15. Таң дәуірінде қала мәдениетінің дамуы

Тан империясы кезінде сауда, қолөнер ж/е мәдениет орталығына айналған қала/р жоғары қарқынмен өсті ж/е дамыды. Олар көбіне теңіз ж/е өзен жағалаулары бойында, мемл. шекараларында ж/е құрлық сауда жолы тоғысында салынды. Осы кездегі ірі қалалар мемл. астанасы Чанъань (қазіргі Шэньси провинция/ң Сиань қ.) ж/е Тан династиясы кезінде қайта салынған бұрынғы Лоян қала/ры болды. Қала тірі организм ретінде табиғат ландшафтысымен гармониялы түрде сәйкестендірілді.Дәстүрлі қыт/қ геомантия (фэншуйсюэ) заңдарына сәйкес салынған барлық құрылыстар белгілі бір бағыт төртбұрыш ретінде салынды.Қала/ң ішіндегі кеңіңстік бөлек бөлек төртбұрыш/ға бөлінді.Оның мысалын Чанъань қаласынан көре аламыз.Имп/қ сарай ең басты құрылыс орталығы болып есептелінді,оның артқы жағында бақша,қала орналастырылды.Ауылдық жерлер сол бақшадан кейін жалғасып,орналасатын болған.Әдетке айналғандықтан қала ішінде көптеген бақшалар жасалынды,себебі қыт/р одан эстетикалық қажеттіліктерін қанағаттандырады.Бұрынғы кездегідей бөлек төртбұрыштар бес н/е он үйге біріктіріліп,олар император алдында бір жауапкершілікте болды.Осындай кварталдық жүйе мемл. үшін өте тиімді болды.Себебі оны мемлекет оңай қадағалап,бақылап отыра алды.Мәселен,түңгі уақытта қала дарбаза/ры жабылып,қала/ң ішінде жүруге тиім салынатын болған.Рұқсат етілмеген уақытта жүрген үшін таяқпен ұру жазасы берілді,тек доғары шенеуніктер мен мансапты адам/р ғана көше бойында жүруге рұқсаты бар болды.Осындай қатаң бақылау арқасында қала/ң ішінде тәртіпсіздікке жол берілмейтін болған.Таң империясының ең атақты қалалары: Чанъань,Лоян ж/е Тайюань.Бұл қалалар сол замандағы кез келген адамды таң қалдыратын болған.Имп/р сарайының таң қаларлық әсемдігі,храмдар мен пагодалар,көлшіктер мен гүл топтары (цветники) көрген адамның көңілінен шығып, мәңгі естерінен шықпайтын болған.Әсемдігі мен көркемдігі ерекше болған Чанъань қаласы жапондық Нара қаласын салуда үлгі болған.Чанъань/ң шығысында имп/қ сарай,ауқымды адам/р мен шенеуніктер/ң үйлері орналасты.Мемлекеттік жер/ге салынған қала/да әкімшілік мекемелер,соттар,түрмелер,монастырлар қызмет еткен. Мұнда шенеуніктер,әскербасшылар,саудагерлер,монахтар өмір сүрді.Шетелден келген адам/р осында қоныстанды. VIIIғ. басында даостық ж/е буддистік монастыр/дан басқа манихейлық, несториандық, зороасирийлық. т.б.монастыр/р пайда бола бастады.Тар көшелердің бойында қолөнешілер,қала тұрғындары саудамен айналысатын болған.Ұлы каналдың қайта реконструкциялануы,әкімшілік реформалар/ң жүргізілуі,ақша айналымын унификациялау қала экономикасын одан әрі жандандырды.VII ғ.басында теңіз жағалауынан алыс емес жерде Ханчжоу қаласы салынды. Сонымен қатар Кайфын,Янчжоу қалалары бой көтерді.Чэнду,Чанчжоу,Сучжоу қалалары ірі сауда қолөнер орталықтарына айналды.Цюаньчжоу,Гуанчжоу,Учан порт қала/ң масштабтары кеңейе түсті.

16. Қытайға буддизм өркениетінің таралуы

Буддизм – б.з.д. шамамен VI ғасырда Оңт.Азияда пайда болған рухани ояну (бодхи) туралы философиялық ілім. Будда дәстүрлеріне сәйкес оның ілімінің негізін қалаушы Будда Шакьямуни болды. Қытайға буддизм біз/ң дәуіріміз/ң II-III ғасыр/нда ене бастады. Ең бірінші Қытайда буддизмді таратқан Ұлы Жібек жолы бойымен өткен орталық-азия мемлекеттері/ң саудагерлері, миссионерлері болды. Басында монарх/р,миссионер/р орталық азиядан болса, кейін Үндістаннан Қытайға келіп жатты. II ғ.ортасына қарай буддизммен император/қ сарай/р да танысып жатты, оны 165ж. Хуань-ди императоры/ң Лао-цзы мен Буддаға құрбандық шалуынан көруге болады. Ең алғашқы буддалық сутралар Шығыс Хань дәуірінде Лоянға Мин ди императоры кезінде әкелінген болатын.Мұнда кейін Қытайдағы алғашқы буддалық монастырь «Баймасы» (Ақ ат храмы) пайда болды. Сонымен қатар буддистердің әрекеттері шығыс Хань империя/ң Пэнчэнь қаласында да таралған болатын. II ғ. басында «42 бап Сутрасы» құрастырылды,онда ең алғаш рет будда ілімінің негіздері қытай тілінде жазылды.Қытайдағы буддизм дәстүрінің негізін қалаушысы парфяндық монах Ань Шигао өзінің көмекшілерімен бірге отыз шақты буддистік еңбектерді қытай тіліне аударды (148ж.). Осы кез/де елде буддистік монастрлар ұйымдастыратын мейрамдар тойлана бастады.Бірақ миссионер/ң көптігіне,халық арасына кеңінен таралуына қарамастан,ол ресми мойындалмады.Тек төртінші ғасырда ғана оны жоғарыдағы билеуші таптар қабылдағаннан кейін жағдай өзгере бастады.Ол қытайлық дәстүрлі идеологиясы/ң дағдарсыты басынан кешіруіне де байланысты болғаны көрінеді.Әсіресе, нирвана,сансар,праджняпарамит идеялары халық арасында кеңінен таралды.Буддизм/ң хинаяна,кейіннен махаяна түрлері танымал болды.Қытайда буддизм даосизмнің бір формасы ретінде қабылданған болатын.Аңыз б/ша даосизм/ң негізін қалаған Лао цзы Үндістанға жер аударып,сонда буддизм/ң негізін қалаған болатын.Буддизм/ң елде таралуына Даоань монахы (312-385) көп үлес қосқан.Ол танымал болған Майтреи буддасының культін енгізді,монастырлық жарғы жасады,монахтар фамилиясына Ши (Шакья Будда таралған руы) қосуды ойлап тапқан еді.Конфуциандық ж/е даосизммен біріге отырып, «үш діннің» (сань цзяо) негізін құрады,олар бір бірін ығыстырмай,керсінше толықтырды.Қытайда Будданың туған күні (төртінші айдың сегізінші күні) тойлана бастады.Оның үш негізгі мектеп болды: а) «трактаттар мектебі»; б) «сутралар мектебі»; в) «дхъян мектебі».XII ғ/да оппозициялық секталар п.б. Мысалы, «Ақ Лотос».Буддизм Қытай философиясына,әдебиеті мен өнеріне өте күшті ықпал етті.Буддистер Қытайды үнді логикасы,математика,астрономия,медицинасымен таныстырды.Буддистік идеялар көптеген қытайлық жазушы/р мен ақын/ға дем берді: Се Линъюнь, Ван Вэй, Ли Бо, У Чанъэнь,т.б. Қытайдан буддизм өркениеті Корея,Жапония,Вьетнамға тарады. 1931жылы Қытайда 738 мың монах б/ды. 1949жылы ҚХР құрылғаннан кейін буддистерге ар-ождан бостандығына кепіл берілген болатын,бірақ монастр/ң көбісі жабылып,монах/р әлемге қайта қайтарылды. 1953ж. мамырда ҚХР-да Қытайлық Буддистік ассоциация құрылды.Оған 93 өкіл кірді.Бас Хатшы болып Чжао Пучу сайланды. Ресми мәлімет/р б/ша 50-ші жыл/ң соңында ассоциацияда 500 мың монах,100 млн табынушы/р (верующие) б/ды.1966ж. «мәдени революция» басталуымен Қытайда барлық буддистік храм/р мен монастр/р жабылып,монах/р «қайта тәрбиеленуге» жіберілді.Ассоциация/ң қызметі 1980ж. Қайта қалпына келтірілді : буддистік монастр/р,академиялар,монастрлық мектеп/р ашылды.