың екінші жартысында жаңа елдер ашылып, тауар өндірістері мен сауда жүмысы каркынды дамыды. Мұндай жетістіктер жануарлар мен өсімдіктер туралы мәліметтердің көбеюіне жол ашып, кайта оркендеу дәуірі басталды. Жана ашылған елдерден Еуропаға бүрын белгісіз болып келген жануарлар мен осімдіктердің түрлері әкелінді. Үндістан мен Америкадан — калампыр, картоп, жүгері, темекі, кызанак, асқабак, какао өсімдіктері алынды. Ғалымдар өсімдіктер мен жануарлардың жаңа түрлерін, олардың пайдалы және зиянды жактарын сипаттады. Өсімдіктер мен жануарларды тек сипаттап қою жеткіліксіз болды. Енді кұрылысы мен тіршілігі жағынан ұқсас келетін өсімдіктер мен жануарларды топтастырып, жүйелеу жағына кеңіл аудару кажеттігі туындады.

ІV. Үйге §5

V. Сұрақтарға жауап беру.

7. Тіршіліктін ұрпақ қалдыру касиеті.

8. Тіршіліктің тірі организмдер мен қоршаған орта бірлестігінен тұратындеңгейі.

9. Тіршіліктің нуклеин қышқылдарынан ж\е т.б. косылыстардан тұратын денгейі.

10. Тірі организмдердія жыл маусымдарына сәйкес тіршілік әрекеттерінің өзгеру касиеті.

11. Тіршіліктің баска ғаламшарлардан таралуы туралы көзқарас.

12. Тіршіліктің кұрылымдық және қызметтік бірлігінен тұратын денгейі.

13. Тірі организмдердің қоршаған ортамен тығыз байланысын көрсететін қасиеті.

14. Тірі организмдердің белгілерінін ұрпақтарына берілу қасиеті.

15. Тіршіліктің пайда болуын жаратушы күшпен байланыстыратын көзкарас.

16. Тіршіліктің өздігінен пайда болмайтынын қарапайым тәжірибе арқылы дәлелдеген ғалым.

17. Тіршіліктің абиогенез жолымен пайда болғанына тұжырым жасаған орыс ғалымы.

18. Алғашқы атмосфера кұрамында болмаған тіршілікке қажетті газ.

19. Судын. катысуынсыз-ақ аминкышқылдарының өзара қосылып, пептидті байланыстар түзетіні туралы пікір айткан ғалым.

20. Биологиялық мембрапасы бар ең алғашқы тірі организмдер.

21. Сыртында жұқа су қабықшасы бар жоғары молекулалы жиынтық.

22. "Тіршілік" деген ұгымға алғаш рет анықтама берген ғалым.

23. Тірі организмдердін қоршаган орта жағдайларының түрлі әсерлеріне жауап қайтару касиеті.

24. Тірі организмдердін. түрлі әсерлерден тұқым куалаушылык белгілерініңи ауытқу касиеті.

25. Тіршіліктің алғаш рет қарапайым эволюциялык өзгерістер байқалатын денгейі.

I тарау. Жербетінде тіршіліктің пайда болуы және оның дамуының алғашқы кезеңдері

§ 1. Тіршіліктің анықтамасы. Тірі организмдердің негізгі

қасиеттері

Адам баласын ежелден толғандырып келе жаткан өзекті мәселе-лердің бірі — тірпгіліктш пайда болуы, оныд түрлі геологиялык заман-дардағы тарихи даму зандылыктары. "Тірпшіік" үғымы жер бетіндегі барлық тірі организмдердщ жиынтығын жөне олар тіршілік ететін табиғи орта жагдайларын тұтасымен камтиды.

Тіршіліктің мөні тірі организмдердің өзінен кейін үнемі ұрпак қалдырып отьфуымен айкьшдалады. Бұл кезде үрпактан-үрпакка тұкым қуалаушылык акпараттар беріліп, организмдер өрі өзін-өзі реттеп, әрі үрпактары аркылы қалпына келіп отырады. Сондықтан да тіршілік дегеніміз — тірі организмдердің үрпак калдыру аркылы өмір сүруінің ерекше сапалық көрінісі.

"Тіршілік" үғымьша алғаін аньжтаманы Ф. Энгельс берген. Оньщ анықтамасы бойышпа, тіршілік дегеніміз — тірі организмдердің коршаған ортамен тұрақты түрде зат алмасуьшй"яегізделген, нәруызды (белок) дене-лердің тіршілік ету тәсілі. Тірі организмдер мен коршаған орта арасында зат алмасу процесі тоқтаган кезде нәруыздар ыдырап, тіршілік жоЙылады.

Қазіргі кездегі биология гылымынын жетістіктеріне сәйкес "тіршілік" деген ұғымға көптеген аныктамалар беріліп жүр. Солардьщ ішінде орыс ғалымы М.В. Волькенштейннщ берген анықтамасы гылыми тұргыдан дүрыс деп есегггеледі Бүл аныктама бойынша: "Жер бетінде тіршілік ететін тірі организмдер—нәруыздар мен нуклеин кыищылдарыньщ биополимер-лерінен тұрады және олар өзін-өзі реттеп оты^ады. Тірі организмдер артына өзі тектес ұрпақ қалдьфьш, тіршілік үнемі жалғасып отырады". Бұл аныктама элем кещсттгіндегі баска да ғаламшарларда жер бетіндегі тіршіліктен өзгеше тіршіліктщ болуын жокка шығармайды.

Тіршілік дегеніміз — қүрылымы нәруыздар мен нуклеин қышқылдарының күрделі биологиялық полимерлерінен түратьш, өзін-өзі реттейтін, өзінен кейін өзі тектес үрпақ қалдырып отыратын тірі организмдер жиынтығының ашық жүйесі.

"Тіршілік" үғымьшдағы негізгі орында нәруыздар мен нуклеин кыш-қылдары түрады. Өйткені бүл қосылыстар барлык тірі организмдер жасушаларыньщ түрлі күрылымдьщ түзілістерінщ күрамында кездеседі.

Тірі организмдердің негізгі қасиеттері

Өлі табиғаттан тірі организмдерді өздеріне тән негізгі касиеттері аркылы бірден ажыратуға болады. Тірі организмдерге тән негізгі қасиеттер: химиялык кұрамыньщ біркелкілігі, заттар мен энергияның

5алмасуы, кұрылымдьщ деңгейшщ ұксас болуы. Тірі органшмдерге көбею, тұқым куалаушылык, өзгергіштік, өсу мен даму, тітіркенгіштік, дискреттілік (оқшаулану), өзін-өзі реттеу, ырғактылык касиеттер де төн.

Тірі организмдердің химиялык құрамының біркелкі болуы. Тірі организмдердің күрамында табиғатта кездесетін 70-тен астам химиялык элементтер болады. Тірі организмдер мен өлі табиғаттын кұрамындағы химиялык элементтердің мелшері әр түрлі. Мысалы, өлі табиғаттын құрамында оттектен баска кремний, темір, магний, алюминий, т.б. элементтер көбірек кездеседі. Тірі организмдердщ химиялык кұрамыньщ 98 %-ьга, негізінен, 4 химиялык элемент күрайды. Ондай элементтерге коміртек, оттек, азот жене сутек жатады. Тірі организмдерде бұл элементтер күрделі органикалык молекула лардын, түзілуіне катысады. Өлі табиғатта бүл элементтер баскаша мелшерде және өзгеше сапада болады. Өлі табиғатта кездесетін органикалык косылыстар, негізінен, тірі организмдердің тіршілік әрекеттерінен пайда болған.

Тірі организмдер күрамындағы органикалық молекулалардың өздеріне тән ерекшеліктері бар және олар тірі организмдерде белгілі бір кызмет аткарады. Тірі организмдердегі ондай органикалык косылыстардың негізгі тобына нуклеин кышкылдары — ДНҚ, РНҚ жатады. Бұл косылыстар тірі организмдердщ түкым куалаушылык жөне өзгергіштік касиеттері аркылы ұрпактарына беріліп, тірі организмдер тіршілігін үнемі жалгастырып отырады.

Тірі организмдер күрамындағы органикалык косылыстардың екінші тобына — нөруыздар жатады. Нөруыздар жасуша (клетка) күрамындағы кейбір органоидтердін күрамына кіреді әрі биологиялык өршіткі (катализатор) кызметін аткарады.

Органикалык косылыстардын үшінші тобына — көмірсулар мен майлар жатады. Олар организмдерді кажеттІ энергиямен камтамасыз етеді жоне биологиялык мембрана мен жасуша кабыкшасының күрылымдык күрамын түзуге де катысады.

Тірі организмдердегі заттар мен энергияның алмасуы (мета­болизм). Метаболизм гректін "metabole" сәзінен алынған, "өзгеру", "алмасу" деген үғымды білдіреді. Қоршаған орта мен тірі организмдер арасында үнемі заттар мен энергия алмасу процесі жүреді. Зат алмасу кезінде тірі организмдер өздеріне кажетті коректік заттарды сіңіріл, тіршілік әрекетінен пай да болган ыдырау өнімдеі)ін сыртка шығарады.

Өлі табиғатта да зат алмасу болады. Өлі табиғаттағы зат алмасу кезінде заттар бір орыннан екінші орынға тасымалданады немесе бір күйден екінші күйге ауысады. Мысалы, топырактың шайылып тасымалдануы, судың буға не мүзға айналуы, т.б.

Тірі организмдерде жүретін зат алмасудың сапалык жағынан өлі табиғатта болатын зат алмасудан үлкен айырмашылығы бар. Тірі организмдер коршаған ортадан түрлі заттарды кабылдап, өзінің тіршілігіне кажетті заттарға айналдырады және сол аркылы тіршілігін сактайды. Бүл процесс анаболизм (пластикалык алмасу немесе ассимиляция) деп аталады. Ол грекше "anabole" — "ерлеу" деген үғымды білдіреді.

6

Зат алмасудың екінші кезеңі — катаболизм (энергетикалык алмасу _месе диссимиляция) деп аталады. Ол грекше "katabole" — "ыдырау" /бузылу) деген үғымды білдіреді. Катаболизм процесінде организмдер ттенесіндегі күрделі органикалык косылыстар карапайым заттарға _ыдьірайды да, сол организмнің тіршілігіне кажетті энергия белінеді. Заттар мен энергия алмасу аркылы тірі организмдердің ішкі орта-сынын күрамына кіретін заттар мөлшерінің өзара түрактылығы камтамасыз етіледі.

Тірі организмдердің құрылымдьщ деңгейінің біркелкі болуы. Барлык тірі организмдердің кұрылымдык жене кызметтік бірліғін экасуша күрайды. Жасушаның күрылысын жөне оның күрамындағы өрбір органоидтердін атқаратын кызметін естеріне түсіріндер.

Тірі организмдердің көбеюі. Тірі организмдер көбею аркылы үрпак калдырып, ез түрінің тіршілігін үнемі жалгастырып отырады. Тірі организмдердін көбеюі кезінде ДНҚ молекулалары арқылы өрбір организмнің өзіне тән белгілері үрпактарға беріледі. ДНҚ-ның бір молекуласынан екІ еселену аркылы бір-біріне өте үксас әрі бастапкы белгісін дәл кайталайтын екі молекула түзіледі. Тірі организмдердің көбеюі тікелей түкым куалаушылык касиетімен байланысты.

Тірі организмдердің түқым қуалаушылығы. Түкым куалау­шылык аркылы тірі организмдер өздерінің белгілерін, касиеттерін және ерекшеліктерін үрпактарьша беріп отьфады. Тірі организмдердің белгілері олардың түрлі тіршілік деңгейлеріндегі күрылыс ерекше-ліктері аркылы айкындалады. Организмдердін касиеттері өрбір күрылымдык косылыстардын аткаратын кызметі аркылы білінеді. Түкым куалаушылык касиет арнайы қүрылымы бар заттардың (генетикалык ақпарат) генетикалық коды аркылы беріледі. Генетика-лык код ДНҚ молекуласындағы аминкышкылдарынан түратын нуклеотидтердің орналасу ретіне тікелей байланысты болады.

Тірі организмдердің өзгергіштігі. Тірі организмдердін өзгергіштік касиеті тікелей түкым куалаушылык касиетімен байланысты жүреді. Өзгергіштік кезінде түкым куалаушылыктың негізі болып саналатын гендердің күрылымы өзгереді. Түқым куалаушылык касиет мүлде өзгермейтін болса, тірі организмдер қоршаған орта жағдайларыньщ түрлі езгерістеріне бейімделе алмайды. Өзгергіштік аркылы организм­дерде ген қүрылымынын жаңа белгілері мен касиеттері пайда болады. Өзгергіштік аркылы табиғи сүрыпталуға жол ашылады. Организмдер Қоршаған орта жағдайларыньщ түрлі өзгерістеріне бейімделіп, тіршілік әрекетін өрі карай жалғастырады. Осылайша бірте-бірте ^аңа түрлер пайда болады.

Тірі организмдердің өсуі мен дамуы. Тірі организмдерге тән Касиеттің бірі — олардың өсуі мен дамуы. Организмдер өскен кезде ^асушалар санының артуынан жеке мүшелері үлгаяды да, жас Даралар бірте-бірте ересектеріне айналады. Даму касиеті — тірі °рганизмдерге және өлі табиғатқа төн, кері кайталанбайтын заңды Қубылыс. Даму аркылы табиғатта жаңа касиеттер пайда болады да, ^Т1РІ организмдер мен өлі табиғаттын күрьілымдык күрамы өзгереді.

7пайда болу теориясы. " 5. Организмдердщ тарихи дамуы*. в. Тіршіліктін жасушалар мен жасушааралык заттардан тұратын деңгейі.

а) ғалымдардың өсімдіктер мен жануарлардыц жаңа түрлерің ашып, пайдасы мен зиянды жактарын сипаттауы; ө) жануарлар мен өсімдіктер түрлерінің Еуропаға әкелінуі себепші болған.

11сынып. Биология.

Cабақтытың тақырыбы: К. Линнейдің эволюциялық ілімі

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды К. Линнейдің эволюциялық ілім негіздерімен таныстыру.

2. Тіршіліктің жалпы заңдылықтары ж\е даму тарихы туралы дүние танымын артыру.

3. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа білім беру.

Сабақтың түрі: Лекция.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих. әдебиет.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау,

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V.Үй тапсырмасын сұрау.

І. Амандасу,оқушыларды түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу.

І І § 6. К. Линней өсімдіктер мен жануарларды топтастырып, ең алғашкы жүйеленім ғылымының негізін салды. К. Линнейдін жаратылыстанушы болуына өзі оқып жүрген Лунд қаласындағы Университеттің профессоры Стобеустін үйіндегі мұражай әсер етті. Линнейді мұражайдағы кептірілген өсімдіктер, құстардың тұлыбы, ұлулардың бақалшақтары, минералдардың жинақтамалары қатты қызыктырған. Бос уакытында өзі де қаланы аралап, өсімдіктерді теріп әкеліп, әркайсысын талдап, кептірумен айналыскан. Ерінбей жасаған еңбегі организмдердің ең алғашқы жүйесін құруға кеп септігін тигізді. Өсімдіктерді жіктеу үшін құрылысы жағынан ұқсас дараларды, түрді негізге алды. Өсімдіктердің 8000-нан астам, жануарлардын 4200-ден астам түрлерін анықтады. Ұқсас түрлерді туысқа, ұқсас туыстарды отрядка, отрядтарды класқа біріктірді, К. Линнейдің жүйесіндегі ең ірі жүйелік топ — класс, ең төменгісі — түр деп аталды. Барлық өсімдіктерді аталығы мен аналығының санына карай 24 класка бөлді. Гүл бөлімдеріне күлте, тозанкап, аталык жіпшесі, шірнелік, аналық жатыны, аналық аузы, гүлтабаны, гүлсағағы, гүлсерігі атауларын енгізді. Өсімдіктің түрін латын тілінде косарлы атау тізімін (бинарлы номенклатура) (туысы мен түрі) ұсынды.

К. Линней жануарлар дүниесін қанайналым және тыныс алу мүшелерінің құрылысына қарай 6 класка жіктеді: 1) сүтқоректілер; 2) құстар; 3) амфибиялар; 4) балықтар; 5) бунакденелілер; 6) құрттар.

КарлЛинней (1707—1778) - организмдерді алғаш рет топтастырып жүйеге келтірген швед ғалымы, жаратылыстанушы. Өсімдіктер мен жануарллрды класка, отрядка, туысқа, түрге бөлуді де бірінші болыл ұсынған. Биологияға 1000-ға жуың терминдерді енгізген. Жүйелеуде өсімдіктер мен жануарларды латын тілінде түрі мен туысын білдіретін қос атпен атауды ұсынды. «Табиғат жүйесі" атты еңбегі өте құнды болғандықтан 12 рет басылып шыкқан

Сүткоректілерді 17 отрядка бөлді. Сүткоректілер класын сүт бездеріне қарап жүйелегендіктен жұмыртка салушы сүтқоректілер (эхидна, уйректұмсық), ескекаяктылар, киттөрізділер осы класка жаткызылды. К. Линнейдін жүйесі "жасанды жүйе" болды, себебі өсімдіктердің туыстық жағы ескерілмеді. Тек ұқсастығы, аталығы мен аналығының санына ғана көңіл аударғандыктан бір-біріне ұқсамайтын өсімдіктер бір топка жаткызылды. Сәбіз бен зығырдың аталықтарының саны бесеу болғандыктан бір тұкымдаска біріктірді. Шын мөнінде, екеуі екі түрлі туыска жатады (сәбіз — шатыргүлділерге, зығыр — зығыр тұқымдасына).

Кұстарды тұмсыктарының ұқсастығына, пішініне қарай жүйе-легендіктен тауық пен түйекұс бір отрядқа топтастырылды. Ал негізінде тауыктар — қырлы төссүйектілер, түйеқұстар — қырсыз төссүйектілер тобына жатады.

Жіберген кемшіліктеріне қарамастан К. Линней органикалық дүниенің дамуына жаңалықтар қосып, ен алғашқы жүйені құрды. К. Линней өзіне дейінгі ғалымдардың өсімдіктерді қалай жүйелегендеріне талдау жасады. Олардың өсімдік атауларының бас әрпінің ретіне, гүл күлтесінің пішініне, тұқым санына, пайда-зиянына қарай жүйелегенін байқады. Сондықтан ол ғалымдардың бұрынғы жүйесіне ұқсамайтын ерекше жүйе жасады. Туыс пен түрдің қос атауы бүгінгі күнге дейін ғылымда кеңінен қолданылуда. Өзі жүйелеген сүткоректілердің 17 отрядының ішінен жыртқыштар мен приматтар отрядтарының толык сипаттамасын жазды. Адамды адамтектес маймылдармен қатар приматтар отрядына орналастыруы көрегендігін білдіреді. Сондықтан К. Линней өсімдіктер мен жануарларды жүйелеудің алғаш негізін салған ғалым болып саналады.

ІІІ.1К. Линней жүйесінде ең жоғары жүйелік және ең кіші жүйелік топ деп нені алды?

2. Өсімдіктер мен жануарларды кос атпен атау дегенді калай түсінесіңдер? Талдап көрсетіндер.

3.X. К. Линней жануарлар дүниесін кандай белгілеріне карап топтастырды, неше класқа бөлді?

ІV. Үйге §6

К. Линней жүйесінің "жасанды" екендігіне көз жеткізіндер.

Кластар	Жануарлардың К. Линней жүйесі бойынша жіктелуі	Жануарлардын казіргі жүйе бойынша жіктелуі
1.	Сүткоректілер
2.	Кұстар
3,	Амфибиялар
4.	Балықтар
5.	Жәндіктер
6.	Құрттар

V. *? А. 1. Эволюция қандай ұғым? Анықтамасьш беріңдер.

2. Қайта өркендеу дәуірі кай ғасырда дамыды, оған қандай жағдайлар себеп болды?

1. Жаратылыстану зерттеушісі, философ Аристотельді иеліктен жануартану ғылымының негізін қалаушы дейміз?

2. Теофраст өсімдіктерді зерттегенде қандай жақтарына мән берді?

1. Аристотельдің жаратылыстану ғылымына сіңірген еңбектерін мысалмен талдап дәлелдеңдер.

11сынып. Биология.

Cабақтытың тақырыбы: Ж.Б. Ламарктің эволюциялық ілімі

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды Ж.Б. Ламарктің эволюциялық

ілімідерімен таныстыру.

2. Тіршіліктің жалпы заңдылықтары ж\е даму тарихы туралы дүние танымын артыру.

3. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа білім беру.

Сабақтың түрі: Лекция.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих. әдебиет.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау,

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V.Үй тапсырмасын сұрау.

І. Амандасу,оқушыларды түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу.

XVII ғасырда микроскоптың ашылуы, оның түрлі биологиялык зерттеулерге қолданыла бастауы, көптеген ғалымдардын тірі табиғатқа деген көзкарасын өзгертіп, ой-өрісін дамытты. Эмбриология мен палеонтология өз алдына ғылым болып қалыптасты. Француз ғалымы Жан Батист Ламарк биологияда Дарвинге дейінгі органика­лык дүниенің дамуы туралы ғылыми теорияның негізін салды. Ж.Б. Ламарктің эволюциялык теориясының артықшылығы: нақты деректерге сүйеніп, өсімдіктер мен жануарлардың күрылысын тереңі-рек зерттеуінде. "Зоология философиясы" (1809 ж.) деген еңбегінде органикалык дүниенің езгеретіндігін көптеген мысалдармен дәлелдеп оерді, Ж.Б. Ламарк жануарларды жүйелеу жұмыстарымен де айна-лысты. Ұқсастык белгілеріне карап, омырткасыздар және омыртқа-лылар деп бөліп, 6 сатыға, 14 класка топтастырды.

I саты — кірпікшелі кебісшелер мен полиптер.

II саты — сәулелілер мен құрттар.

III саты — жәндіктер (насекомдар) мен өрмекшітектестер.

IV саты — шаянтектестер мен ұлулар (былкылдакденелілер).

V саты — балықтар мен бауырымен жорғалаушылар.

VI саты — құстар мен сүткоректілер.

Ж ан Батист Ламарк (1744—1829) — алғашкы эволюциялык теориянын негізін қалаушы француз жаратылыстанушысы. Организмдердің бейімделушілік қасиетін сыртңы орта жағдайымен байланыстыра зерттеді. Бұл эволюциялык. теорияньга ламуына қосқан *"зор үлесі болып есептеледі. Ғылымға "биология" терминін алғаш енгізген ғалым. "Француз флорасы", "Зоология философиясы" және т.б. ірі еңбектер жазған Омырткдсыздарды 10 класка бөлді.

1. Кірпікшелі кебісшелер. 6. Өрмекшітектестер.

2. Полиптер. 7. Шаянтектестер.

3. Сәулелілер. 8. Қылтандылар.

4. Құрттар. 9. Мұртаяқтылар.

5. Буынаяктылар. 10.Ұлулар(былкылдакденелілер). Шаянтектестер мен өрмекпгітектестер казіргі кезге дейін сақталып,

класс ретінде окытылуда. Ұлулар (былкылдакденелілер) мен қылтанды кұрттар типке біріктірілді. Осылайша Ламарк жіктеудегі табиғи жүйенің негізін калады. Ламарк: "Тіршілік өте қарапайым тірі денеден пайда болады. Қарапайымнан күрделіге, төменгі сатыдан жоғары сатыға карай дамиды және бұл кұбылыс өте баяу жүреді", — деп көрсетті. Ламарктің эволюциялык идеялары көптеген деректермен дәлелденгендіктен эволюциялык теорияға айналды. Ламарк жаңа түрдің пайда болуында эволюциянын негізгі факторы — сыртқы орта жағдайы мен уакыт екендігін ұсынды. Сыртқы орта жағдайы, әсіресе жер бетіндегі гидрогеологиялық жағдайдын ауысуы мен климаттьщ өзгеруіне байланысты болатындығын атап көрсетті. Дегенмен организмдердің өзгеру себептерін, эволюцияның қозғаушы күшін дұрыс түсіндіре алмады.

Ламарк эволюциянын негізгі факторы — сыртқы орта жағдайына неғүрлым көбірек жаттыққан мүшелердің өзгеретіндігі, ал жаттықпаған мүшелердің өзгермейтіндігі деп есептеді. Өзгермеген мүшелер калады немесе кішірейіп, жойылып кетеді деп оған бірнеше мысалдар келтірген.

Мысалы, а) жираф мойнының ұзын болуы: оның арғы тегінің құнарсыз топыракты жерде мекендеп, ағаш жапырағымен коректену үшін мойнын биікке жиі созуына байланысты;

ә) жыланның жорғалап козғалуы: денесінің ұдайы созылуына карай әяғы пайдасыз болған-ыктан арғы тегінде аяқ болса да жаттыкпаудың әсерінен жойылған.

Ламарк — көп әрі белсенді кимылдаған мүшелерде кан ағысы күшейіп, ондай мүше жаксы оседі және түкым куалайды деп түсіндірді.

ІІІ.

Ж.Б. Ламарктің іліміне берілген баға мен жіберген кемшіліктері

Ж.Б. Ламарктің іліміне берілген баға	Ж.Б. Ламарктің кемшіліктері

ІV. § 7

V.

2. Гүл бөлімдеріне қандай атауларды енгізді? Талдап көрсетіңдер.

1. К. Линнейдің жүйесін неге "жасанды жүйе" деп атайды? Дәлелдеп мысал келтіріндер.

2. Жүйелерде К. Линнейдің жібергеи кемшіліктері қандай? •

К. Линнейдің ғылымға қосқан жаңалықтарын талдап, қысқаша хабарламажазыңдар.

1. Популяциянын өзгеруіне эсер ететін жағдайларды атандар.

2. Өзгергіштік дегеніміз не, ол нешеге бөлІнеді? Айкын емес өзгергіштікке мысал келтіріңдер. '

B, 1. Популяцияның бір-бірінен айырмашылығы неге байланысты?

2. Айкын өзгергіштіктіц айқын емес өзгергіштіктен кандай айырмашылыгы бар?

C. 1- Айкын өзгергіштіктін түкым куаламайтынын мысалмен дәлелдеңдер. 2. Микроэволюция кандай ұғым, бұл термин биологияға кай жылы енген?

f Жазда табигаттағы бір өсімдіктің бойында кездесетін жапырак пішіндеріне, • мөлшеріне, гүлдерінің түсіне, күлтелерінің санына назар аударыңдар, айкын

өзгергіштік болатынына көз жеткізіңдер.

11сынып. Биология.

Cабақтытың тақырыбы: Ч.Дарвиннің қолдан сұрыптау туралы ілімі

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды Ч.Дарвиннің қолдан сұрыптау туралы

ілімідерімен таныстыру.

2. Тіршіліктің жалпы заңдылықтары ж\е даму тарихы туралы дүние танымын артыру.

3. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа білім беру.

Сабақтың түрі: Ұжымдық ойлау.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих. әдебиет.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау,

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V.Үй тапсырмасын сұрау.

VІ. Бағалау.

І. Амандасу,оқушыларды түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу.

ІІ.Ч. Дарвин сүрыптауға ерекше көңіл бөліп, оның түрлері мен себептерін толық зерттеді. Жануарлардың қолтұқымдары мен өсімдіктердің іріктемелерін шығаруда, олардың ерекше бір қасиетімен өзгеріс белгілеріне қарайды. Мысалы, кауын мен карбызды зерттеуде тек жеміс сапасын арттыру мақсаты көзделеді. Сәбіз бен кызылша өсімдіктерінің тек тәтті жемтамыры бағаланады. Ч. Дарвин қолдан сұрыптау деп атаған.

Табиғаттағы өзгергіштік өсімдіктер мен жануарлардың барлық мүшелерін өзгеріске үшыратады. Ал қолдан сұрыптауда шғгарылған іріктемелер мен қолтүкымдардың адамға пайдалы, тиімді мүшелері ғана өзгертіледі.

Ч. Дарвин ауыл шаруашылығы практикасында организмдердің жаңа формалары (жануарлардың қолтұкымдары мен есімдіктердің іріктемелері) қалай шығарылатынын зерттеді. Содан соң табиғатта қандай себепшарттардың әсерінен жаңа түрлердід пайда болатынын талдауға кірісті. Адамның қолдан сүрыптауы мен табиғат-та болатын табиғи сүрыпталудың арасында үлкен айырмашылық бар екендігін ажырата білді. Нәтижесінде, Ч. Дарвин қолдан сұрыптау және табиғи сұрыпталу ілімінің негізін салды. Дарвин 1868 жылы шықкан "Үй

х айуанаттары және мәдени өсімдіктердің өзгеруі» деген еңбегінде қолтүқымдардыі шығуын және көптүрлілігін толыксипаттады. ірі қаранын 400- ге жуық қолтұқымдарын зерттеді. қолтүкымдар бір-бірінен бас сүйегі дене пішіні, реңі, қаңқасы мен бұлшық еттерінің дамуы, мүйіздерінің пішіндері арқылы ажыратылады. Осындай көп айырмашылыктарына қарамастан қолдан сұрыптау арқылы шығарылған қолтүкымдар мен іріктемелердің жабайы тегі болатынын атап көрсетті. "Түр тұрақты, өзгермейді" деп санағандар "әрбір іріктеме мен колтүқымның өзіне тән жабайы тегі болады" деп есептеді. Мүндай теріс көзқараска Дарвин карсы шығып,

көптеген мысалдар келтірді. Мысалы, тауьщтардың барлык колтүкымдарынын тегі — жабайы банкив тауығы; үй үйректерінің жабайы тегі — барылдауык үйрек; үй кояндарынікі — жабайы еуропалық коян екендігін дәлелдеді Мүйізді ірі қкараның тегі — жабайы еуропалык тур, иттін тегі — қасқыр деп көрсетті.

Қолдан сұрыптаудың мысалдары. Ч. Дарвин 1862 жылы Лондон-да Бүкіл дүниежүзілік ауыл шаруашылығы көрмесінен майор, Галлеттің шығарған көп масақты бидай іріктемесін көреді. жаңа іріктеменін бастамасы ретінде масағы ірілерінен бірнешеуін тандап алады. 87 дәнекті санап алып, оны жеке үлескіге себеді. Бұдан 10 масакты бидай алған; келесі жылы 17 масакты, 39 масакты өсімдік алынған. Жыл сайын тұқымдыққа ең көп масақтылары сұрыпталып қалдырылған.Галлет ең соңында, көп масақты бидай іріктемесін 6 жылда шығарған. Тек есімдік шаруашылығында емес, мал шаруашылығына да сүрыптау Жүмыстары қолданылған.. Селекционер шығарған қырыққабаттың (капуста) 6 түрлі іріктемелерінің сырт пішндері мен жапырақтары бір-біріне ұқсамайды.

Кептердін жабайы тегі мен колтүқымдары: 1- жабайы жартас

кептері; 2—якобинец; 3—тауыс-кептер; 4—үлкен жемсаулы (дутыш) кептер; 5—сабалак кауырсынды кептер; 6—турман

Қорытынды. Қолдан сүрыптаудың нәтижесінде адам тек өз ңқажетіне жарайтын пайдалы қолтүкымдар мен іріктемелерді шығарады. Жаңа іріктемелер мен қолтүкымдарды шығару жұмысында организмдер белгілерінің өзгеруін негізге алады.

Қолдан сүрьштау тиімді болу үшін даралар саны кебірек алынып, олардын арасынан тандау жүмыстары жүргізіледі.

ІІІ. сұрыптау нәтижесі берілген өсімдіктердің қай мүшесін өзгертеді? әр мүіш«есінй_ің түсына "+-" белгісін койып белгілеңдер

	Тамыры	Түйтегі	Сабағы	Жапырағы	Жемісі	Тұқымы
1. Пияз 2. Картой
3.қызанак
4.Қаракат
5. Карбыз		.
6. Көкнар
7. Сөбіз
8.қырық- қабат
9.бұршак

ІV. § 10

V. Ч. Дарвин анықтаған өзгергіштіктерді калай түсінгендеріңді кестеге кысқаша

жазып толтырыңдар.

Айқын өзгергіштіктің		Айқын емес өзгергіштіктің
себептері	мысалдары	себептері	мысалдары

11сынып. Биология.2.10.2009

Cабақтытың тақырыбы: Қоллдан сұрыптаудың түрлері

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды қолдан сұрыптаудың түрлерімен таныстыру.

2. Ғылыми тұрғыда түсіндіру дүние танымын артыру.

3. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа білім беру.

Сабақтың түрі: Ұжымдық ойлау.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих. әдебиет.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау,

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V.Үй тапсырмасын сұрау.

VІ. Бағалау.

І. Амандасу,оқушыларды түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу.

Ч. Дарвин қолдан сұрыптаудың әдістемелік және санасыз (мақсатсыз)

1. Әдістемелік . Ертедегі гректер мен римдіктер жылқы, ит және басқа үй жануарларының таза қанды түрлерін өсіруге үлкен мән берген. Селекционер жаңа түрдің қай белгілерін дамытуда нақтылы міндет қояды. Егер жылкыньщ желгіштігі немесе сиысрдың сүттілігі сиякты белгілер

- Әдістемелік сүрыптауда аз ғана даралармен

Тәжірибе жүргізуге бoлмaйды. Өсімдіктер мен жануарлардың іріктемелері және қолтұқымдары әдістемелік сұрыптаудың нөтижесі

2. Санасыз сұрыптауда адам ешкандай мақсатсыз жақсыларын сақтап, ет пен сүтті аз беретіндеріне мәнбермейді. Жабайы адамдар өсімдіктің тұқымдарының ұсактарын алмай, ірілерін ғана терген. Біртіндеп әлгі ірі түқымдарды тұрған жерлеріне себе бастаған. Баска жерге қараганда үй айналасындағы топырақ малдың қиы, түрлі қоқыстармен құнарланғандықтан, онда өсімдіктер жақсы өсіп, ірі тұқым берген. Мақсатсыз (санасыз) сұрыптау қазірге дейін жүргізіліп келеді.

Ч. Дарвин дүниежүзілік саяхат кезінде Оңтүстік Америка мен Австрия халықтарының тіршілік жағдайын зерттегенде, олардың санасыз сұрыптауды қолданатындарын байқаған. Жабайы жануарларды қолга үйреткенде де санасыз сұрыптауды колданған. Сонымен қолдан сүрыптаудың нәтижесінде, жануарлардың қолтұқымдары мен өсімдіктердін іріктемелері ғана шығарылады.

Қорытынды. Қолдан сүрыптаудың ерекшелігі:

а) сүрыптаушы (селекционер): малдың еттілігін, сүттілігін арттыру; тауыктың етті, жүмырткдлағыш қолтүкымдарын шығару; өсімдік-тердің дәмді, ірі, суыкка, зиянкестерге төзімді іріктемелерін шығару; құрамындағы органикалық заттардың мөлшерін жоғарылату, т.б. алдына белгілі мақсат кояды. Өзіне қажетті деп тапқан белгілерін өзгерту үшін жоспар бойыніпа сұрыптау жұмыстарын жүргізеді;

ә) қолдан сүрыптау егіншілік пен мал шаруашылығы дамыған соң колға алынды. Оған дейін қолдан сүрыптау болмаған;

б)қолдан сұрыптауда жаңа іріктемелер, қолтұқымдар, штамдаралынады;

в) жаңадан пайда болған белгілер организмге зиянды, себебі жаңа қолтүкым табиғи жағдайда дәрменсіз.

ІІІ. 1-зертханалық жұмыс ІV. § 11 V.

1. Санасыз сүрыптауға аныктама беріп, мысал келтіріндер.

2. Қолдан сүрыптау кай кезден бастаіі дамыды, оған қандай жағдайлар себеп болды?

В. 1. Қолдан сұрыптаудың нәтижесі жөне оның организм үшін зиянды екенін түсіндіріндер, мысал келтіріңдер. Өз білгендерідді косындар.

44

2, Неліктен колдан сұрыптау деп аталады? Г I, Әдістемелік сұрыптау дегеніміз не? Мысалмен дәлелдеңдер,

2. Санасыз сұрыптау мен өдістемелік сұрыптауды кесте немесе сызбанұсқа аркылы талдандар.

■ Колдан сүрыптау мысалдарымен танысу үшін оқу-тәжірибе үлескісіне себілген дакылдардың іріктсмелерімен (ауыл, аудан, кала көлеміндегі колданылатын іріктемелермен де) танысыңдар, әркайсысынын ерекшеліктеріне көңіл аударыңдар.

1-зертханалық жұмыс

Қолдан сұрыптаудың нәтижесін талдау

Қүрал-жабдықтар: итмүрын мен колдан шығарылған раушан-гүлдердің кеппеөсімдіктері (болмаса, түрлі түсті суреттері), кырык-кабат (капуста) іріктемелерінің суреттері, жеміс-жидектердің (алма, алмүрт, алхоры, шие, жүзім, каракат, т.б.) суреттері (болса, табиги түрлерінің^синақтамалары); тауык, кептер, қой, сиыр (табыл-ғандарының) колтүкымдарының суреттері (окулыктағы суреттерді де пайдалануға болады).

Орындалатын тапсырмалар

1. Итмүрыннын (жабайы) гүлін, жапырағын мәдени раушан-гүлдердің іріктемелерімен салыстыру. Үқсастықтары мен айырмашылыктарын карап, кай мүшесі, кандай максатпен өзгергенін талдау. _т

2. Қырыққабат іріктемелерінің суретінен жабайы тегі мен колдан шығарылғандарының белгілі бір максатка сай өзгерген мүпіелерін карау (шыккан тегінің бір екендігіне коңіл аударыңдар).

3. Жеміс-жидектердің (алма, алмүрт, жүзім, каракат, т.б.) іріктемелерінде бірден кезге түсетін өзгерістерін және сүрыптаушының алға қойған максатын білу.

4. Тауыктардың, кептерлердің, т.б. колтүкымдарын жабайы тектерімен салыстырып, сырт көріністерінен ерекшеліктерін байңап, колдан сүрыптаудьщ нөтижесін тереңірек түсіну. Дәл осындай ретпен тапсырмада берілген (ұсақ малдар, ірі қаралар) колтүкымдарын жабайы тектерімен салыстырып тиісті корытынды шығару, кыскаша хабарлама жазу.

1- Жабайы итмүрынның гүлдері мен жапырактарын мәдени раушангүлмен салыстырғанда қандай айырмашылыкты байкадындар? 2. Раушангүлдің жабайы тегі итмүрын екендігін кандай белгілерінен көріңдер?

3. Қырыккабаттың жабайы тегінің сырт көрініошде мәдени іріктемелеріне ұқсайтын жерлері бар ма?

4. Қолдан сүрьштау аркылы алынған кырыкқабаттьщ 6 түрлі іріктемесінің өркайсысы кандай максатта шығарылды? (Іріктеменвд атын атаңдар.)

5. Алма, алмұрт, жүзім, каракаттардың іріктемелерінде жабайы тегімен салыстырғанда қай мүшесінде айырмашылық бар?

6. Жеміс-жидектердщ (кез келгенінде) іріктемелерінде колдән сүрыптаудың нөтижесін кандай белгілерінен білуге болады?

7. Тауықтардыи, кептерлердін қолтүқымдарьшын сырт көрінісінен кандай максатка сай шығарылғандығын бірден байкау мүмкін бе? Байкасандар колтүкьімдардың атын, шығарылу максатын талдап беріңдер.

8. Қойдың, шошқаның колтүкымдарының кандай өзгеріске үшырағанын калай

ажыратуға болады?

9. Қолдан сүрыптаудың нотижесінде мүйізді ірі кара немесе жылқылардың колтұкымдары калай өзгерген? Жабайы тегінен кандай белгілері аркылы ажыратуға болады?