8. Зимовы святочны каляндар беларусаў.

Снежань :4 - "Бог прыводзіць зіму на зямлю". Як зіма павядзе сябе ў гэты дзень, такая яна ў асн уся будзе.

9 - Восеньскі (ці зімовы) Юр'я. Пра яго гав, што ён "грудай гвоздзіць"; 13. Дзень святога Андрэя асабліва славіўся варажбою дзяўчат, прымеркаванай менавіта да яго; 17. Варвара. Адзначалі яго і як свята надрэчных вёсак дзеля таго, каб дзеці і жывёла не тапіліся. Каб лепш пладзілася жывёла і вялася скаціна

Студзень: 1 – НГ. У старым жа календары ён не лічыўся святочным. Цягнучыся з папярэдняга года, апошні свой тыдзень дабываў Піліпаўскі пост.; 6 - Гіст карэннямі Каляды ўзыходзяць да стар часоў, калі розн народамі праводзілася святкаванне зім сонцастаяння.Напяр Раства сям'я збір на вячэру — яна наз у народзе куццёю, як і абавязкя рыт страва — каша з ячных ці іншых якіх круп. Вячэра насіла і больш дакладную назву—першая, вялікая, альбо багатая, куцця. Стол быў посны. За сталом варажылі.; 7 - Раство Хрыстова. З гэтага дня па сялу пачыналі хадзіць калядоўшчыкі. Пераапранутыя спявалі песні, скакалі пад скрыпачку і бубен. ; 13 - Другая куцця напярэдадні старога Новага года. Гэта вячэра не саступала ў раскошы папярэдняй і насіла падобную з ёй назву — "тоўстая" і "шчодрая". ; 14 - Стары Новы год, Васілле. У навагодніх павер'ях адчуваецца прысутнасць магіі "першага дня".

18 - Трэцяя (галодная, посная) куцця. Яна нагадвала папярэднія, аднак лічылася, што той, хто посціць напярэдадні свята Вадохрышча, і ўвесь год не з'есць нічога нячыстага ў стравах. ; 19 - Вадохрышча — апошняе свята каляднага цыкла. У гэты дзень, калі, згодна з праваслаўным календаром, святкавалася хрышчэнне Ісуса Хрыста, асвячалася вада.; 21 - У гэты дзень, празваны ў народзе "Па абед Каляда", нібы канчаткова развітваліся са святамі. Люты На парозе другі месяц года. "Пытаецца люты, ці добра ногі абуты" — гаварыла прыказка.

9. Обряд "вязания колодки" - Особо доставалось в праздничные дни парням-холостякам, что не женились в последний мясоед (время от Коляд до Масленицы).

13. Калядныя варожбы. 2 тыпа: 1- індывідуальныя (люстэрка, волава, на Бел. вельмі распаўсюджаны); 2-калектыўныя ( варожбы вытлумачэнні, дзе па пэўнаму знаку вытлумачвалі сэнс.)

Галоўныя пытанні варожбаў шлюбнай накіраванасці:

П1: “дзе суджаны?” (кідалі башмачок; слухалі адкуль брэшуць сабакі; хлопцы бралі чорнага ката, пускалі на перакрыжаванні дарог і глядзелі куды той паляціць) П2 “ці буду ў пары?” (абдымалі плот ; бралі не гледзячы жменю трэсак, ці дроў і лічылі парныя ці не) П3 “як будзе ў замужжы” (пазначалі лучын і чыя лепей гарыць глядзелі) П3 “хто раней замуж выйдзе” (сыпалі зерне, выпускалі пеўня і глядзелі, чыё хучэй склюе; пяклі здобу, клалі на ганку, чыю першую з’ядуць і г.д.) П5 “які будзе муж?” (качаліся у снезе пасля лазні на раніцу гдядзелі ці роўныя лініі, калі не, то муж будзе дрэнны) П6 “як імя суджанага” (аддавалі блін 1 сустрэчнаму і пыталі яго імя) П7 “прафесія мужа” П8 “характар” (кідалі камень ў калодзеж, калі ціха ішоў на дно, то спакойны; ставілі стакан вады на падаконнік на раніцу глядзелі, каля цэлы, то не будзе піць, калі пусты-п’яніца)

Варожбы на жыццё: 1цягнулі салому і па ёй меркавалі; 2 клалі сала на падаконнік, калі на раніцу з’елі, страціц цнатлівасць да замужжа; 3В. на пярсцёнак у жыце(залатое-багатай будзе, срэбнае-муж просты, калі нічога, не выйдзе замуж). Варожбв на ураджайі надвор’е (цягнулі з-пад абруса сена, каб дазнацца які лён будзе, калі 1 дзень К. быў ясны-неўраджйны год )

14 Абрад “Калядаванне”, яго структура і сімволіка дзеі. - Калядаванне на Б. праходзіла як правіла з 2 дня К. Абрад “калядавання” займае цэнтральнае месца ў К. святочным цыкле. Моладзь збіралася групкамі, перапраналася і рабіла абход двароў з зоркай і абрадавымі песнямі. Калі гаспадар даваў дазвол, то калядоўшчыкі спявалі пад вокнамі, ці заходзілі у хату. Спачатку спявалі велічальна-віншавальныя песні гаспадару і гаспадыне, затым членам сям’і, звычайна дзяўчыне на выданне і хлопцу. Калядоўшчыкі тут выступаюць ў ролі заклінацеляў на добры ўраджай і багатае жыццё Гаспадары шчодра адорвалі іх.

Ваджэнне “Казы” - Цэнтральным персанажам каляднага гурта была “каза” раней, яе як быццам шанавалі за здольнасць узмацняць урадлівасць зямлі, смерць казы і яе уваскрашэнне, сімвалізуе адраджэнне зямлі ад зімняга сну. Таксама ў гурце былі Пачынальнік або Шчынальнік (запявала) ,“дзед”, ( музыкі (скрыпка), цыган, мядзьведзь, цыганкі (перапранутыя хлопцы), механоша, бусел, жораў і г.д.. Удзельнікі гурта ў розных мясцовасцях маглі мяняцца, і уключалісяі новыя персанажы.

Калядоўшчыкі не хадзілі да тых людзей, у каго былі малыя дзеці, у каго хтосці нядаўна памёр, людзей якіх хацелі абразіць.

15. Генэзіс Каляд і этымалогія назвы. - Этымалогія назвы Каляд:

Кантамараў- трактаваў, як “кола” ; Гусцінскі прымаў “ладо”, “купало”, “колядо” за назвы языч. багоў. Салаўёў—Кола Лады ; Бяссонаў—Калода ; Карскі, як лац. Календа—назва першых 5 дён кожнага месяца. На тэрыторыі Бел. “калядой” лічылі заробак, які атрымоўваў рабочы (ежа).

К. абрад нарадзіўся ў эпоху патрыярхату. Святкаванне К. прымеркавана, да руху сонца. Пачатак святкавання К. быў звяз. з зімовым сонцастаяннем( час нараджэння бога сонца Мітры. М.Ф.Шпілеўскі). Пасля прыняцця у 998 г. хрысціянства, царква прымеркавала да К. нараджэнне І.Х. і зрабіла свае новаувядзенні (змена к. зоркі з 8на 6 (зорка давіда), змян. Песні, новыя персанажы К. гурта- валхвы, з’явілася у свят. Структуры К. батлейка) У 17-18 ст. К. змяшч. У сабе як рысы традыц. народн. культуры, яле яны трапілі пад істотную мадыфікацыю, страцілі свае рэтуальна-магічныя прызначэнні. У 18 ст. у К. пачын. пранікаць свецкія матывы, узнікла плынь атэізму, а ў К. абраднасці узніклі такія персанажы, як чорт, поп, смерць, афіцэр і барыня. У час адмены прыгоннага права, пазней, з’явіліся персанажы: купец, гандляры, цыган з канём, цыганкі.

У 19-20 ст. К. захоўв. У сабе напласт. гіст. перыядаў. І былі шырока распаўсюдж. на тэрыторыі Бел. Новыя тэндэнцыі ў святкаванні К. пач. З’яўляцца у 1917г., усе каляндарныя св. былі прызнаны СНК (дэкрэт аб новым савецкім календары Грэгарыянскім) “царкоўн. абрад. забабонамі…”. У 1920г. узніклі “чырвоныя”, або “камсамольскія” К.—антырэлігійныя. Гады ВАВ скарацілі святкаванне К. на Б. У 1950-60гг. пачалося адраджэнне К. і развіццё новай абраднасці.

16. Калядныя ігрышча (напрыклад “жаньцьба цярэшкі”- учаснікі дарослая не жанатая моладзь і спадары хаты, у якой адбывалася ігрышча.    Калі ігрышча ў самым разгары, карчмар, які ужо даўно  з нецярпеннем наглядаў надакучыўшыя яму скокі моладзі, нечакана ўскрыквае: “Што ўсё скокі ды скокі! Валей бы “Цярэшку жанілі” . І адразу па карчме праносіцца шумны гул: “Будуць Цярэшку жаніць! Будуць Цярэшку жаніць!”. Снуючы паміж маладых людзей , яны падгаворваюць іх хутчэй выбіраць сабе “жонку” альбо “мужыка” па свайму густу. Стараючыся ў гэтым выпадку ўздзейнічаць больш на хлопцаў, таму што дзяўчаты часта адмаўляюцца ўдзельнічаць ў складанні пар, выказваючы жаданне застацца тут толькі ў якасці гледача...

  Кожную пару пасаджаную за стол “бацька з маткай” благаслаўляюць прыблізна такімі славамі: “Дай Бог вам шчасця і нішчасця, харошую долю ў волю, уцечкі на печкі дзеткі ў клеткі”. Але калі на “бацьку з маткай” надыдзе моцная жартаўлівасць, то пасля звычайнага благаслаўлення яны дадаюць “Беражы, зяцёк, нашу дачушку, йяна у нас адна, - ні бедна, ты ж цяпер узяў яе і спі з дачкою”.

17. “Жаніцба Цярэшкі”,”Варажба” –выцягвалі з шапкі(зелкі, сена,пярсценак і г.д): “Ледзяны слуп”-дастаць прыз, “Воранаўскі чыгун”, “Ката пячы” , “Яшчар”, “Як хадзіў наш казел”, “Вішанька” , “Шкута”-наше колечко. Все что связано с варажбой-абрадавыя,остальное пазаабрадавыя. Не опісываю,все эті ігры знаете. Танцы: “Таўкачыкі”, “Полечка”, “танец з казою”, “Лявоніха” ,“Кракавяк”.

18. Ва ўсіх славянскіх народаў самым вяселым было свята Масленіца(Масленка, Сырная седміца, Запусты). Масленіцу святкавалася ў апошні тыдзень перад Вялікім пастом. Гэта першае веснавое свята, якое завяршае зіму і ўслаўляе прыход вясны, сонца і цяпла. Масленіца святкавалася на працягу тыдня і называлася „шырокай”. Яна была цесна звязана з праваслаўнай абраднасцю — праз гэты тыдзень елі малочныя прадукты, бліны, аладкі. Яшчэ тыдзень паней паводле царкоўных законаў трэба было развітацца з мясам.

Назва свята. У гэты перыяд у весках идзе пагалощны ацел и акот жывелы. Таму на сялянскімсвяточным стале галоўнае месца займаюць малочныя прадукты: сыр, масла, заквашаныя бліны, якія ўжываліся з маслам. У народзе казалі "Масла на стале - Масленіца на дварэ".

 Яна была цесна звязана з праваслаўнай абраднасцю — на гэтым тыдні елі малочныя прадукты, бліны, аладкі. Яшчэ тыдзень раней паводле царкоўных законаў трэба было развітацца з мясам.

Па-першае, на масленіцу ўжо нельга ёсць мясную ежу. Мясаед (перыяд, які адлучае зімовы, Калядны пост ад вясновага, Вялікага) падыходзіць да канца, і нядзеля напярэдадні масленіцы апыняецца апошнім днём, калі дазваляецца есці мяса. Вось чаму гэты дзень атрымаў у народзе назву "Мясныя запускі". На масленіцу можна есці малочныя прадукты і рыбу. Аднак асноўнай стравай на масленіцу з'яўляюцца, як вядома, бліны, якія пякуць кожны дзень з панядзелку, але асабліва шмат - з чацвярга па нядзелю. Гэты час завецца шырокай масленіцай. Другое правіла, пра якое не варта забываць, складаецца ў тым, што ежа на Масленіцу становіцца найважнейшым абрадным сімвалам. Вось чаму ў народзе казалі, што пад час Масленіцы трэба ёсць гэтулькі раз, колькі сабака махне хвастом ці колькі разоў пракаркае варона. У адрозненне ад шматлікіх іншых святаў на Масленіцу не толькі ядуць у хаце, у сям'і, але і часта ходзяць у госці і запрашаюць госцяў да сябе...

21. Батлейка. Беларускi народны тэатр батлейка з’яўляецца адным са старажытных відаў беларускага мастацтва. Назва батлейка (Bethleem) паходзiць ад горада Вiфлеем, дзе, згодна бiблейскай легендзе, нарадзiўся Iсус Хрыстос. Пра сувязь паходжання батлейкi з бiблейскай тэмай сведчаць кананiчныя сюжэты пастаноўкi "Цар Iрад". Іншыя варыянты назвы гэтага старажытнага тэатра — вяртэп (лялечнае прадстаўленне), батлеемка, астмейка цi жлоб. Канструкцыйным правобразам батлейкi была панарама-скрыня невялiкага памеру з нерухомымi лялькамi. Аб’яднанне панарамы з прынцыпам "ажыўлення" лялек прывяло да ўзнiкнення ў Заходняй Еўропе ў XV ст. тэатра батлеечнага тыпу.

Ххарактэрнай асаблiвасцю рэпертуару батлейкi было тое, што ён падзяляўся на "высокi" жанр- рэлігійная тэматыка - i "нiзкi" - сатырычныя сцэнкі з народнага жыцця. У адпаведнасці з гэтым будавалася канструкцыйная аснова батлейкі - падзел скрынi на "неба" i "зямлю": "рай" знаходзіўся з левага боку верхняга яруса, а "пекла" з правага боку нiжняга. "Пекла" паказваецца ў выглядзе галавы д’ябла. З цягам часу ў большасцi батлеечных скрынь замест галавы д’ябла уваход у пекла сімвалізуюць дзверы з правага боку ў ніжнім ярусе.

Батлеечны спектакль пачатку ХХ ст. не меў пралога, але ён не парываў сувязей з калядаваннем, пра што сведчаць вiншаваннi ў пачатку прадстаўлення i развiтальная песня. Выгляд лялькi (фiгура, форма галавы, кiсцi рук, а таксама касцюм) адпавядаў вобразу героя.

22. Беларускі кірмаш. Агульная характарыстыка. КІРМАШ – святочна абстаўлены расшыраны гандаль, што адбываўся перыядычна ў пэўнай мясцовасці. Прымяркоўваўся да пэўнага прастольнага або храмавага свята (фэсту), ад якога часта атрымліваў назву (троіцкі, ільінскі, спасаўскі, пакроўскі і інш.). Кірмашы ўзніклі ў перыяд ранняга сярэднявечча. Арганізатарамі нярэдка выступалі манастыры, апекунамі — вялікія князі ці мясцовыя магнаты.

Ha кірмашах наладжваліся масавыя гульні, відовішчы, турніры, танцавальныя рауты. Вакол гандлёвай плошчы размяшчаліся корчмы, шынкі, балаганы, атракцыёны. Сваё майстэрства паказвалі камедыянты, акрабаты, дрэсіроўшчыкі з мядзведзямі, варажбіткі, сярод іх было многа цыган. Выступалі вандроўныя кірмашовыя тэатры і мясцовыя прыгонныя тэатры, у прыватнасці, тры такія тэатры — у Зэльве, Ружанах, Дзярэчыне — існавалі пры маёнтках князёў Caпегаў. Ha беларускія кірмашы прыязджалі тэатральныя трупы з Польшчы, Прусіі, Аўстра-Венгрыі, Францыі і іншых краін.

У XVII — пачатку XIX ст. найбуйнейшыя кірмашы адбываліся ў Зэльве, Свіслачы, Нясвіжы, Любавічах (былы Аршанскі павет), Гомелі, Бешанковічах. Значнымі кірмашовымі цэнтрамі былі Мінск, Навагрудак, Ігумен (Чэрвень), Мір, Брэст, Кобрын, Пінск.

Буйныя кірмашы працягваліся ад 2 тыдняў да аднаго месяца (Зэльва, Любавічы, Свіслач, Нясвіж). Яны звычайна дзейнічалі не адначасова, а паслядоўна, нібы прадаўжаючы адзін аднаго. Традыцыі кірмашоў адраджаюцца ў наш час.

23.Грамадскія звычаі беларусаў ( бонда, талака, вячоркі ). Грамадская культура любога народу – гэта агромністы камунікатыўны досвед. Калі паспрабаваць раскрыць значэнне слова «бонда» ў грамадскім кантэксце, у першую чаргу, неабходна мець на ўвазе маральны абавязак падзяліцца з блізкім прадуктам харчавання. Больш за ўсе звычай распаўсюдзіўся на пчалярства – старадаўні занятак беларусаў. На Случчыне яшчэ ў пачатку ХХ стагоддзя, паводле сведчанняў беларускага етнографа А.К. Сержпутоўскага, «бонду» давалі нават тым, хто выпадкова праходзіў у година падрэзкі меду розжарюючи пчольніка: «…існавала павер’е: калі хто не дась “бонди”, тієї сам ужо ніколі не будзе мець гэтага прадукту». «Бонда» таксама распаўсюджвалася й на іншыя пачастункі. «Так, напрыклад: калі хто-небудзь забівае кабана, дык звычай патрабуе даваць суседзям і ўвогуле аднавяскоўцам па кавалку свежага м’яса ці сала –“бонду”» . «Звычай раздаваць суседзям “бонди” распаўсюджваецца ў роўнай заходу на злоўленую ў вялікай колькасці рибу, забітых на паляванні звяроў і г.буд.» .

Талака з’яўлялася формай узаемаадносінаў, заснаванай на сумеснай добраахвотнай бясплатнай працы ў дапамогу абшчынніку, які талаку склікае. За працу ўдзельнікаў талакі часцей за ўсе частавалі ежаю й гарэлкаю. «У беларусаў вельмі распаўсюджаны звычай склікаць дапамогу, ці “талаку”, у година збору хліба. На талаку склікаюць суседзяў з вечару, абяцаючы ім удосталь водкі, ці, як отут кажуць “гарэлкі”. Жанчынаў заклікаюць для жніва й выбару ільну, а мужчынаў – на касьбу, звозку з палеў хліба й вывазку гною. Для апошняй роботи сяляне з’язджаюцца так таго, хто іх паклікаў, з самага ранку, са сваімі сем’ямі й коньмі. Як відно, талака була не толькі сумеснаю працаю, алі й сродкам кантактавання паміж абшчыннікамі. Такім чынам, талаку склікалі, калі праца була неадкладнаю, як жніво, напрыклад, ці калі адна сям’я фізічна не магла з нею справіцца, будаўніцтва хати, напрыклад, ці калі здаралася няшчасце.

Вячоркі ладзіліся , у асноўным на Каляды.Галоўным удзельнікам вячорак была моладзь.Чаму менавіта яна? Справа ў тым, што ў адпаведнасці з народнымі ўяўленнямі, гэта сувязь грунтавалась на прадуцыруюча-регенетыўнай магіі. Інакш кажучы, чалавек шлюбнага ўзросту заканчваў фізіялагічнае фарміраванне і павінен быз выканаць закладзеную прыродай функцыю працягу рода. З другога боку меркавалася, што заляцанні на вячорках, гульні, ігрышчы моладзі, якая стаяла на парозе новага жыцця, рыхтавалася да пераходу ў іншую сацыяльную групу, маглі паспрыяць чарговаму абуджэнню зямлі ад працяглай зімовай спячкі, аднавіць энергію Сонца. Танцы, гульні , карагоды давалі магчымасць бліжэй прыгледзець адзін аднаго, паказаць свае здольнасці, выказаць свае пачуцці да дзяўчыны. Галоўнай фігурай на вячорках быў музыка, якому трэбы было іграць на працягу ўсёй ночы.