11. Атмосфераның ластануын бағалауға пайдалынатын тест-жүйелерді келтіріңіз.

Атмосфера табиғи жолмен және адамның іс-әрекеті нәтижесінде ластанады. Атмосфераның табиғи жолмен ластануы жанартаудың атқылауына (жерде бірнеше мың жанартау бар, олардың 500-ден астамы активті түрде), тау жыныстарының үгітілуіне, шанды дауылдардың тұруына, орман өрттеріне (найзағай түскенде), теңіз тұздарының желмен аспанға көтерілуі мен ауадағы сулы ерітінді тамшыларының құрғауына, тірі организмдердің іріп-шіру процестеріне байланысты. Атмосфералық ластанудың антропогендік (жасанды) көздеріне өнеркәсіптік кәсіпорындар, көлік, жылу энергетикасы, түрған ҮЙЛЕРДІ жылыту жүйелері, ауыл шаруашылығы, т. б. жатады. Тек өндірістік кәсіпорындардың ғана қоршаған ортага әсер етіп ластауын мынадай негізгі түрлсрге бөлуге болады: шикізат, материалдар, құрал-жабдыктар, отын, электр энергиясы, су, қалдықтар, онімдер, атмосферага таралатын шыгарындылар (газ, бу,ауа тозаңы), энергетикалық шығарындылар, шу, инфрадыбыс, ультрадыбыс, діріл, электромагнитті өріс, жарык, улыракүлгін, лазерлі сәулелер, иондағыш шығарындылар және т. б. Ауаны ластайтын компоненттердің химиялык қүрамы отын-энергетика ресурстарының түріне, ендірісте қолданылатын шикізатқа, оларды өңдейтін технологияға байланысты келеді

12.Атмосфераның ластану индексін (али) түсіндіріңіз, мысал келтіріңіз.

Атмосфераның ластану индексі (АЛИ) – кешенді индексті, бірнеше (диоксид серы, оксид углерода, диоксид азота, фенол, формальдегид) зиянды заттар болып саналатын .концентрацияларды көрсетеді. Атмосфераның ластану индексі мен ауаның ластану деңгейі төмендегідей көрсеткіштермен анықталады: төмен – аз немесе тең 5, көтеріңкі – 5-7, жоғары – 7-14, өте жоғары – көбірек немесе тең – 14.

Атмосфера ластануының интегралды көрсеткіші оған сәйкес индексі, яғни АЛИ болып табылады. Атмосфераның ластану индексін орташа жылдық концентрациялар мөлшері көмегімен есептеп шығарады, сондықтан АЛИ ауанығ «созылмалы» ластануын көрсетеді. АЛИ тек концентрацияны ғана емес, сонымен қатар ластағыштардың денсаулыққа әсер ету деңгейін де ескереді АЛИ-сін есептеу формуласы:

АЛИ=

C_i –і затының концентрациясы;

ШРК_i –і затының ШРК-сы.

Осыдан алынған нәтиже бойынша, яғни АЛИ бойынша ауаның экологиялық жағдайы келесідей топтастырылады:кесте

Жағдай көрсеткіші	Атмосфера экологиялық жағдайының топтары
	шамалы	қауіпті	дағдарыс	апаттық
Ауаның ластану индексі	5тен кем	5-8	8-15	15тен жоғары

Қазіргі күні қолданып жүрген атмосфералық ауаның ластану индексін есептеу әдісі Өскемен қаласындағы ластаушы заттектер шығарындыларының ерекшелілігін толық көлемде ескермейді. Қолданып жүрген атмосфералық ауаның ластану индексін анықтау әдісі атмосфераға ластау заттектерінің тек бес ең жоғары концентрациясын ескереді, бірақ атмосфералық ауаны ластаудың нақты суретін көрсетпейді.

«Қазгидромет» РММ-нің сілтемесі бойынша Алматыда атмосфераның ластану индексінің деңгейі төмендеді. «Қазгидромет» РММ «Гидрометерологиялық мониторинг орталығы» ЕМК-ның мәліметі бойынша, 2011 жылдың қараша айында атмосфера ауасының ластану деңгейі 7,8 бірлікті құрады, 2010 жылы осы мезгілдегі көрсеткіш бойынша 3,9 бірлікпен әлдеқайда төмен болған. Әртүрлі қаланың әкімшілік аудандарында орналасқан 5 мекеме орнына Атмосфера ауасының ластануына бақылау өткізілді. Қаланың барлық аудандарында атмосфера ауасының ластану деңгейінің төмендеуі байқалған. Мамандардың пікірі бойынша, көрсеткіштің төмендеу себебі, автокөлік пайдаланушылары мен кәсіпорындарға мақсатты бағыттағы бақылаулар өткізуге, жеке секторлар мен кәсіпорындарды газдандыру сияқты кешенді шараларға, сондай-ақ отынның сапасына қатысты екен.