1 Дүниетаным, оның қоғамдық-тарихи сипаттамасы. Дүниетанымның құрылымы және деңгейлері.

Дүниетаным адамдар мен табиғаиқа жалы құндылықтарға, моральдық ережелерге жеке тұлғаның жалпы қатынасын білдіретін негізгі сенім,қалып, таным н\е қоғам мүшелерімен ортақ көзқарас қалыптастырып, қошаған ортамен қатынас қалыптастыруға негізделген.Дүниетаным – бұл ақиқатты дүниеге және ондағы адамның алар орнына, оны қоршаған болмысына және өз-өзіне қатынасына деген көзқарастар жүйесі, сонымен қатар, адамдардың осы көзқарастар арқылы қалыптасқан негізгі өмірлік ұстанымдары, наным-сенімдері, мақсат-мұраттары, таным мен қызмет принциптері, құндылық бағыттары. Дүниетаным қоғамдық және жеке адам санасының ұйтқысы болып табылады. Дүниетанымды қалыптастыру – тек жеке тұлғаның ғана емес, сонымен қатар белгілі бір әлеуметтік топтың, қоғамдық таптың жетілуінің елеулі көрсеткіші. Философиялық көзқарастар мен сенімдер бүкіл дүниетаным жүйесінің негізін құрайды. Дүниетанымның негізгі қызметтері: ақпаратты-бейнелі, бағдарлы-реттеуші және бағалау болып табылады. Дүниетанымның ақпаратты-бейнелі кызметтері қоршаған ортадағы оқиғалар мен күбылыстарды қабылдау тәсіліне және оның адам санасында бейнеленуіне байланысты. Дүниетаным призма рөлін атқарады, яғни барлық сыртқы әсерлер сыну арқылы өтеді. Тарихи тұрғыдан қарайтын болсақ, дүниегекөзқарас үш негізгі типтен тұрады:

2:Дүниетанымның тарихи формалары. Миф, дін және философия. Олардың ерекшеліктері мен ұқсастықтары .көзқарас мифологиялық және діни көзқарастан айырмашылығы нақты ұғымдарға, категорияларға сүйене отырып логикалық ой қорыту ерекшелігің бар болуы. Философия даму барысында үш кезеңнен өтті: 1)космоцентризм, 2)теоцентризм, 3)антропоцентризм.Мифалогия әлемді фантастикалық ж\е ақиқат жағдайда түсінетін қоғамдық сананың бір түрі.Мифалогиялық туындылар әлемнің қалыптасуы, жер , адам, тіршілік, өмір ж\е өлім секілді мәселелер көп кездеседі.Мифтің ерекшелігі:табиғат ж\е табиғат құбылыстарына жан бітіру, фантастикалық құдайлардың болуы т.б. . Дін бәрінен жоғарғы жаратушы күшке ж\е оның қоршаған орта мен адам баласына әсер бар деп есептенйтін сенім нанымға негізделген көзқарас формасы.Діннің мифологияға ұқсастығы бар: әлемнің п.б. жер тебіндегі тіршілік,этикалық мәселелерді алға қояды

4. Философия және оның пәні. Философияның негізгі қызметтері.Ертеректе философия пәні 3салаға бөлінді. 1)Диалектикалық материализм, 2)тарихи материализм, 3)этика,эстетика. Бұл бөлімдер маркстік лениндік философя қағидаларына сәйкес қарастырылатын болған. Қазіргі философия пәні тұтас құрастыру тенденциясы мына салалар бойынша жіктеледі. 1) философия және оның тарихы , 2)әлемді философиялық тұрғыдан түсіну, 3)адамның іскерлік әрекетінің маңызы.Ф. адамзат баласының сонау ықылым заманнан басталған білімін, қоғамдық санаң формасы, болмыс пен танымның жалпы заңдылықтары туралы ілім.Ф.сөзі грек тілініен аударғанда даналық махаббат мағынасын білдіреді.б.з.д.7-6ғ ежелгі үнд,і қытай, грек жерлерінде бір уақытта п.б. Философия сөзін алғаш ретқолданған антика дәуірінің атақты философы және матиматигі Пифагор б.т. Ф.дүниегекөзқарастың бір түрі.Тарихи тұрғыдан қарайтын болсақ, дүниегекөзқарас үш негізгі типтен тұрады: мифологиялық, діни, философиялық. Ф.дүниегекөзқарастың ғылыми теориялық түрі.Ф.көзқарас мифологиялық және діни көзқарастан айырмашылығы нақты ұғымдарға, категорияларға сүйене отырып логикалық ой қорыту ерекшелігің бар болуы. Философия даму барысында үш кезеңнен өтті: 1)космоцентризм, 2)теоцентризм, 3)антропоцентризм. Ф.п.б. адамзат баласының білім деңгейі мен ой санасының едәуір дамуына байланысты әлемді ғылыми тұрғыда түсінуімен орайлас дүниеге келді.Ф. пәні қоғамның дамуымен тығыз байланыста бола отырып, рухани өмірдің барлық қырларын қамтыды.Ф.өз алдында ғылым болып қалыптасу барысында қарастыратын мәселелері де айқындала түсті:Онтология болмыс т. ілім, гносеология таным т. ілім, аксиология рухани құндылықтар т. ілім, праксиология адам шығармашылығы т. ілім, антропология адам т. ілім, логика дұрыс ой қорыту жөніндегі ілім.Ф. бір-біріне қарама-қарсы көзқарас бар. 1. гносцестизм дүниені танып білу мүмкіндігіне сентін мойындайтын ілім оған қарама қарсы көз қарас 2. агносцестизм дүниені танып білумүмкіндігін теріске шығаратын ілім.Ф. атқаратын қызметтері функциялары:1) дүниеге көз қарас- дүниені түсіндірудің, оның бағалаудың принциптерімен әрекеттері. 2) гносиология- таным туралы ілім, 3) антология- болмыс т.і.4) ментадалогия- әдіс т.і. 5) аксеология- құндылық т.і. 6) антропология- адам т.і. 7)логика- ойлау т.і. 8) праксиология- адам шығармашылығы т.і. 9) этика-эстетика- әдептілік-әсемділік т.і.10) гуманизм- адамгершілік т.і.

5. Философияның негізгі мәселелері мен сұрағы. Философиялық мәселелердің табиғаты.Ф.пәнінің зерттейтін сурақтары: болмыстың өмір сүру жағдайы, материя, оның формалары, сана және сансыздық, адам, оның өмірдегі мәні мен әлемдегі алатын орны, жан рухани өмірі, қоғам, табиғат, өркениет, экология, диалектика және оның заңдары.Энгельстің тұжырымдауы бойынша ф.негізгі сұрағы ойлаудың болмысқа, рухтың табиғатқа қатынасы. Ф. Негізгі пәні мен объектісі адам және оның әлемдегі орны. Ф.негізгі мәселесі, бұл сурақтын 2 жағы бар.1жағы дүниенің негізі, бастамасы не-идея, рух па әлде материя ма деген онтологиялық сұрақ қояды, 2жағыадам баласы дүниені танып біле алама әлде танып біле алама деген гносеологиялық мәселе көрінеді.

6. Философияның негізгі бағыттары.(қысқаша сипаттама).Ф.данегізгі екі бағыт бар:1) Материалистік бағыт дүниенің негізгі кез келген бір материядан тұрады, материя снаға тәуелсіз раелды өмір суретін, өзіндік заңдылықтармен дамуға қабілетті деп тұжырымдайтын пікір. 2) Идеализм бағыты материя мен сана қатынасында дүниенің бастамасы ретінде идеяны (сананы) рухты жақтайтын көзқарас. Сана дег. Мидын атқаратын қызметі.Идеализм екі түрлі пікірге бөлінеді: 1) Объективті и. 2) Субъективті и.

7. Ерте Үнді философиясы.Ведалар Ерте Үндінің философиялық ойларының негізі. Көне Үнді ф. Алғашқы қауымдық қатынастар ыдырап, оның орнына құлдық қоғам орныққан кезде дүниеге келді. Сол кездегі ф. ойлардың негізін діни мифологиялық жүйелер құрды. Ой пікірлермен қоғамдық күнделікті шарттарының өзіндік себептері де бар. Себебі, Үнді қоғамы 4 варнадан тұрады.1)Брахмандар әулиелер, 2) Кшатрий әскербасылар, 3) Вайшьи көпес, 4) Шудра қызметкерлер мен шаруалар.Үнді мәдениетінің ескерткіші Ведалар.Олар 4 бөлімнен тұрады 1) Самхит- құдайларға арналған гимндер жинағы, 2) Брахмандар-самхитті түсіндіретін әртүрлі мифологиялық әңгімелер, ритуалдар т.б. 3)Араньякта-брахмандарға тән ритуалдардың орнына құдайларды іштей сыйлап-құрметтеу, 4)Ведалардың ең соңғы сатысы-“Упанишадта” .Веда дег. Ежелгі үнді Ф-мен мәдениетінің қайнар көзі. Ведалар Ригведа, Атхарведа,Самаведа, Яджурведа сияқты қасиетті кітаптар жинтығы.Үнді Ф. Ведалардың беделін мойындамай өз ілімдерін алға тартқан мектептер буддизм, жайнизм, локаята т.б.

8. Ерте Үнді философиясындағы бағыттар.Ортодоксальды философиялық мектептер: йога, ньяя, веданта, вайшешикажәне т.б.Ежелгі Үнді Ф екі үлкен ағымға бөл. Астика және Настика. Астика 6мектеп жатады Веданта, Санкхья, Иога, Миманса Веда, Няя, Вайшешика. Бұл мектептер ортодоксальді д.а. Веда беделін қабылдаған мек. Ал настикаға жат.мек. буддизм, жайнизм, локаята, бұл мектептер ортодоксальді емес д.а.яғни Веда беделін теріскегендер.Миманса Веда беделіне орналуаны шақратны мектеп.Нег.салғандар Прабхакар және Кумарила. Санкхья дүние материалды бастама мен абсолютті рух байланысынан п.б. деп тұжұрымдайтын мек.Нег.сал. Ишваракришна. Няя бұл мек. Логика мен гнесология аса құрметке ие.Нег.сал. Акшапада Готаман. Йога сан мен тәнді біріктіре отырып,сыртқы әсерлерден алшақтау туралы ұстанымды қолдаған мек.Нег.сал. Патанджали.Вайшешика дүние 9 субстанциядан құралады: жер, су, жарық, ауа, эфир, уақыт, кеңістік, жан, ақылдан тұрады деп санайтын бағыт. Нег.сал. Канада. Ведаларда адамның қалай өмір сүрі керектігі туралы түсінік беретін заңдылықты дхарма дейді.Әркімнің дхармасы Құдай, жанұя, көршілер алдындағы парызы, әрекеті б.т. Дхарманы орындаған адам қайта өмірге келуден құтылады.

9. Ерте Үнді философиясындағы ортодоксальды емесмектептер.Ежелгі Үнді Ф екі үлкен ағымға бөл. Астика және Настика. Астика 6мектеп жатады Веданта, Санкхья, Иога, Миманса Веда, Няя, Вайшешика. Бұл мектептер ортодоксальді д.а. Веда беделін қабылдаған мек. Ал настикаға жат.мек. буддизм, жайнизм, локаята, бұл мектептер ортодоксальді емес д.а.яғни Веда беделін теріскегендер.Үнді Ф. Ведалардың беделін мойындамай, өз ілімдерін алға тартқан ағымдарда қалыптасқан болатын,олардың қатарына буддизм, жайнизм және локаята жатады.Буддизм Үндістанда б.з.д. 5-6ғ дүниеге келдіЦейлонда. Қытайда,Жапонияда т.б. ресми дін деп саналады.Нег.сал.Сидхартха Гаутама, будда дег.атқа ие болған.Будданның ілімінше адам баласы дүниедегі 4 ақиқатты түсінбей ж\е 8игі жолды игермей сансарадан құтыла алмайды.Сансара-өмірге қайта келу, карма-іс әрекетіне байланысты адамның болашағы анықталатын заңдылықтар.4 ақиқаты 1)өмір азапқа толы, 2) азаптың себ.бар, 3) азапты тоқтатуға болады, 4) азаптарды тоқтататын жолдар бар. Азаптан құтылу үшін 8 сатыдан тұратын талаптар орындау керек. 1) дұрыс қабылдау, 2) д.ойлау, 3) д.әрекет, 4) д. Өмір сүру салты, 5) д. Күш жұмсау, 6) ақылды д. қолдану, 7) д.ой шоғырландыру, 8) д.сөйлеу.Осы 8 жолды игерген адам АРХАТ д.а. Әулие дег.мағ.білдіреді.Буддизмнің екі бағыты бар Хинаяна ж\е Махаяна. Жайнизм б.з.д. 6ғ б.п.нег.сал.Вардхамана. Жайнизм ілімі үшін адамның негізгі мақсаты босатылу.олар дүниедегі барлық заттар жанды д.а.Жайнизмнің негізінде таттавалар мән туралы ілім жатыр.Ең басты екі таттава нег.қасиеті, ерекшелігі таным болып табылатын джива ж\е аджива.Локаята Веда ілімін жоққа шығарады. Чарвака нег.сал.Локаятаның пікірінше, барлық денелер махабхут д.а. 4 түпнегізден тұрады:ауа, от, су, жер.Локаяттар өмірдің мәні бақытта, ал бақыт ләззат д.түсінген.

10. Буддизм, мәні және бағыттары. Будданың нирвана және жан туралы ілімі. Буддизм Үндістанда б.з.д. 5-6ғ дүниеге келдіЦейлонда. Қытайда,Жапонияда т.б. ресми дін деп саналады.Нег.сал.Сидхартха Гаутама, будда дег.атқа ие болған.Будданның ілімінше адам баласы дүниедегі 4 ақиқатты түсінбей ж\е 8игі жолды игермей сансарадан құтыла алмайды.Сансара-өмірге қайта келу, карма-іс әрекетіне байланысты адамның болашағы анықталатын заңдылықтар.4 ақиқаты 1)өмір азапқа толы, 2) азаптың себ.бар, 3) азапты тоқтатуға болады, 4) азаптарды тоқтататын жолдар бар. Азаптан құтылу үшін 8 сатыдан тұратын талаптар орындау керек. 1) дұрыс қабылдау, 2) д.ойлау, 3) д.әрекет, 4) д. Өмір сүру салты, 5) д. Күш жұмсау, 6) ақылды д. қолдану, 7) д.ой шоғырландыру, 8) д.сөйлеу.Осы 8 жолды игерген адам АРХАТ д.а. Әулие дег.мағ.білдіреді.Буддизмнің екі бағыты бар Хинаяна ж\е Махаяна.Махаяна адамды азаптан құтқаруды кең және еркін жолдарын уағыздады. Басты қағидасы кез келген адам Нирванаға жете алады. Хинаяма Нирванаға тек әдіс пен данагөй әрекет қана жеткізеді деп тұжырымдайтын талабы қатал бағыт.Нирвана қайта тірілуден құтқару. Нирвана мокшаның өзгернен түрі,мокшадан айырмақшылығы,мокша жанды қасіреттен о дүниеде азат етсе, нивана бұл дүниеде азат етеді.Нирвана ең жоғарғы ләззат.

11. Ерте Қытайдағы философиялық мектептер, конфуцийшілдік, моизм, легизм, даосизм. Дао ілімі. Қытай философиясыб.д.д. 6-3ғмифология кейпінде п.б.Мифтердің өздерінде кейін философиялық ұйымдарға айналған түсініктер қалыптаса басталды.Ежелгі Қытайдағы ұлттық ф. ілімдер қатарына даосизм,конфуцийшілдік, легизм ілімдерін жатқызуға болады.Конфуций ф.этикалық мәселелерге негізделген.К.ф. дүниені жаратушы көк аспан, сондықтан адамдардың міндеті дүниенің заңдылықтарын бұзбай бағыну.К.ілімінің негізгі проблемалары ескі ғұрып әдеттерді сақтау, патриархалды рулық, қоғамды қайтару, жастың үлкенді тындауы т.б.К.кітаптары Шудзин, Идзин, Жидзин,Луньюй. Моизм әлеуметтік жағдайы тұрақсыз, қарама-қайшылықты ұсақ меншік иелерігің - ерікті жер өңдеушілердің, қолөнершілердің, саудагерлердің, мемлекеттік аппараттағы төмен шен иелерінің мүддесін білдірді. Бір жағынан, олар еңбекші бұқараға жақын болды және белгілі бір дәрежеде олардың сенім-пікірлерін қабылдады, ал екінші жағынан - қоғамда белгілі бір орынды иеленгеннен кейін билеуші тебе топқа жақындауға тырысып бақты, жоғары тектің артықшылықтарын өздеріне талап етті. Моистердің ілімін осындай қарама-қайшылықтар жайлаған болатын. Әлеуметтік төменгі топтың кейбір түсініктерін қайта жаңғырта отырып, моистер мемлекеттік лауазымдарды шығу тегі мен туыстық принциптері бойынша иеленуді айыптады. Олар барлық адамдардың көктегі құдай алдында бірдей екендігін дәлелдеді.Легизм нег.сал.Шан Ян, өкілі Хань Фей.Легистердің мек.қоғамды басқару мәселесіне байланысты қалыптасты.Қоғамд а тәртіпсіздік болмас үшін:1) Мақтаудан гөрі жазалау көп болу керек, 2) Аямай жазалау арқасында халық арасында үрей тудыру керек, 3) ұсақ қылмыс жасағандарды аямай жазалау керек,сонда олар үлкен қылмысқа бармайды, 4) адамдар арасында бір бірінде сенімсіздік тудыру керек.Даосизм әлемнің құрылу ж\е адам, табиғат, ғаламның үйлесімді түрде жүріп өту жолында жетуді түсіндіруге ұмтылған философиялық ілім.Нег.сао. Лао цзы. Дао дег. Ақиқат жол. Даолық ілімге сүйенсек дүниедегі барлық заттарды Инь Ян қағидасына байланысты екіге бөлуге болады.Инь әйелдік бастама, Ян еркектік бастама.Доа ілімі б\а өмір сүргіміз келсекУвей қағмдасын ұстаныныз.Дао ілімі б\а білімділіктін көрінісі үндемеуде.Үндемеген адам білім,сөйлеген адам білімсіз.

12. Конфуцийдің әлеуметтік-этикалық теориясы. Конфуций ф.этикалық мәселелерге негізделген.К.ф. дүниені жаратушы көк аспан, сондықтан адамдардың міндеті дүниенің заңдылықтарын бұзбай бағыну.К.ілімінің негізгі проблемалары ескі ғұрып әдеттерді сақтау, патриархалды рулық, қоғамды қайтару, жастың үлкенді тындауы т.б.К.кітаптары Шудзин, Идзин, Жидзин,Луньюй.К.ілімінше ең жоғарғы жаратушы күш аспан.Ол жерде әділеттік болуын қадағалайды.К. өзінің ілімін аспан ден.баба рухын зерттеуге арнамайды.Өмірдің не екенін білмей жатып, өлімнің, рухтың не екенін қайдын білеміз,дегені осыған айғақ Конфуцийдің саяси-этикалық маңызды ұғымы – адамшылық, адамның әділ, ақжүрек болуы (жэнь). Ұлдың кішіпейіл болуын, ата-ананы, жалпы үлкен кісілерді сыйлап жүруін анықтайтын “сяо” тұжырымдамасы да осы қатарда. Бұл екі ұғым жасы үлкен мен орны жоғары адамдарға сый-құрмет көрсетіп отыруға, ел басына адалдыққа, т.с.с-ларға негізделген этик. және әлеуметтік қатынастар жиынтығын білдіреді. Ол “текті ерлерді” (цзюнь цзы) шешімді түрде “ұсақ пенделерге” (сяо жэнь) қарсы қойып отырған. Алғашқысы кейінгісін басқарып отыруға, оларға үлгі болуға тиіс деген.

13.Ерте Грек философисының қалыптасуы мен ерекшеліктері. Антикалық философиядағы алғашқы бастама туралы ой-пікірлер (Фалес, Анаксимандр, Анаксимен, Анаксагор, Пифагор, Демокрит).Ежелгі Грек ф. 3кез.бөл.1)Сократқа дейінгі ф. 2) Классикалық ф. 3)Римдік ж\е Эллиндік ф.Ежелгі Греция ф.ерекшеліктері1) Грек ф.мифологиямен тығыз байланысты дамыды, бірақ ғылыммен байланысы басымырақ болды.2) Грек ф. өзінің рухани бай мазмұнымен, жүйелі дамуымен антикалық өмірдің басқа салаларынан әлдеқайда асып түсті.3) Грек ф-ң пайда болуына және дамуына сол кездегі халқының ұлттық ерекшеліктері әсер етті.4) Толыққанды өмір адамдардың бойында еркін ойлау дәстүрін қалыптастырды.Көне Греция ф-ң дамуын салыстырмалы түрде үш кезеңге бөлуге болады:1) Табиғат философиясы (натурфилософия) кезеңі Милет мс фалес, Анаксимандр, Анаксимен және олардың шәкірттері дүниенің алғашқы бастауы мәселесін қарастырды.2) Грек ф-ң ең мазмүнды кезеңі. Сократ, Платон, Ари-стотель грек ф. өте биік деңгейге көтеріп, зерттеу өрісін кенейтті. 3) Біздің дәуірімізге дейінгі 4 ғ. соңынан бастап Грецияның ыдырауы, грек демократиясының құлдырауы, грек полистерінің саяси тәу-елсіздігінің жоғалуы бүкіл грек қоғамының рухани өмірінің, философия-сының дағдарысына әкелді. Осы кезеңде философияда өмірдің мәні, өмір және өлім мәселелері көбірек зерттеліп, скептицизм, эпшуреизм, стоицизм бағыттары дүниеге келді.Фалестің ілімінше, барлық денелердің генетикалық бастамасы су.Ол бір жағынан барлық денелер суда қалқып жүреді десе,екінші жағынан ол жай су емес, ол ақыл ой,осы тұрғыдан ол құдай тектес дейді.Анаксимандр ілімінше, тіршілік теңіз бен құрлықтың шекарасы айда, аспан отының әсерінен пайда болды.Алғашқы тірі жәндіктертеңізде өмір сүрді, кейін олардың кейбіреулері өздерінің қабыршықтарын тастап, құрлыққа шығып, тіршілік етті, сөйтіп жануарлар п.б.Анаксименнің іліміншежер ж\е басқа аспан денелері ауада қалқып жүреді.Жер қозғалмайды, ал басқа денелер ауаның әсерінен қозғалып жүреді.Анаксогордың пікірінше, заттардың қарама қарсы қасиеттеріне қарай танып білуге болады.Мыс.салқын жылу арқылы. Білім бізге бостандыққа жетуге мүмкіндік береді, Анаксагордың ілімі кейінгі антикалық ойшылдарға үлкен әсер етті.

14. Эфестік Гераклиттің стихиялы-диалектикасы. Қарама-қайшылық пен қалыптасу туралы ілім. Гереклит заттардың түпнегіздік генетикалық бастамасы от деп есептеген.От мәңгі ж\е құдай тектес.Әлемді құдай да , адам да жаратқан жоқ, ол өз заңдылығымен бірделапылдап жанып, бірде сөніп тұратын,әр уақытта болған, бар ж\е болатын тірі от.Ғарыштың пайда болуын Гераклит оттың “жетіспеушілігінен” болатын “төмен қарай жол” десе,оттың “молдылығынан” Ғарыштың кері отқа айналуын, өзінің түпнегізіне қайтып келуін “жоғарыға қарай жол” д.а. Гераклиттің пікірінше, қарама қайшылықтар тепе тең жағдайда болады, бірақ ол тепе теңдік қарама қарсылықтардың күресе арқылы бұзылады да, дүниеге жаңа заттардың п.б. мүмкіндік тудырады. Қарама қарсылықтардың куресі әлемде өзгерістердің болуының негізгі заңдылығы.“Күрес жалпыға бірдей, барлығы күрестің \е қажеттіліктің арқасында п.б.”Героклит адамдар логоспен күнде кездесіп жатса да, оны танып біле алмайды деген қорытындыға келеді.Оның себебтері бар.Бір жағынан табиғат өз сырын көп ашпайды, екінші жағынан адам да табиғат сырын түсінуге талпынбайды.Героклит адамдр табиғатынан бір бірімен тең десе де. Шың мәнінде олардың тең еместігін мойындайды.Көп адамдар логос заңымен өмір сүрмейді, өз түсінігімен өмір сүреді.

15.Элей мектебі: Парменид және Зенон. Болмыс және бейболмыс. Зенонның апориялары.Элей мектебі б.д.д.6-5ғ Элей қаласында п.б.фил.мек.Басты өкілдері Ксенофан, Зенон т.б.Мек.нег.сәселесә болмыс.Парменид болмыс ұғымын алғаш рет фил.енгізген, ежелгі грек философы.Пар.пік. болмыс пен бейболмыс тең емес, басқаша айт.болмыс нақты өмір сүреді де, бейболмыс деген жоқ нарсе.Пар.ойынша бейболмыстың болуы мүмкін емес, себ.оны танып білуге ж\е оны сөзбен жеткізуге болмайды. Бейболмыс болмағандықтан, болмыс жалқы, біртұтас ж\е қозғалмайды. Болмыстың өткен кезеңі де, болашағы да жоқ, ол өзгермейді.Пар.шәкірті ж\е оның ілімін жалғастырушы Зенон.Ол фил.тұңғыш рет диалог формасын қолдануға енгізді.Зенон үшін болмыста қайшылық жоқ, содықтан қайшылықты болмыс жалған болмыс.Зенон фил.тар.өзінің апорияларымен белгілі. Апория ежелгі грек ф. шешілуі қиын мәселені білдіретін ұғым.Апория заттың өзінде н\е ол туралы ұғымдағы қарама қайшылықтың нег.п.б.Апориялардың мәні:белгілі қашықтықтан өту үшін оның жартысын өту керек;жартысын жүріп өту үшін осы жартының жартысын өту керек, сөйтіп осылай кете береді. Бұдан шығатын қорытынды қозғалыстың басталуы мүмкін емес.

16.Сократ пен софистердің философиялық көзқарастары. Софистер “даналықтың” “шешендіктің” кәсіби ұстаздарды ретінде саналған ежелгі грек ф.осылай атаған.Олардың халықты риторикаға, ф.үйретудегі атқарған еңбектері зор. Дінненбас тарту, табиғат құбылыстарын ұтымды түсіндіру, этикалық ж\е әлеуметтік релятивизм олардың ортақ көзқарасы б.т.Софистер екі топқа бөлінеді: “Аға софистер” Протагор, Горгий,Гипий, Продик, Антифонт, Екінші топ: “Кіші софистер” Ликфрон, Алкидамант, Трассимах.Сократ – көрсетілген топтарға ресми түрде жатпайды, бірақ софистердің ойларын бөліп, софистиканың өзін өзінің тәжірибесінде қолданған. Бұл философиялық мектептің қайраткерлері өздерінің дұрыстығын софизмдер логикалық әдістері арқылы дәлелдеу. Софистердің қызметтерінің мәні. Қоршаған шындыққа сындық көзқараспен қарады. Грек азаматтар арсында философияның және басқа да білімдерді таратты. Сократ жасап , қалданған негізгі әдісін майевтика деп атаған. Оның мәні – логикалық әдістер арқылы қойылған сқраққа әңгімелесушінің өздігінше дөрыс жауапқа келуіне көмектесу.Сократ өз философиясын, ағартушылық жұмысын ең өзекті мәселелер бойынша, қалың халықтың, базарларда ашық әңгіме базар құрып жүрген. Жақсылық пен жамандық махаббат, бақыт, адамдық т.б тақырыптарға.Сократты ресми билік органдары мойындамаған, оны қарапайым софист , яғни жастар арасына бүлік салып жолдарын басқа жаңа бұрып , қоғамның тыныштығын бұзушы деп қараған.Сократтың 4әдісі: 1)Рационализмнің не екенін білу, 2) Адамның алдына қойған талаптың өзінді өзін танып алу мақсаты, 3) С.әңгімелесу әдісі, 4) Адамгершілік қасиеттер.

17.Платон философиясы. Идея туралы ілімі. Таным және диалектика. Платонның әлеуметтік-саяси концепциясы. Платон Афиналық (б.з.б. 427 – 347) – ежелгі грек философы, Сократтың шәкірті, еуропалық идеализмнің негізін салушы. Платон оның шын аты Аристокл. Негізгі шығармалары: «Апология» ,«Критон» ,«Заңдар» т.б.Платон пікірінше, шын болмыс ақылмен ғана білуге болатын денесіз идеялар әлемі.Әр идея өз алдында мәңгі ж\е өзгермейді, ол өіне өзі тән. Идеялардың саны көп, бірақ шексіз емес.Идеялар бір бірімен так қана қарам қатынаста емес, сонымен бірге бір біріне бағынышты,н\е бірнеше идея бір идеяға бағынышты болады.Идеялар дег. заттардың мәңгілік бейнелері оларды ойша сезілетін заттар ғана көреді. Платон рухани әлемнің жеке идеялары туралы айтқанда, көбінесе «эйдос» деген ұғымды қолданады. Ежелгі грек тілінде идея да, эйдос та бір-біріне ұқсас мағына береді: түр, пішін, кейіп, тәсіл, т.б. Эйдостар сезімдік заттар үшін бір мезгілде әр түрлі міндет атқарады: 1) себептілік; 2) заттардың жаратылу кескіні үшін үлгі; 3) заттардың түпнегізін бейнелейтін ұғым. Материалдық денелер өзгермелі, құбылмалы, ал эйдостар мәңгілік. Заттардың өзгермелілігін түсіну үшін бұл екі ұғым аз, сондықтан Платон оларға қосымша тағы бір ұғым – «хораны» (материя) кіргізді. Хора-материя – көрінбейтін, түрсіз, еленбейтін өзіне-өзі тең құбылыс. Бірақ ол кез келген түрді қабылдап, пішінделген (түрленген) материя болуға қабілетті. Платонның ойынша, адам – әрі қоғамдық, әрі парасатты, әрі мемлекеттік азамат. Платон өзінің көптеген шығармаларында, әсіресе, саяси-әлеуметтік мәселелерді қарастырған сұхбаттарында адамның ішкі дүниесін ашумен қатар оның қоғамдық іс-әрекетіне де талдау жасады. Платонның көптеген ой-пікірлері кейінгі философтарға үлкен ықпалын тигізіп, осы күнге дейін өміршеңдігін көрсетіп келеді.

18.Аристотель – философияны жүйеге келтіруші. Болмыс туралы ілімі. Аристотельдің логикасы.Аритотель ежелгі грек ф. логика ж\е басқада көптеген ілімдердің нег.қалаған энциклопедист ғалым.Ол ф.өз алдына ғылым ретінде қалыптасуының нег. Қалап, өз еңбектерінде басқа ғылымдардың мәселелерінф.тұрғысынан қараған алғашқы ойшыл ф.Аристотель көптеген еңбектер жазған “Категориялар” “Аналитика” “Топика” т.б. Аристотель білімнің тарау аумағын қарастыра келіп, екі түрлі ф. бар екенін айтады. “Екінші ф.” Физиканың пәні материя мен үздіксіз қозғалыста ж\е өзгерісте болатын сезімдік заттар болса, “бірінші ф.” метафизиканың қарастыратын мәселелері табиғи құбылыстардан тыс жатқан, өзгермейтін, мәңгі, қозғалмайтын мәнділік.Өзінің ілімін Аристотель мәнділік болмыс деп қарастырудан бастайды да, оны сол болмыстың өзіне тән категориялары арқылы түсіндіруге тырысады.Мәннің көріністері 1) түпнегіз, 2) болмыстың мәні, 3) болмыстың мәніміен түпнегізден тұратындар, 4) жалпыға бірдей әмбебап жалпылық, 5) жалпылық, 6) ерекшелік.Бұл аталғандардың ішінде біреу ғана “болмыстың мәні” мәнділік болады,ал қалғаны мәнділік болмайды. “Болмыстың мәні” ,тур, “алғашқы мән” синоним ұғымдар. Арис.пікірінше. Форма кез келген жалпы бастама емес, жәй жалпылық қана, осы тұрғыдан алғанда, ол жалқылар мен жалпылардың арасындағы ерекшеліктердің арқасында өмір сүрді.Арис.пік., табиғи денелердің тіршілік жасау мүмкіндіктері бар.Осы мүмкіндіктердің жүзеге асырылуы энтелихия(жан) арқылы болады.Жанның 3 түрі болады. 1)өсімдіктер жаны , 2) жануарлар жаны, 3) адамдар жаны.Арис.ф. 3салада бөліп қарастырды: 1) Теор.бөлімі болмыстың кезеңдері, 2) прак.бөл. адамдардың іс әрекеті жөнінде, 3) поэтикалық бөл.(творчество) шығармашылық жөнінде. Адамның ақыл парасатының қабілетін этикадағы ең жоғарғы қозғаушы күш деп тапты.Арис.моральдық үлгісі Құдай,яғни “өзін ойлайтын ой” нағыз кемелденген философ.

19.Эллиндік философияның негізгі бағыттары: эпикуршылдық, стоицизм, скептицизм. Эллинизм дәуірінде платондық Академия, аристотельдік Ликей киники мен кирен мектебі өз қызметін жалғастырды. Осы кезде эллиндік дүниеге өз ықпалын жүргізуге бәсекелес үш жаңа филос. мектеп: скептицизм, эпикуреизм мен стоицизм пайда болды. Скептиктер мектебінің негізін б.з.б. 4 ғ-дың 2-жартысында Пиррон қалады. Бұдан кейін скептицизм Платон академиясымен қосылды. Өз ілімін Демокриттің атомдық ілімі мен киренаик. этиканың негізінде жасаған Эпикур мектебі эллиндік дәуірдің дүниеге деген көзқарасына елеулі ықпал етті. Стоицизмнің негізін салушылар – китиондық Зенон, Клеанф пен Хрисипптің қызметі б.з.б. 3 – 2 ғ-ларда өтті. Сократқа дейінгі философияның (бәрінен бұрын Гераклиттің) тұғырнамасын жаңғырта отырып, стоиктер ғарышты біреуі адам болып табылатын сан алуан логостарға бөлінетін саналы отты тыныс алу деп түсіндірді. Б.з.б. 2 ғ-дың ортасынан діни мифол. дәстүрлері бар Грекия мен Шығыс философиясының жақындасу процесі басталды. Бұл процестің негізгі тұлғасы пифагорлық, платондық және стоиктік философияны қосқан Посидоний болды.Стоиктер мек.нег.сал. Зенон. Өкіл. Сенека, Эпиктет,Марк.Стоиктердің басты идеясы сыртқы дүниенің түрлі әсерлерінен құтылу болды.Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін философтар табиғатпен бірлікте болуға шақырып, байлықты, әсемдікті жақтады.Эпикуршылдар мек.нег.сал. Эпикур.Өкілі Лукреций Кар. Мек.Эпикур бақсады д.а.өйткені мектеп үйдін артында орналасқан.Онда шәкірттер білім алып өмір сүрді.Эпикур өмірден кеткеннен кейін мек.шәкірті Гермах басқарды. “Өмірдің мәні бақытты болуда” дейді Эпикур.Өмір сүрудегі ең негізгі мақ.жан тыныштығына жетту.

20.Ортағасырлық философия. Мән, зерде және сенім проблемасы.Батысеуропалық ортағасырлық философияның негізгі кезеңдері мен дамуы. Орта ғасыр ф.ерекшелігі:Ор.ғ.ф.көз қарасы қоғамдық сананың басқа түрлері сияқты барлығында діни көзқараста бағынышта болып тәуелді болып діни көзқарастың нег.принциптерінің жолымен жүруге міндетті болған.Сондықтанда осы уақыттағы көзқарасы діни фил.көзқарас д.а. көптеген идеяларымен келіспей, өзіндік пікір айтып, таным процесінде тәжірибенің беделін көтерген ойшылдардың бірі Роджер Бэкон болды. Ол философияны, табиғаттану ғылымдарын теологиядан бөлу керектігін уағыздап, ғылымдар ғимаратының іргетасы – тәжірибе, эксперимент және математика деп есептеді. Номиналистік бағыттың көрнекті өкілі, схоластикалық ойлау тәсілінен арылып, трансценденталды болмыстың антологиясын қалыптастырған ағылшын ойшылы У.Оккам болды. Оның пікірінше, филосилық ақиқат пен діни ақиқат екі түрлі құбылыс. Ғылым мен философия үшін ең маңызды нәрсе – интуиция (түйсік) мен білім арқылы ақиқаттығы дәлелденетін фактілер. Оккамның ілімі Коперниктің аспан механикасы туралы ілімінің қалыптасуына және ғылымда геометриялық тәсілдің үстемдік құруына ықпал етті. Ор.ғ.Б.Е.ф. 3кезеңге бөл.қар: 1) апалагетикақорғау,жаттау діни фил бағыт. 2) патристика шіркеу әкейлерінің діни фил ілімі. 3) схоластика мектептік ілім.Осы дәуірдегі философия ілім “схоластика” (“мектептік ілім”) деген атқа ие болып, негізгі үш кезеңнен өтті: а) Балауса схоластика (IX – XII ғасырлар). Бұл кезеңде ғылым, философия, теология әлі бір-бірінен ажырамаған, бірақ ақыл-ой әрекетінің жемісі мен құндылығын түсінуді және универсалийлерге (жалпылық) байланысты пікірталас негізінде ақыл-ойға сенімнің үстемдігін жүргізуді және сол үстемдіктің “заңдылығын” дәлелдеуді өзіне мақсат етіп қойған схоластикалық тәсіл қалыптасты. Негізгі өкілдері: Ансельм Кентерберийский, Пьер Абеляр, Августин Аврелий, т.б.; ә) Кемелденген схоластика (XIII ғасыр) Бұл кезеңде Аристотель еңбектері көпшілік арасына тарап, []философиялық теология ілімі]] қалыптасып, кең етек алды. Негізгі өкілдері: Ұлы Альберт, Фома Аквинский, Дунс Скотт, т.б.; б) Құлдырау кезеңі (XIV – XV ғасырлар). Шынайы ғылыми және философиялық ойлардың қарқынды дамуының нәтижесінде (әл-Фараби мен ибн Рушдтың “қосақиқаттылық” тұжырымдамалары негізінде), теологияның тек бедел мен атаққа табынған, тәжірибеден, өмірден алшақ мистикалық ілімге айналуына байланысты схоластика қалыптасты. Негізгі өкілдері: Уильям Оккам, Жан Буридан, т.б.

21. Ортағасырлық философиясындағы негізгі бағыттар:1Реализм 2 Номинализм.Реализм ортағасырлық схоластикада орын алған философиялық бағыт, ол ұғымдар (универсалиялар) реалды түрде өмір сүреді және жалқы заттардан бұрын өмір сүреді деген көзқарасты қалыптастырды. Ортағасырлық реализм іс жүзінде ұғым мен объективтік дүниенің, жалпы және жалқының ара қатынасы тур.мәселенің шешіміне келгенде Платонның бағытын жалғыстырды. Көрнекті өкілдері Ансельм Кентерберийский және Шамполық Гильом, Фома Аквинский болды. Ортағасырлық реализмге қарсы номализм өкілдері күрес жүргізді. Номинализм (лат.nomen – есім, атау) ұғымды тек жекелеген заттардығ атауы ғана деп есептейтін ортағасырлық философиялық бағыт. Ортағ.реализмге қарсы номалистер тек өздеріне тән қасиеттері бар заттар ғана өмірде бар деп тұжырымдады. Заттар тур.біздің жалпы түсінігіміз олардан тысқары бола алмайды. Номалистер заттардың бастапқы, ал ұғымның соңғылығын мойындай отырып, материалистік тен тенденциялармен байл.ты көзқараста болды. Көрнекті өкілдері:Росцелин, Дунс. Скотт, Оккам.

22. Августин Аврелийдің құдай және адам туралы ілімі. Августиннің «күмән» қағидасы.Августин Аврелий Әулие(354-430) христиан дінбасы және неоплатонизмге жақын фил.- Мистик, патристиканың ықпалды өкілі. Оның дүниетанымы фиденстік сипатта, яғни «нанымсыз білім де, ақиқатта жоқ» деген қағида бағынады. «Құдайдың қаласы» (426) атты шығармасында Августин тарихты, адам тағдырын фаталистік (теологиялық фатализм тарихтағы оқиғалар мен адам өмірі құдайдың құдыретімен анықталатын негізгі алу) тұрғыдан түсіндіретін христиандық концепциясын ұсынды. «Жердегі қалаға», «Күнәһар» зиялы мемл.те ол «Құдайдың қаласын», яғни шіркеудің бүкіл дүниежүзілік үстемдігін қарама қарсы қойды. Авг.ң христиан теологиясының әрмен қарай дамуына жасаған ықпалы орасан зор. Августин ілімі б.ша, адам дүниеге келмей тұрып т.б. оның әрекеттері, қылықтары құдайдың ерік жігерімен белгіленіп қойған. Ол белгі игілікке

23. Фома Аквинскийдің философиясы. Құдай, зерде және сенім проблемасы.Ортағасырлық ф.ң белді өкілдерінің бірі Фома Аквинский (1225-1274) ортағасырлық католик дінінің теологі , доминикандық монах, ортадоксальдық схоластиканы жүйеге келтіруші. Париж және Кельн универ.де білім алады. Ұлы Альберттің шәкірті. Негізгі еңбегі «Теология суммасы»(жиынтығы) Аквискийдің объективтік идиалистік ф.сы Аристотель ілімін теологиялық тұрғыдан түсіндіру, аристотелизмді христиан дініне сай ықшамдау нәт.де п.б. Аристотель фил.н Аквиский материалистік идеяларын алып тастап, идеалистік элементтерін (жаратқан иенің қозғалыссыздығы жайындағы ілімін) күшейту бағытында әрекет етті. Аквинский б.ша универсалдардың үш түрі бар:1)Жеке заттарға дейінгі (құдайдың құдіреті).2)Заттардың өздеріндегі (жекедегі жалпылық).3)Заттардың кейінгі түрі (адам санасында танылатын) Ф.ң нег.принципі сеніммен сананың үйлесімділігі. Оның пайымдауынша ақыл Құдайдың болмысын саналы түрде дәлелдеп, сенімнің ақиқаттағы қарсы пікірді қабылдамайды, барлық өмір сүретін заттар құдайдың құдіретті б.ша қалыптасады. Аквинский құдайдың олмысына 5 дәлел келтірді:

1. Қозғалыс: барлығы қозғалыста, яғни оларды қозғалысқа келтіретін күш бар.Алғашқы күш құдай

2. Себеп: барлық тіршілік атаулы себепті , соған орай себепкер Құдай

3. Мақсат: дүниедегінің бәрі мақсатқа байл.ты жаратылған, мақсатқа бағыттап отыратын Құдай

4. Кездейсоқтық пен қажеттілік:кезд.қ қажеттіліктен туындайды ал алғ.ы қажет.к Құдай

5. Сапаның сатылары: тіршілік ететінің барлығы әр түрлі сапаға ие, ал ең жоғары сапаға ие Құдай

24. Шығыстағы Ортағасырлық мұсылмандық философия. Шығыс перипатетизмі. Араб ф.ы мұсылман дінің қабылдаған және араб тілінде сөйлейтін шығыс халықтарыы ойшылдарының ортағасырлар дәуіріндегі ф.қ ілімдерінің жиынтығы. Араб ф.ң п.б. мутализиттердің (оқшауланғандардың) қаламның рационалдық дін ілімінің ертедегі өкілдерінің қызметіне байл.ты олар адамның ерік жігернің бостандығы мен құдайдың ерекше белгілері тур.мәселелерді талқылаудан бастап діннің шегінен шыққан және тіпті оның кейбір догматтарын мақсат еткен концепцияларды жасаумен аяқтады. ІХғас.арабтар ежелгі заманның жаратылыстану ғылымымен қатар ф.мен танысты. Олар Аристотельдің ф.на және оның нег.концепцияларын сол кездегі араб тұрмысына тұнғыш рет енгізген ойшыл Аль Кинди шығыс перипатетизимнің шығыс атасы есептелді.

Араб мәд.араб халифаты сияқты көп ұлтты болды. Оның көркеюіне,дамуына арабтармен бірге түріктер де, берберлер де (мавр), парсылар менегипеттіктер де атсалысты. Екінші жағынан араб тілінің нег,де ежелгі шығыс мәд,мен антикалық мәд.ұштастырыла дамытылды, өзіндік дәстүрлі жалғасын тапты.Осыған орай Бағдат қаласы үлкен мәд.,рухани орталыққа айналды. Мұнда Платонның, Аристотельдің, Гиппократ мен Галеннің, Эвклит, Архимед, және Птоломейдің шығармалары араб тіліне аударылып, басылып, мұсылман әлеміне кеңінен танымал болды. Ал Хғас.да екінші орталық Периней түбегіңдегі Кордова қаласына ойыса бастап 16 ғасыр мәд.даму өзінің шарықтау биігіне көтеріліп, щегіне жетті. Аристотилизм ығымының ықпалы ф.я саласында өте күшті болды. Сөйтің мұс.н перипатизмнің нег.қаланды. Ол нег.екі бағытқа бөлінген еді. 1.Аль Кинди, Аль Фараби және Ибн Синаның атымен байл.ты шығыстық аристотелизм. 2.Ибн Туфецль және Ибш Руштың атымен байл.ты испан аристотелизмі. Алғ.кезде арабтар аристоль ф.ның неоплатониктер бұрмаланған нұсқасымен танысқанды. Кейіннен, Аристотельдің түпнұсқа еңбектері араб тіліне тікелей аударылып,зерттеу объектісіне айналған кезде ғана ол бұрмалаушылықтардың ықпалы жойылды. Сөйтіп араб мұсылман әлемі Платон және Аристотель еңбектерімен тікелей танысуға мүмкіндік алды.

25. Әл-Кинди, әл-Ғазали, Әл-Фараби, ибн-Синаның философиялық көзқарастары.Аль Кинди (800-870) араб философиясы, астрологі, математигі әрі дәрігері, «арабтардың философы» дег.құрметті атаққа ие. Ол өзінің дүниетанымына негіз етіп жалпыға ортақ себептілік байл.идеясын алады, бұл идеяға орай, кез келген бір затты ақырына дейін ой елегінен өткізетін болса, онда бұл зат бүкіл ғаламдық нәрсені ойдағыдай тануға мүмкіндік береді. Құран жолын ұстанушылар Аль Киндиге күпірлікпен қарады. Аль Киндидің көптеген шығармаларына тек шағын үлгілер ғана сақталған. Шығыс перипатетизмнің одан әрі дамуы Әль Фараби мен Ибн Синаның есімімен байл.ты. Аль Киндиге қарама қарсы түрде бұл философтар дүниенің мәңділігін дәлелдеді. Құдай «өзінің арқасында қажетті ақиқат» деді олар. Әл Фараби Әбу Нәсір Мұхаммед ибн Тархан (870ж Сырдариядағы Фараб қаласында дүниеге келіп, 950ж Дамаскіде дүниеден озады) Шығыс философы, ғалым энциклопедист, шығыс аристотелизмінің аса ірі өкілі. Аристотель мен Платонды зерттеуші және толықтырып жалғастырушы. Негізгі шығармалары: «Философиялық трактаттар», «Математикалық трактаттар», «Әлеуметтік естетикалық трактаттар», «Қайырымды қала тұрғындары», т.б. Әл Фарабидің қатардағы адамдарға ф.я ақиқаты, оның асқақ әулие бейнесіндегі кемеңгер философтар «Қайырымды қала» тур.ілімі мәшһүр болды. Бақытқа жетудің негізі қайырым жасауда дейді. Тек қана қайырым жасауға бейімделген адамдар арасында жамандық атаулы болмайды, соған орай олар бақытты ғұмыр кешеді деген тұжырым жасайды.Әл Фараби Ибн Синаға, Ибн Туфейлге, Ибн Рушдке, Сондай ақ Батыс Еуропаның философиясы мен ғылымына ықпал етті.Ибн Сина Әбу Али (лат.айтылуы Авиценна, 980-1037ж) ортағасырлық тәжік философы, дәрігері және ғалымы. Бұхарада, Иранда өмір сүрген. «Білім кітабы» («Даниш намаз»), «Емдеу кітабы», «Медицина каноны» және т.б. еңбектердің авторы. Ибн Сина Ислам дінің жақтай тұра, көне дүние ф.сы мен ғылымын арабтарға, Еуропа елдеріне таратуға игі ықпал жасайды. Ол өзінің ф.лық ілімінде Аристотельдің материалистік және идеалистік бағытын ұстады, ал кейбір мәселелерде аристотелизмнен бас тартып, неоплатонизм жағына шығады. Арис.дің логикасын, физикасын ж.е метафизикасын жетілдірді. Ол материаның мәңгілігін мойындады, оған бір тектес заттардың әрқилы себептері деп қарады жіне астрологиямен басқа да сәуегейліктерге қарсы шықты. ӘЛ Фараби мен Ибн Синаның перипатетизмінен қатарласа суфизм ілімі де көрініс тапты. Суфизм (араб суф жүн, суфи жүннен тоқылған шекпен) Исламда 8-9ғ.ғ. п.б. ж.е араб фалифаты елдерінде кең таралған діни мистикалық ілім. Ертеректегі Суфизмге жекелеген материалистік элементтері бар пантеизм тән болды. Құдайдың хақтығына шек келтірмей, ал айналадағы заттар мен құбылыстар оның эманациясы деп отырып, Суфизмнің ізбасарлары өмірдің ең жоғ.мақсаты адам жанының Құдаймен бірігуі деп жариялап, жер бетіндегі бәрімен (пендешіліктен) қол үзуді талап етті. «Құдаймен бірігу», суфизм ілімі б.ша, діндарлардың өзін өзі ерекше шабыттану жағдайына жеткізген кезінде ғана іске асады. Суфизмнің көрнекті өкілдері Әл Ғазали (1059-1111), Суфи Алаяр (1720 жылдарда өмір сүрді), Ахмет Иассауи.Әл Ғазали Ибн Мұхаммед (1059-1111) Ислам дінің зерттеуші, ғалым оның эстетикалық көзқарасы мінез құлық ф.мен байс.ты «Дін ғылымының жандануы » атты шығарманың авторы. Сезім түйсігімен елес қана емес, сонымен қатар ақыл. Парасатты объектілерде («Тамаша мінез», «Тамаша ғұмыр асқақтай алады») адамның рухани әдемілігіне баға беру тән сұлулығына баға беруге қарағанда күрделілек. Музыканы көңіл көтеретін нәрсе деп есептейтін адамдарға оны тындаудың қажеті жоқ, ал музыкадан ләззат алатын, сазды әуендерден рахат сезіміне бөлінетін адам.ға тындауға болады. Әл Ғазали Құранның және кәдімгі поэтикалық шығармалардың адамға эстетикалық ықпал ету мүмкіндіктерін зерттей келіп соңғысының артықшылығын атап көрсетті: алғ.рет естіген әуен бұрынғы белгілі қленге қарағанда күштірек әсер қалдырады. Құранды жұрттың бәрі жатқа біледі, ал ақындар әрдайым жаңа шығарма жазады, өлеңдері ырғақты келеді, көркемдеп түрліше оқуға болады, музыкаға төсіре аламыз, ал Құранның сөздерін музыкаға түсіруге жол берілмейді; Құран сүрелерін әуенге қосуға рұқсат етуге болмайды себебі Құран Құдай жаратқан ғажап еңбек.

26. Ибн Рушд. Дін және философия (қос ақиқат).Ибн Рушд Мұхаммед (1126-1198 жж) Кордово халифатытұсында Испанияда өмір сүрген ортағасырлық араб ғалымы, философы. Негізгі шығармалары: «Жоққа шығаруды жоққа шығару», «Діңмен ф.лық салыстырмалы байланысын талқылаудан шығатын қорытынды». Ислам дінінен қол үзбей ақ материя мен уақыттың мәңгілігін және оларды ешкімнің жаратпағандығын дәлелдеп, адам жанының өшпейтіндігі мен о дүниедегі өмір нег.қалаушы. «Қос ақиқат» идеясының нег.мәні ф.лық және діни ақиқат әртүрлі, діндегі ақиқат пен саналатын кейбір құбылыстар ф.да жалған болып есептелуі мүмкін. Сол сияқты ф.ғы ақиқат дінде де теріске шығарылуы мүмкін. «Қос ақиқат» теориясының нег.мақсаты ф.ны діннің шармауынан босатып, өз алдына жеке ілім ретінде қалыптастыру. Ибн Рушдтың Аристотель шығармаларына жазған түсініктемесі Еуропа ф.рын антикалық ф.мен таныстыруда үлкен рөль атқарды. Ибн рушд ақыл парасаттың нанымнан артықшылығын негіздеді, діни ілімді уағыздаушылардың ф.лық мәселелермен айналысуының заңсыздығын атап айтты. Сонымен бірге ол ф.ды өздерінің ілімін көпшілік алдында жарияламауға шақырды, өйткені мұның өзі адамдардың діни сенім нанымнан айыруы, демек адамгершілік қағидаларынан да айыруы мүмкін. Ибн Рушдтың ілімі ортағасырлық Батыс Еуропалық ф.да еркін ойдың дамуына зор ықпал етті.

27. Қайта өрлеу дәуірінің мәдени-идеялық сипаты.15 ғ.ң аяғында өндірістің, сауданың, әскери құралдың жедел қарқынмен өсуі техниканың, табиғаттану ғылылдарының, матем.ң, мех.ң дамуына себепші болды. Ал, қоғамдық өмірде қалыптасқан бұл жайлар схоластикалық ой пікірден тазарып, таза табиғаттану ғылымдары тұрғысынан әлемдік процестерді ж.е адам табиғатын түсініп білуге жол ашты. Адам.ң өмірі мен іс әрекеттері тікелей бағынышты табиғат заңд.н танып білуде барлық ғалымдарға тән универсалдық тәсілдің маңызы зор деп есептелініп, сондай әмбебаптық тәсіл ретінде көбінесе логикалық ойға ж.е тәж.ге сүйенген матем.қ, кеінірек механикалық тәсіл ұсынылды.

28. Қайта өрлеу дәуірінің философиясы, гуманизм және адамның тұлғалық проблемасы.Қайта өрлеу кезеңі ф.ң гуманистік сарында болуында католиктік шіркеудің рухани қыспағынан құтылуға ұмтылған адам.ң еркіндік, бостандық тур.идеялары ықпал жасады. Жалпы алғ.да қайта өрлеу ф.сы нег.үш бағытта дамыды. 1) (Кузанский, Пикоделла, Мирандолла, Леонардо да Винчи) адам.ң еркін, бостандығын өздерінің ф.қ ілімдерінің нег.өзегі етіп қабылдап рухани өмірде, мәд.те гуманизм дег.бағытты дүниеге әкелсе,2) (Макиавелли, Томас Мор, Томазо Компанелла) адам бостандығын жүзеге асыруға кедергі болып отырған қоғамдық құрылысты сынап, утопиялық социалистік идеяға бой ұрса, 3) (Коперник, Бруно, Галилей) табиғаттану ғылымдарының жетістіктеріне сүйене отырып, христиан дінінің әлемдік п.б. ж.е оның құрылысы тур.іліміне сәйкес келмейтін, табиғат құб.н өз заңдылықтарына сүйеніп түсіндіруге болатын көзқарастың дамуына үлкен әсер еткен революциялық жаңалықтар ашты.Қайта өрлеу дәу.ң ф.қ нег.ерекшеліктері.1)Антропоцентризм ж.е гуманизм адамның өзіндік құндылығын дәлелдеу арқ.адам мәселесін алғ.қатарға қою.2)Шіркеу идеологиясына қарсы пікірдің қалыптасуы (діңді теріске шығару емес өздерің құдай мен адам арасындағы байл.ретінде санаған шіркеу қызмет.не қарсы шығу) 3)Кез келген нәрсенің формасынан гөрі оның құрылымынабаса назар аудару.4) Әлемнің шексіздігі тур.анатомиялық жаңалық.ң ашылуымен бірге қоршаған ортаны ғылыми материалистік тұрғыда (жердің шар тәріздес екендігі оның күнді айнала қозғалатындығы жөніндегі жаңалықтарды) түсіну.5)Тұлғаның алғ.қатарға қойылуы6)Әлеум.теңдік идеясының кеңтарлып белең алуы

29. Жаңа ғылымдардың пайда болуы.Гелиоцентризм және ғаламның шексіздігі туралы ілім. Н. Коперник, Дж. Бруно, Г. Галилей.Әлемдегі проц.ді өз заңдылықтарына сүйеніп, түсіндіруге бағытталған Н.Коперниктің (1473-1543) нег.еңб.і «Аспан денелерінің айналуы туралы» әлемнің күн орталық жаратылысы қағидасының нег.де Джордано Бруноның (1548-1600) ф.қ көзқарастары қалыптасты. Нег.еңбектері: «Себептілік, бастама ж.е біртұтастқ тур.», «Әлемнің ж.е заттардың шексіздігі тур.», т.б.Бруноның пікірінше, табиғаттан тыс ешқандай күш жоқ. Ол кеңістікте де, уақыттада шексіз, ал қозғалыс оның өмір сүру тәсілі. Табиғат өз заңдылығымен дамиды. Әлем мен құдай бір. Әлем универсум (әмбебаптық бастама), жалғыз ғана мәңділік. Сонд.ол мәңгі ж.е өзгермейді. Ал әлемге кіретін денелер сансыз көп, олар үздіксіз қарапайым ж.е өзгерісте болады. Барлық заттар өшпейтін, мәңгі, қозғалыста бөлшектерден тұрады. Оларды Бруно монада д.а. Монаданың материалық денелерге ғана емес, психикаға да қатысы бар. Ал психикалық құб.с барлық заттарға тән болғандықтан әлемде жансыз денелер жоқ. Осыдан келіп Бруно әлемде шексіз ж.е сансыз көп тіршілік түрлері болуы әбден ықтимал дег.тұж.м жасайды. Бруноның көзқарасынан жүйеленген түрде қолданылған Демокрит пен Гераклиттің ілімдерінің ықпалын байқаймыз.Коперник пен Бруноның ілімдерін әрі қарай жалғастырған итальян асрономы, физигі, математигі, философы Г.Галилей (1564-1642) «Ғылымның жаңа екі саласына байл.ты матем.қ дәлелдемелер мен пайыудаулар», «Табиғат тур.кітап», т.б.еңбектер жазған. Галилейдің ғылымда ашқан екі жаңалығы (1) қатты ж.е серпілмелі зат.ң сыртқы күштерге қарсылығы; (2)денелердің құлау заңдылықтары оның ф.лық көзқарасының қалыптасуына үлкен әсер етті. Оның пікірінше, ф.я алфавит әріптерінен басқаша әріптермен жазылған табиғат кітабын оқуы керек.Табиғаттың кітабы үшбұрыш, квадрат, дөңгелек, шар т.б.тәріздес. Оларды оқу үшін схоластикалық, ойланып толғанудың қажеті жоқ, керісінше, таза тәжірибеге сүйенген матем.қ тәсіл керек.Ғылыми зерттеу жұм.да ешқандай беделді мойындамау керек, тек күмәндану ғана оны ілгері дамытады. Теория концепцияларды бақылау эксперимент нег.де, индуктивтік тәсілді қолданып тұжырымдауға болады. Тек мех.қ әдіс қана әлемдегі құб.ды ж.е олардың мәнін түсініп білуге мүмкіндік беретіндіктен, бос схоластикалық ойлауға әкелетін дедуктивтік (жалпыдан жалқыға) тәсілдің өміршендігі жоқ. Ол Коперник пен Бруно сияқты Жер өз осімен Күнді айналып жүреді ж.е ол күн жүйесіндегі көптеген планеталардың бірі ғана, ал күн жүйесі сияқты жұлдыздар жүйесі әлемде сансыз көп ж.е олардың кпшілігінде жердегідей тіршілік болуы ғажап емес деген пікір айтты. Жалпы алғанда, қайта рлеу ф.сы антика ф.ғы гуманистік дәстурді, ортағасырлық шығыс мәдениетінің алдыңғы қатарлы ойларын өз заманының талап тілегінің қажетіне жаратып, жаңа заман ғылыми көзқарасының қалыптасуына ықпал етті.

30. Н.Кузанскийдің пантеизмі. «Қарама-қарсылықтың бірлігі» қағидасы.Схоластикалық ф.дан гуманистік идеяға толы ф.лық көзқарасқа жол ашқан неміс ойшылы Николай Кузанский шын аты жөні Н.Кребс (1401-1464) болды. Нег.еңбектері: «Мүмкіндіктің болмысы туралы», «Жер шарының айналуы тур.», «Құдайдың көріпкелдігі тур» т.б.Кузанский пікірі б.ша, әлем қарама қарсы зат.н тұрады және олар мат.ғы теңдеудің екі жағындағы мүшелерінің бір біріне өте алатыны сияқты, бір біріне ауысып отырады. Ауысқан арама қарсылықтардың теңесуі тек құдайға ғана тән. Жалпы алғанда материалдық денелер құдай жаратқаннан кейін өз заңдылықтары б.ша дамып өзгеріп отыратын болғандықтан, оларды танып білуге болады. Бұл ретте адамдарға матем.қ тәсіл мен тәжірибе көмектеседі.Кез келген теориялар мен концепцияларды тәжірибеде дәлел.ге , не болмаса теріске шығаруға болады. Адамдар да заттар сияқты микрокосмосқа жатады және ол құдайдың көрінісі болып таб.ды. Бірақ өзінің ақыл ойынын, іс әрекеттерінің арқасын да болып таб.ды. Бірақ өзінің ақыл ойының, іс әрекетінің арқасын дақұдаймен қатар тұрады. Осыдан келіп, келіп, «адам дег.оның ақыл ойы» деп тұжырымдайды. Ақыл ойды табиғаттын заңдылықтарын білу қажет үздіксіз толықтырып отыру қажет.

31. Жаңа заман философиясы. Философиядағы таным әдістері. Эмпиризм және рационализм.Жаңа дәуір деп аталатын қоғамдық қатынастар Европада 17-19ғасырларда қалыптасты. Бұның алдында Ренессанс философиясы ойлаудың жаңа жолдарын іздестіре бастаған еді. Ренессанс филосфиясы схоластика гегемондығына бет қайтару реакциясы болып еді. Қайта өрлеу дәуірі философтары негіздеген философиялық ілімдер “жаңа дәуірге” келіп ұласты. Қайта өрлеу мен жаңа дәуір философиясының арасында қатаң шекара қойып болмайды. Френсис Бэкон мен Рене Декарттың философиясы қалыптасып жатқанда, Европаның кей елдерінде Ренессанс толық аяқталып бітпеген.15-18ғ. өндірістік өркениет дамыды. Англия, Голландияда экономикалық даму процессі ұлғайды. Бұған Франция да ілесті. Нидерландия товарлары Испания арқылы тиімді рынокқа өткізіле бастады. Мануфактуралар дамыды. Өндірістің даму жаңа қатынастар тудырды. Осының салдарынан Испания мен Нидерландия арасында қайшылық туды. Бұның соңы 1609 жылы алғашқы буржуазиялық революцияға әкелді. Бұл құбылыс жаңа таптар қалыптасқанының айғағы болды. Демек қоғамда өзгерістер болып жатты. Ғылымға, техникаға сұраныс өсті. Экономикалық өмірдің талабы табиғатты танып білу, шынайы танымдық бағдарларды дамыту болып табылды.Жаңа дәуір философтарының алдында танымның мәні мен сипатын түсіндіру мәселесі қойылды. Яғни жаңа дәуір философиясы гносеологиялық бағытта болды (гносео- таным) Бұрын таным Бибилия цитаталарына негізделген еді. Схоластика бұрмалап өзгерткен Аристотель іліміне сүйенген бұрынғы философия ығыстырылды. Оның орнына тәжірибеге сүйенген философия келді. Эмпиризмге негізделген ғылми таным - жаңа дәуір философиясының негізі болды. Эмпиризм дегеніміз барлық білім тәжірибиеге сүйенеді және тәжірибе арқылы алынады дейтін таным теориясындағы бағыт. Дегенмен, ағылшындық Френсис Бэкон соңғы Ренессанс философиясының аяқтаушы, жаңа дәуір философиясының бастаушысы болды.Жаңа дәуір философиясы сезімдік танымға көп зейін қоя бастады. Таным 2 жолмен болады: бірі- сезім мүшелері арқылы : 2-шісі ойлау, ақыл-ой арқылы. Сезімдік танымға деген бетбұрыс бізге Ренессанс кезеңінен таныс. Бұл құбылыс қыруар фактілік нәтижелер берді. Жаңа дәуір бұл кезеңдегі жаратылыстанудың калыптасуы жеке, изоляциядағы фактілерді зерттеу тенденциясымен ғана байланысты болмады, тұтастықты, белгілі бір жүйелерді зерттеумен де байланысты болды. Сонымен бірге философтар мен ғалымдардың алдында танымның мәні мен сипатын түсіндіру сұрағы қойылады. Жаңа философия гносеологиялық бағдары маңызды

32. Спиноза мен Лейбництіңрационализмі. Лейбництің монада туралы ілімі.Cпиноза Бенедикт(1632-1677ж.) нидерланд философы. Негізгі еңбектердің “Діни саяси толғау”, “Декарт фило.ның қағидалары” , “Этика” т.б.Спинозаның ілімі бойынша,барлық материалдық денелер мен құбылыстарды біріктіретін ұғым ол-субстанция. Құдай,табиғат,әлем,түпнегіз біртектес, бірреттегі түсініктер,синонимдер. Түпнегіздің атрибуттары модустары дүниеге әкеледі. Олардың өздері екі түрлі болады.Біріншісі,түпнегіздің атрибуттарынан тікелей туындаған модустар. Екіншісі,әлемдегі жеке денелер-модустар. Спинозаның ілімі боцынша,тек денелер ғана модустар емес, сонымен бірге идеялар да-модустар.Жалпы алғанда, таным процесі үш сатыдан тұрады: біріншісі сезімдік таным.Бұл сатыда біз шынайы білім ала алмаймыз, себебі түйсіктер арқылы алған ақпараттар көп жағдайларда көңіл күйге байл.ты болады;екіншісі райионалдық таным, басқаша айтқанда ақыл ой арқылы таным.Танымның бұл сатысында да біз ақиқатқа жете алмаймыз;үшіншісі интуиция,не заттар мен құбылыстардың мәнін іштей түсіну.Бұл сатыда зат.дың мәнін түсініп білу арқылы,олардың түпнегізін білуге мүмкіндік аламыз.Құдайдың мәнін, мазмұнын, табиғатын түсіну тек математикалық тәсілді қолданған ғылымдардың ісі,ал дінге келетін болсақ, оның құдай туралы айтқан пікірлері қате. Жалпы алғанда, діннің шығуына екі түрлі себептер әсер еткен. Олар: Адамдардың табиғаттың өзінен табиғаттағы құбылыстардың себептерін түсіндіре алмауы, ж.е олардың табиғаттың дүлнй күштерінің алдындағы қорқынышы.Бірақ, Спинозаның пікірінше, дін халықты уыстан шығармай ұстап тұру ж.е қоғамда тәртіп орнату үшін қажет.Спиноза ілімінің атеистік идеялары XVIIIғ. Француз ағартушыларының еңбектерінде әрі қарай өріс алса, оның дедуктивтік тәсілі мен таным процесіндегі кейбір соны идеялары Шеллингтің, Канттың, Гегельдің философияларында дамытылды. Г.Ф.Лейбниц (1646-1716) немістің атақты ғалымы, көрнекті философ болды. Ол Германиядағы жаңа қалыптасып келе жатқан капиталистік қатынастардың негізінен туған ғылыми теорияларды айқын көре білді.Жаңа дәуірдегі таным теориясында эмпиризм мен рационализмнің арасындағы күрестің шиеленіскен жағдайы Лейбницке де өз әсерін тигізді. Ол өзінің «Адам зердесінің жаңа тәжірибелері», «Монадология» деген еңбектерінде таным теориясындағы рационалистік әдістің әрі қарай дамуына кеңінен жол ашуға тырысты. Г.Лейбництің рационалистік көзқарасы оның ғылыми-зерттеу жұмыстарымен жан-жақты ұштасты. Ол өзі әрі физик, әрі математик, әрі механик, тағы басқа ғылымдардың негізін қалаушы болды. Оның осы ғылыми білімдер саласындағы пайымдық қызметі философиялық жүйені зерделік негізде толығынан жасап шығуға бөгет болмады.Г. Лейбництің рационализмі өзіне дейінгі ойшылдарға, әсіресе, Декарт пен Спинозаға қарсы

33. 18 ғ. Француз материализмі: табиғат, қоғам, адам. (Д. Дидро, Ф. Вольтер, Ж.Ж. Руссо).17-18Ғ.да алғашында Англияда, одан сон Францияда кейін Германияда феодалдық қоғам идиологиясына қарсы, адмның ақыл ой бостандығы үшін күресте ағартушылдық д.а. Кең ауқымды ф.қ ағым п.б. Оған Д.Ж.Локк пен басқада материалистердің ф.сы үлкен әсер етті. Ағылшын ағартушысы Д,Ж.Толанд (1670-1722), франц.ағартушылары Гассенди(1592-1655), Монтескье (1689-1755), Вольтер (1694=1778) Кондильяк (1715-1780), Руссо(1712-1778), неміс ағартушылары Х. Вольф (1679-1754), Лессинг(1729-1781), Гете (1748-1832), т.б.діни сенімге шек қойып ақыл ой мен ғылыми дүниегекөзқарасқа кең жол ашу, моральді діннің «Қамқорлығынан» азат ету. Ақыл ойдың табиғи дамуына жол ашу үшін күресті. Франц.ағартуш.ң ф.сы біртектес емес онда, материалистік ж.е атейістік бағыттармен қатар, идиалистік ағымдарда болды, олардың теориялық нег.і де әр текті. Франц.ағарт.ң кейбіреулерінің өздері атақты ғалым болды. Франц.ағарт.ы сондай ақ озат фил.қ ой пікірдің өзіндік ұлттық дәстүріне де сүйенді. Франц.ң сол кезендегі идеялық өміріне Вольтер Кондильяк ерекше зор әсерін тигізді. Олар шіркеу мен дінге арсы батыл күресіп адамның рухани бостандығын талап етті. Франц.ағар.ңаса беделді қайраткерлерінің бірі Ж.Ж.Руссо оның ф.қ толғаныстарының нег.тақырыбы сол кездегі қоғамдағы адамның тағдры еді. Руссо адамдар арасындағы әлеум.к теңсіздікті жою үшін бостандық пен правотеңдігі қажет деп дәлелдеді.XVIII Ғ.орта шенінен бастапәсіресе Франция буржуазиялық революцияны идеологиялық жағынан әзірлеуді материалистер Дидро (1713=1784), Ламетри(1709-1751), Гольбах (1723-1789) ж.е Гельвеции ()аса маңызды рөль атқарды. Олар сол кездегі франц.ғы саяси әлеуметтік құр.пен аяусыз күресті XVIIIғ.да франц.материализмі материалистік ф.ң дамуындағы жаңа бір тарихи саты, жоғ.формасы болып таб.ды. Франц.материалиятері материализмнің механистік формасын дамытты, бірақ олардың кейбіреулерінің көзқарасынан мәселен Дидроның организм.ң дамуы жайындағы пікірлерінен, диалектиканың элементері де байқалды. Бұл ілім б.ша табиғат, материя бүкіл дүниенің себебі. Ол өздігінше өмір сүріп әрекет етеді. Мәселен егер Декарт материаны қозғалысқа келтіретін құдай деп түсінген болса, Гольбах табиғат өзінен өзі қозғалысқа келеді, материяның қозғалысы мәңгі өйткені ол материяның өмір сүруінің д.есептеді. Франц.матер.і тәжірибие, түйсік танымның

34.Классикалык неміс ф.ясы Классикалык неміс ф,ялық ой пікірдін дамуындағы ең жогары саты болып саналады. Идеалистік тұрғыдан болса да диалектикалық әдісті, диалектикалық логиканы, даму процесінің заңдылықтары жайындағы ілімді жасау классикалық неміс ф.ң қолы жеткен ең тамаша жетістігі болып таб.ды. Оның бұл жетістіктеріне негіз болған тарихи жағдайлар қандай еді? ХVІІІ Ғ.р аяғы мен ХІХғ. Басындағы Германия экномикалық ж.е саяси артта қалушылықты жоя отырып буржуазиялық революцияға жақындап келе жатты. Бұған дейін германиясаяси ж.е экономикалық жағынан бытыраңқы, жартылай феодалдық ел болды. Ұлттық буржуазия экономикалық жағынан әлсіз саяси дербестігі жоқ болғандықтан, өкіметр билігі үшін ашық күреске шыға алмады, ол революциядан қорықты, сонд.феодалдар мен ымыра табуға тырысты. Неміс буржуазиясының мұндай жағдайы оның идеологиялық көзқарасына да әсер етті.Сол себепті олардың ф.қ жүйелері практикалық әлеуметтік мәселерді шешумен шұғылданған жоқ, керісінше, әдетте абстрактілі ф.қ мәселерді қарастырумен шектелді.

35.36.37 Кант, Гегель, Л.Фейербах.18ғасырдың аяғы кезеңінде неміс жерінде философия жаңа толқынмен дами бастады. Бұл кезеңді бастап берген Имануил Кант болды. Канттың өмірін сынға дейінгі кезең, сыннан кейінгі кезең деп екіге бөліп қарастырады. 1770 жылдардан кейін оның ”Практикалық ақылға сын”, “Таза ақылға сын” (1781ж.), “Пайымдау қабілетін сынау” атты еңбектері жарық көрді. И. Канттың өмірінің екінші кезеңінде гносеология жасалады. Субъекті және оның қызметі мәселесі Канттың таным теориясына қосқан үлесі болып табылады. Кант тәжірибені апостериорлық және априорлық деп екіге бөледі. Априори – тәжірибеден бұрын оған тәуелсіз алынған білім дегенді білдіреді. Априори әуелден-ақ санаға тән білім деп саналады. Апостериори тәжірибеден алынған білім деп саналады. Тәжірибені екіұшты пайымдау құбылыс пен мәнді қарама-қарсы қояды. Құбылыс сыртқы көрініс, мән іште, тереңде, көрінбейді. Мән мен құбылыты қарама-қарсы қою одан әрі жалғасып, мұның өзі міндетті түрде агностицизмге апарып соғады. Агностицизм - бұл танымды ішінара теріске шығаратын ілім. Кант агностицизм бағытын (өкілі) ұстанды.Кант дүниені “өзіндік зат” және”біздің зат” деп екіге бөледі. ”Өзііндік зат” - өздігінен, бііздің санамыздан тыс өмір сүретін мән. “Өзіндік заттың” мәнін танып білуге болмайды. ”Өзіндік заттардан” басқа құбылыстар дүниесі бар. Оны Кант табиғат дейді. Құбылыстар дүниесі адам санасынан тәуелсіз өздігінше өмір сүре алмайды. Құбылыстар дүнисінде заңдылық жоқ, - дейді Кант. Адам ғана таным барысында ретсіз дүниеде заңдылық жасап береді. Оған трансценденталды ақыл - парасат көмекке келеді. Трансценденталды деген сөз о дүниелік дегенді білдіреді, бұл - сана мен таным шегінен тыс нәрсені білдіретін термин. Осы тұста Канттың субъектіні активті феномен ретінде қарастырғанын байқаймыз. Кант “білім қалай түзіледі?” деген сұраққа жауап іздеді. Ол априоризм арқылы білімнің жекеліктен жалпылыққа өтуін шешпек болды. Біілімді негіздеу Канттың басты мақсаты еді. Кант білімнің калай түзілетінін ашып бере алмады.Себебі ол пайымдау және парасат арасын алшақтатып жіберді. Сондай-ақ априорлық формалардың өзі қайдан щығатынын да түсіндірмеді. Кант “өзіндік затты”, мәнді тануда творчестволық елестетуге орын береді. Мән жоғарғы ақыл арқылы танылады. Жоғарғы ақыл трансцендентті, ол эксперимент пен бақылаудан тәуелсіз жоғарғы білім мен сенімге негізделген. Өмірінің ақырына қарай Кант логика және педагогикамен айналысады.12 жалпы ұғымдар - категориялар түзді. Кант антиномиялар туралы пікір айтты. Антиномия - санадағы қарама-қарсылықтар. Өзінің таным қызметінде адам қайшылықтарға кезікпей қоймайды. Олардан шығудың бірден бір жолы - парыз этикасы болып табылады. Өйткені адам өзінің эмпирикалық тіршілігінде табиғат заңдарынан төмен тұр, өйткені ол сыртқы дүниенің ықпалына бағынышты. Алайда мораль заңдарын, императивті басшылыққа ала отырып адам ғибратқа ие болады. Кант “категориялық императив” ұғымының авторы: ”Адам мүддеге жетудің құралы емес, ол - мақсат болуы қажет”. Кант айтты “Адамның жолы болмауы моралдық сананың жетіспеушілігінен”.2. Гегель - объективтік идеалист. Оның еңбектері: ”Логика ғылымы”, ”Право философиясы”, ”Рух феноменологиясы”, ”Философиялық ғылымдар энциклопедиясы”. Гегель Кант философиясының қайшылықтарын жеңбек болды. Гегель: “Қандай білім болса да –дамудың нәтижесі”, - деп жариялады. Білім ішкі қайшылықтар нәтижесінде пайда болады, дамиды. Гегельдің ең басты жетістігі: ол таным процесін адамның іс-әрекетімен байлаыстырды. Бірақ адамның іс-әрекеті тек рухани сферамен шектелді. Гегель философиясының жүйесі мынадай үш бөлімнен тұрады: а) логика; б) табиғат философиясы; в) рух философиясы.Гегель философиясының басты мәселесі әлемдік рух, абсолюттік идеяның бүкіл дүниені жаратқаны. Гегель абсолюттік идеяны табиғат, қоғам пайда болғанға дейін таза идея күйінде қарап, оның дамуын табиғаттың пайда болуына дейін алып қарастырды. Гегельдің “Логика ғылымы” еңбегі үш бөлімнен тұрады: 1-ші бөлім - “болмыс”; 2-бөлімі -

38. Марксизмнің пайда болуының қоғамдық-тарихи және жаратылыстанулық алғышарты. Марксизмдегі қоғамның әлеуметтік құрылымы. Философиядағы жатсыну мәселесі. Марксизм материалистік ілім,яғни негізін салушылар К.Маркс, Энгельс,Ленин.Марксизм фил.ң пайда болуы тікелей әлеум. алғышарт. байланысты,яғни өнеркәсіпті жұм.шы тобының дамуы ж.е оның революц.қызметінің өсуі. Марсизмнің п.б.ң ғылыми себептері:1)Клеткалардың ашылу заңы 2)Энергиялардың сақталу заңы3)Дарвизм энергиясы.17-18г буржуазиялық рев.р көптеген жерлерде феодалдық қоғамдық құрылыстарды қиратты. Бұл капиталимге үлкен әсерін тигізді.Басты мақсаты жұмысшы тобының азаттық күресін ғылыми тұрғыда бекіту.Маркс пен Энгельстің өткеннен қалған ф.ң көзге алып қайта өндеуі өздері жүзеге асырған ф.ы револю.прогреспен біртұтас процесс болды. Нег.мазм. дүниеге ғылыми ф.ң көз қарас қалыптастыру ж.е одан әрі даму болып табылады. Маркс пен Энгельс Гегелдің диалектикасын сынай отырып рев.лық демократтар рет.де, кейін Гегельшілерге қосылды кейбір ф.р Маркс пен Энгельстің диале.қ әдісімен Фейербахтың метафизика.қ матер.теориясының жай ғана қосындысы ретінде түсіндіріледі.Марсизмінің ф.да саған револя.ң төңкерілісінің нег.болып ғылыми материалық теорияны ғылыми диалектикалық әдіспен біріктіру т.б. Маркске дейін материализм пайымдауының сипаттамасы болады. Яғни оның өкілдері дүниені практикалықта тәеул адамдардың дүниені өзгертуге бағытты мақсаттарын іс әрекетіне байланыссыз деп таныту. Ал диалек.ң материалдық өкілдері керісінше адамдардың дүниені танып білуінің нег.практикада деп білуі. Оның ішінде материалдың игіліктерді өңдіруге бағытталған іс әрекет.Маркс пен Энгельсқа дейінгі ф.ның өзінің ф.қ системасын өзгермейтін түпкілікті дайындалған обсолюттік ақиқат деді. Мыс.Гегель өзінің ф.қ жүйесін обсолюттік шыңдық деді, ал Маркс пен Энгельс бұған қарсы шықты яғни ғаламдық қоғамдық практиканың даму барысында өзгеріп бай түсетін ғылым деді. Ғылым обсолютті ақиқат емес. Маркстің ойынша ж.ң басқа ғылымдардан ерекшелігі ешқашан аяқталып біткен ақиқат жоқ. Себебі өмірдің өзінде дамуы аяқталған, өзгермейтін, дамымайтын еш нәрсе жоқ. Згермейтін түпкілікті ақиқатқа талпыну өмірден қол үзген докматизмге әкеледі. Энгельс: «Біздің іліміміз догма.емес іс әрекетке дег.жетекші, яғни бұл сөздер марксизм ф.ң жасампаздық екенін айқындайды, яғни Маркстің ф.қ принциптері мен қағидалары қоғамдық дамудың практикасымен әрдайым болағып дамып отырады. Ал ол жасампаздық сипатын нәт.ң жазылуынан круге болады» 19ғ.жаратылыстану ғылыми жаңалықтар Материализмнің ғылыммен бірлікте екенін, ал идеализмнің дінмен туыстас екенін өткен тараулардан білеміз. Ғылымда ірі жаңалықтар ашылған сайын материализм өз формасын өзгертеді, яғни дамиды. XIXғ.ң ортасына қарай жаратылыстану ғылымында ірі ірі жаңалықтар ашылды.Олардың ішінде әсіресе үш жаналық диалектикалық материализмінің тууына ғылыми нег.болды. XIXғ.ң 40ж.ң басында неміс дәрігері Р.Майер энергиясының сақталу ж.е айналу заның ашты. Бұл заң б.ша қозғалыстың формасының белг.бір мөлшері басқа бір қозғалыс формасының дәл сондай мөлшеріне айналады. Бұл заңды теориялық ж.е тәжірибелік жағынан Г.Гельмгольц пен М.Фарадей дәлелдеді,ал Дж.Джоуль мен Э.Ленц жылудың механикалық эквивалентін анықтады, яғни механикалық энергияның қанша мөлшері жылу энергиясының бірлігін беретінің есептеп шығарады. Бұдан материяның қозғалысы оның уақыт пен кеңістікте жай орын ауыстыруы,яғни механикалық қозғалысы ғана емес, материя қозғалысының формалары заңды түрде бір біріне өтіп отырады деген қорытынды шығады. Ал бұл материяның сапалық өзгерісі болып табылады.Егер марксизмге дейинги материализмнің өкілдері табиғатқа қозғалыс сыртай енгізілмейді ол материяның өмір сүру тәсілі деп пайымдаған болса, енді бұл ф.қ қағиданы жаратылыстану ғылымдарының дәлелденуіне ж.е материя мен қозғалыстың бірлігін диалектикалық тұрғыдан түсіндіруіне мүмк.к туды.

40.Маркстік философия. Диалектикалық материализмнің негізгі идеялары мен принциптері. Марксизм – 1,5 ғасыр бойы адамзаттың тағдырларына әсер еткен философиялық, экономикалық және әлеуметтік саяси доктрина. Негізін қалаушылар–КарлМаркс,ФридрихЭнгельс. Маркс және Энгельс негізгі материалисттік диалектикадан құралған диалектикалық материализмді жасады. Энгельтің ойынша диалектикалық материализмнің пәні табиғаттың ең жалпы диалектикалық заңдарын, тарихты және тануды, соның ішінде және ең алдымен – ойлауды зерттеу болып табылады. Материалисттік диалектика, диалектикалық – материалисттік дүниеге көзқарастың түйінін құрайды, зерттеу әдісін құрастырады. Диалектика – теория және әдіс. Дамудың жалпы теориясы, материалисттік диалектика басқа да кез келген ғылымдар сияқты, категориялар мен заңдардан, принциптер жүйесінен тұрады. Объективтілік пен жалпылық принципі. Бұлш принцип философияның негізгі иәселелсін материалисттік тұрғыдан шешуіне, әлемнің материалдық бірлігіне және сананы, материя болмысының бейнеленуі ретінде түсінуіне байланысты. Жан-жақтылық принципі. Метофизиканың ең негізгі жетіспеушілігі – заттар мен үдірісті қарастыруға бір жақтылық. Диалектика әрбір затты., құбылысты көптеген байланыстардың және қатынастардың жиынтығы ретінде қарастырады. Қажеттілік және мүмкіншілік тұрғысынан құбылысты бір сәтте қарастыратын сияқты, жан-жақтылық принципіне жеңіл желпі қарауға болмайды. Адамның білімдері әрқашан салыстырмалы, тұрақты дамитындығын естен шығармау керек. Жан-жақтылық принцип салыстырмалы білімімізді абсолютқа, догмаға айналу әрекетінен сақтандырады. Даму принципі. Бұл шын мәнінде, материалисттік диалектиканың негізгі принципі, өйткені оны даму туралы ғылым деп айтуға болады. Даму принципі диалектиканың басқа қалған принциптерін біріктіреді және синтезін жасайды. Даму – бұл қозғалыс және өзгеріс, бірақ терминді анықтауда бұл сипаттамалар жеткіліксіз, оның себебі қозғалыстар және өзгерістер тек сандық жағынан көрініп сапалы өзгерістермен байланысты болмауы да мүмкін. Яғни, даму – бұл бағытталған қайталанбайтын жүйенің қайшылықтар арқылы туындаған сапалы өзгерістер. Соныдықтан философияда екі қарама-қайшы диалектика және метафизика әдістеінің бар болғандығынан және бар болатындығынан дамуды екі қарама-қарсы тұрғыда сипаттай беруге болады. Бірақ, айта келетін жай, даму дегеннің өзі жалпылама даму емес. Ол әрқашан да материалдық немесе идеялық нақтылы жүйелермен байланысты. Әлемнің әртүрлілігі, дамудың әртүрлілігінде бейнеленеді, олар түзу сызықты және ирек тектес, жылдамдатылған және баяулатылған және т.б. түрлерде болады. Үдірістің біркелкі «таза» күйді өту тек қана абстрактілі жағдайда болады. Маркс және Энгельс философия трихында ең алғаш рет диалектикалық-материалисттік таным теориясын жасап шығарды. Энгельстің пікірі бойынша, егер сананы, ойлауды, таза натуралисттік, болмыс пен табиғатқа қарсы алдын-ала берілген жәй қарапайым тұрғыда қарастырсақ онда таңқаларлықтай түсініксіз тепе-теңдікті, таным мен болмыстың заңдылықтарының сәйкестігін көрген болар едік, дейді. Ал енді ойлау және сана дегеніміз не, олар қайдан алынады деп сауал қойсақ онда біз, ол – адам миының жемісі және адамның өзі – белгілі бір дамыған ортаның нәтижесі екендігін көреміз. Әрине осыған байланысты табиғат өнімдері, табиғаттың басқа байланыстарына қарама-қарсы болмайтындығы өзінен-өзі.түсінікті.Субъективті диалектика, өзіне тән түрлер арқылы объективті әлемнің диалектикасын бейнелейді. Бейнелеу механикалы емес, айна бейнесі тәрізді емес, ол танымның субъектісімен және танылушы объектінің өзара белсенді әрекеттестігі. ОРлар, шындықты танудың, диалектикалық қайшылықты үрдіс екендігіне сенеді. Таным процесі диалектикалы, ақиқат – қатып қалған ақырғы қорытынды емес, ол толыссыз белгілі бір салыстырмалы ақиқаттан басқа салыстырмалы ақиқатқа, бірақ абсолютті ақиқаттың едәуір бөлшегін қамтитын ақиқатқа өтетін үдеріс. Таным теориясының түбегейлі сұрағы ақиқаттың межесін негіздеу болып табылады. Бұл мәселені шешу үшін марксизмнің негізін салушылар, қоғамдық тарихи практиканың концепциясын жасады. Олардың түсінуінше практика – қоғамдық адамның материалдық, сезімді азаттық, мақсаттылық қызметі. Оның мазмұны табиғи және әлеуметтік объектілерді өзгерту және игеру болып табылады. Практиканың негізгі \

41.Өмір фил-н нег-н сал-н-дат ф-ы С.Кьеркегор.бурж-қ ф-ң субъ-вті-идеа- стік бағ-ы.Ө.ф-нда-иррационализм басқаларға қарағанда күштірек байқ-ды.О-ң өкіл-і: Шопенгауэр,Ницше, Дильтей,Зиммель ж\е Бергсон.Ө. Ф-ның қалыпта-на А.Ш-ң ф-сы әсер е-і.О-ң нег-і шығ-нда дүн-ні ө-ге де-н құшт-ық ид-сы арқ-ы түсін-еді.Ой-ң құнд-ғы күмәнді,ал адам-ң еркі ерекше жағ-й,ол санада емес,іс-әрекетте емес.Ой арқ-ы адам дүн-ні ерік рет-де таниды.Әр адам басқа-мен күресіп,ө-р кешпек.Ө-де мән жоқ, адам ешқ-н да қанағат тап-ды.Ницше о-ң концептуалды ид-сын аргарай жалғас-ады Н-ң пікір-ше қоғам-ң қозғаушы күші «ө-ге деген ерік» емес «билікке деген саналы Ерік».Дүн-ің құндылығы жоқ,ал ө-р қатыгез ойын.Осы ойында шамалы қабілеті бар адам жеңіп шығады,өй-і қабілетті рухтары күшті адам-ға қарсы тұрғандар қалың ұйымдасқан тобыр.Билікті күшті адамдар жүргізуі керек.Ницще бағ-ы табиғат заң-на жақындас-ып, қоғам заңд-ан аулақ ұстайды.

42 Батысеуропа жаңа дәуір ф-ы гносеологиялық бағытта болды(гносео- таным)Бұ-н таным Бибилия цитаталарына нег-ген еді.Ал қазір тәжірибеге сүйенген ф-я келді. Эмпиризмге нег-ген ғылыми таным-ж. д. ф-ың нег-і болды. Э.д-з барлық білім тәжірибиеге сүйенеді және тәжірибе арқылы алынады дейтін таным теориясындағы бағыт Ж.д.бұл кезең-і жаратылыстанудың калыптасуы жеке, изоляциядағы фактілерді зерттеу тенденциясымен ғана байланысты болмады, тұтастықты, белгілі бір жүйелерді зерттеумен де байланысты болды.

43.О-с ф-сы әлем-к ф-да көрнекті орын ал-ы.О-ң себ-і – Ресей-ң а-мзат тарих-да ал-тын орны мен о-с жаны-ң жұмбақ таби-ы болса к-к.Өз-ң пайда бол-да ол,1жағынан,славяндық пүтқа табынушылық дүниетанымы-ң бірқатар белгілері мен бейнелерін қабыл-даса,2жағынан, христиандықты қабыл-у нәт-де Византиямен бай-с орнатып, сол ар-ы антик ф-ң көптеген ид-рын бойына сіңір.Алг-ы о-с ф-ы- киевтік митрополит Ил-ларион 9ғ.О.ф-ы 2 үрдіс қарама-қайш-ғы нег-де өтті:1сі о-с ойы-ң төлтумалылығына басты назар ауд-п, бүл төлтумалы-ы о-с-ң рухани ө-і өзгешелігімен байл-ды.2ші үрдіс Р-ге еуропалық мәдениеттің даму үдеріс та-ңуға тырысты.Біріншісін славянофильдер, екіншісін батысшылдар білдірді

44Батысшылдар Р-ің «еур-ландыру» ид-ын насихаттады ж/е қорғады.Олар-ң пік-нше,ел -с Еур-ға бағдар үстай оты-п, тарихи қысқа уақыттың ішінде экон-лық ж/е мәдени артта қалушылығын жойып, еур-ық ж/е әлемдік өркениеттің толыққанды мүшесі болуы тиіс. Славянофильдер Р-ң әлем-і ерекше мессиандық (қүтқарушылық) ид-н негіздеді.С-тің нег-н қалаушылар Хомяков,Киреевский,Аксаков,Самариндер.Селолық қауымның басты артықшылығы өз мүшелерін тәрбиелейтін рухани адамтершілік принциптерден көрінеді:ортақ мүддені сақтауға дайын болу,патриотизм. С-дін, пік-ше,қауым мүшелері бойында бұл қасиеттердің пайда болуы ертедегі діни дәстүрлерді бейсаналы инстинктті түрде сақтау жолымен жүзеге асады.

45.20ғ. Орыс ф-сыОрыс ф-ң орталық идеясы адамзат тағдыры мен жалпы өмірдегі Р-ң ерекше орны мен рөлін негіздеу және іздестіру болды.Ж/е бүл орыс ф-ын түсіну үшін маңызды,өйт-і ол тарихи дамуының озгешелігіне орай өзінің ерекше белгілерімен көзге түседі. . Бүл кезеңдегі о-ң нег-н салаушылар Чаадаев, Достоевский,Бердяевтер б-ды.«О-с ид-ы» әлем халық-н бүтіндей біртүтастыққа біріктіретін жалпы адамзаттық ид-ң терең көрінісі болды.Бүл идея бой-ша тек Р-й ғана христиандық нег-де бүкіл а-мзаттық өркениеттік қозғалыстың басында болуы тиіс.О-с ф-фтар-ң пік-ше,ф-ың басты міндеті тәжірибенің барлық алуан түріне сүйенетін бүтін түтастық ретіндегі әлем туралы теорияны жасап шығару болып табылады.

46.Қазақ ф-сы ауыз әдебиетте, мақал-мәтелдерде,тұрмыс дәстүрлерінде, әдет-ғұрыптарда қалыптасқан.Қ-қ халқ-ң ой-у мәдени-ң шығу тегі көне түркі заманынан басталады. Түркі халық-ң ф-сы 9-14 ғ-а дейін о-ң көрнекті өкілдері-Анархарис, Қорқыт, Әл-Фараби. Қ-қ халқ-ң ежелгі дүние танымы тәңірлік дін сипатында болды. Сондай-ақ, шамандық дүниетаным да маңызды орын алады..Қазақ халқы сөз қадірін бағалаған. Ф-я тарих-а Шығыс перипатетизмінің көрнекті болған, өз-ң шығарм-да батыс,шығыс дүниетанымдық жүйелерін ерекше үйлесіммен, тапқырлықпен қабыстыра отырып, өзіндік келбеті бар ф-қ жүйені жасаған Әл-Фараби қазақ ф-ң нег-і бастауының 1і болып есептелінеді. Қазақ халқының рухани мұрасы да саяси ой-пікірлерге бай.Әл-Фарабидің айтуынша адам бақытты болуға лайықты, сондықтан сол ол бақытын табуға тиіс. Оған ол тынымсыз еңбек арқылы ғана жетуге болады дейді.

47. 20 ғ-ң басында Торайғыров,Байтұрсынов,М.Жұмабаев, Бөкейханов,т.б. озық ойлы қоғам қайраткерлері саяси сахнаға шығып, ең алдымен «Зар заман» дәуірі өкілдерінің ой-пікірлерін дамытты.Олар өз шығар-да отаршылдық бұғаудан құтылу,қ-қ халқ. өз алдына тәуелсіз ел ету, хал-ң санасын ояту,надандықтан арылу мәселелерін көтерді..20ғ қ-қ халқ-ң болмысына ерекше әсер еткен тұлға – М.О.Әуезов.Ол қазақ халқының келешегін айқындауда құнды мәдени-ф-қ тұжырым-р ұсынды.Әуезов «бесігіңді түзе, бесігін түзей алмаған халық-ң болашағы жоқ» деген терең ой айтты. Қz үшін 1917 ж-н бастап отаршы-ң жаңа түрі-кеңестік құндылықтар қалыптаса бастап, коммунизм тур-ы ілім нег-ге ал-ды, маркстік-лениндік ф-я үстемдік етті.

48. XIX ғасырдың 1-жартысындағы бурж.-қ қоғам-ң таптық күресінің шиеленіске бастауы-марксизм теор-н туд-ы.Маркс ф-я мен саяси экон-а жаңалық ашты:өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастар салдар-н қақтығыс туып,аяғы социал-к револ-ға айналады,басты рөлде-пролетариат болды..Ал басшылық жасаушы-коммун-ік партия болды. Ленин капит-зм даму-ң, импералис тік сатысының заңдыл-н зерт-і. Жаңа қоғам құру ісін Л. елді индустр-мен, ауыл шару-н кооперациялаумен ж/е мәдени револю-ы жүзеге асырумен бай-ы. Марксизм-ленинизм ид-ы коммун-зм кезінде мемл.,саясат болмайды деп ұқты.

49.Ш.Уәлиханов қазақ халқының рухани мәдениетін зерттеуші Қазақтың белгілі ойшысы-ШоқанУалиханов Ш-ң ойынша, халықты қанаудан құтқару үшін билікті жою керек, сонда ғана халық бақытты болады. Қазақ еліндегі тәртіпті өзгертудің жолдарын іздеді.Ш-ң себептілік заңдылығын құптайтындығы, себепсіз құбылыс болмайтынына кәміл сенетіндігі байқалады.Ш. сыртқы дүниенің санадан тыс ө-р сүретіндігін, оның объе-к заңдыл-ға бағынатындығын мойындайтын ф-қ көзқарас.өз халқ-ң артта қалушылығын жоюдың бірден-бір жолы ағартушылықта деп сенді.

50 Ыбырай Алтынсарин – Қазақстанда зиялы мектептіңнегізін салушы..Саясатқа ат салысқан тұңғыш ұстаз-Ы Алтынсарин халықты дүниеге "дұрыс көзқараспен" қарауға тәрбиелеуді өзінің нег-і мақсаты етіп қойған.Ы-й мектепте бала оқыта жүріп, қазақ даласында басқа да жаңа мектептер ашумен айналысты. Тек білім, ағартушылық қана бұқара халықты билеп-төстеушілердің қысым қыспағынан құтқара алады деп, барлық күш-жігерін олардың білімін көтеруге арнаған.

51. Абай Чернышевскийдің, Добро любовтың шығ-н оқып, зерттеді, о-с рев.-демократ-ң озық ойы о-ң дүниетаны-ң қалыптасуына үлкен ықпал етті Қ-қ далас-ң ғұлама ойшылы-А Құнанбаев қазақ халқ-ң мүддесі үшін күресте татулық,бірлік-керектігіне назар аударды.Ол а-м-ң "ақыл, ғылым, қайрат" арқылы жоғары дәрежеге көтеріліп, асқақтайтындай қоғамның прогрестік дамуын аңсады. Негізі А\ң ф\қ шығ\ы жоқ,бірақ прозаларында сапалы ойшылдық пікірлер бар.

52. Абай Құнанбаевтың ф-қ ойлары терең және жан-жақты.А-ң пік-ше,құдай әлемнің алғашқы себебі немесе түпнегізі. Құдай әлемді жаратты,сонан соң ол оның дамуына араласпайды, яғни әлем өзіндік заңдарына сүйеніп дамиды Таным, А-ң пік-ше, - адам тіршілігінің маңызды мақсаты мен жанының бірден-бір қажеттілігі;әр адам еңбекқор, әділетті және гуманды, адал, мейірімді болуы керек.

54.Ф-қ антропология адам ту-ы ғылым-ң дамуына ф-да айтарлықтай жалғастырушылары болмады.Б!рак олар-ң нег-і ид-ы қаз-і замандағы қоғ-ң санасында із қалдырғандығына күмән келтірмейміз.Экзистенциализм – антропологиялық бағыттағы мектептердің ең беделдісі. Э-ң нег-і Ұғымы - экзистенция.Э-я- тұлғаның ішкі рухани тіршілігі,оның терең нег-і.Бірақ,а-м-р күнделікті күйбің тіршілікпен алданып оған мән бермейді.Тұлғаның жасырын қасиеттері қиын-қыстау жағдайда, ө-р мен өлім қыспағында қалғанда ашылады. Адам еркін ал еркіндік деп э-яны айтамыз.Ерк-к адамның басына түскен ауыртпалық.

56.Болмыс ф-ғы ең көне,дәстүрі мол, тарихы бай ұғымдардық бірі болып саналады. Ол “бол”, “болу” сияқты түсініктердің баламасы Парменид болмыс дегеніміз - бұл тірлік деген.Ол белгілі заңдыл-ға сүйеніп жұмыс істейтін механизм тәрізді Қысқаша айтсақ, барлық бар нәрсе - болмыс. 1шден, табиғат болмысы,2-н тірі жан-адам болмысы.Табиғат дамуының жемісі,жеңісі бола отрп, а-м өзіндік таптырмайтын ерекше рухани әлемнің иесі.Гетеның әр а-м бұл фәниден аттанғанда,онымен бірге букіл адамзат тарихы да өледі дегенініқ мәні осыда болса керек.,3қоғамдықболмыс.4-нруханилық әлемі

58.Материя.Ол әлем мен адамды табиғи себептерге сүйене отырып зерттеудің ұзақ тәжірибесінен туындаған.Материя туралы В.И. Ленин: “М-я дег.з-а-мға о-ң түйсіктері арқ-ы мәлім болатын, біздің түйсіктерімізге тәуелсіз бола отырып,сол түйсіктеріміз арқ-ы көшірмесі алынатын, суреті түсірілетін, бейнесі жасалатын, объективтік реалдылықты белгілеу үшін қолданылатын ф-қ категория” Яғни,м-я дег.з біздің сана-сезімізден тыс өмір сүретін реалдылық, өйт-і ол а-м-н, адамзаттан тыс өмір сүреді.

59. қозғалыс материяның түрлі элемент-ң өзара әрекеті қ-с дег-із кез келген өзгеріс.Қ-с д-із мат-я-ң жалпыға ортақ атрибуты,о-ң ө-р сүру тәсілі.Дүниеде қо-сыз мат-я-ң болмайтыны сияқты мат-ясыз қозғалудың да болуы мүмкін емес. Қозғалыс өзара әрекет.Ф-қ пайымдау кеңістік,уақыт,қ-с ж/е болмыс-ң бірлікте екенін көрсетеді.

60Уақыт д-з заттар мен құбылыс -ң ө-р сүру-ң ұзындығын, олардың әр түрлі жағдайының ауысуын білдіреді. Платон-ң сөзімен “Мәңгіліктің қозғалу бейнесі” У-ң 3 өлшемі бар:қазіргі,кешегі және болашақ. У. ұдайы алға ұмтылады ешкім оның обьективті бағытын өзгерте алмайды. Адам у-ң есебін жүргізбей өмір сүре алмайды.Кеңістік-заттар,құбылыс-ң 1-1імен қатар орналасу,өзара әрекеттесу ретін білдіретін ф-қ ұғым. Дүниедегі заттардың барлығы да, К-е орналасқан.К. объективті, өйт-і ол м-яның ажырамас қасиеті.