88. Қытайдың аз санды ұлттар мәдениетіне ұстанымы.

ҚХР-ң сипаты,міндеті мен бағыт-бағдары 1949ж 21-30 қыркүйекте Пекинде өткен Қытай халық саяси кеңес мәжілісінің 1-кезекті сессия/да қаб/н бол/н. Қытай халық саяси кеңес мәжілісінің бас бағдарламасында *Бас бағдарлама* белгіленді.Ал Қытайдағы ұлттар мәдени саясатына келетін болсақ,ондағы *Бас Бағдарламада*-*ҚХР жеріндегі барлық ұлттардың теоезесі тең*Әрбір аз санды ұлт тығыз қоныстанған өңірлерде ұлттық өңірлік автономия жүзеге асырылады.*Аз санды ұлттар/ң барлығында өздер/ң тіл-жазуын дамыту,ғұрып-әдеттері мен діни сенімдерін сақтау н/е өзгерту еркіндігі болады*-деп көрсетілген.Бұл белгілемелер ҚКП-ның аз санды ұлттарға қолданған саясатының алғашқы заңдық негізі болып табылады.ҚКП 1950ж бастап бүкіл мемл/т көлемінде өзі/ң саяси-әкімшілік басқару құрылымдарын құруды қолға алды.Сол қатарда Шыңжаңда өлкелік,аймақ/қ,аудан/қ,округтік,ауылдық әкімшіліктер құрыла баст/ды.Сонымен,ондағы қазақтар/ң дәстүрлі қоғамдық құрылым жүйесі мен басқару түзімі өзгеріске ұшырап,қазақ аудандарында *Еңбекші халық өкілдерінен демократиялық әкімшіліктер* орнай бастады. Шыңжаң өлкесінде ұйғыр,қазақ,монғол,дүнген, т.б ұлттар өмір сүретіндіктен Шыңжаңда автономиялы саясат қолдануға тиіс б/ды.Шыңжаңның солт/к –батысында,әсіресе Іле,Тарбағатай,Алтай аймақтарында қазақ халқы тығыз қоныстанған.Ресми санақ мәліметтерінде 1949ж Қытай-ы қазақтар/ң жалпы саны 443,700 адам б/н делінді дейді. Ал 1953ж санақта Қытай/дағы қазақтар/ң жалпы саны 509,375 адам болып,оның 85 %-ы Іле ,Тарбағатай, Алтай аймақтарына қоныстанған,сондай-ақ олар сол аймақтағы тұрғын/ң жартысынан көбін құрады. Іле Қазақ автономиялы обл/ң ең жоғарғы құқықтық органы-Облыстық халық құрылтайы. ҚКП-ң Қытайдағы аз санды ұлттарға қолданған автономиялы саясатты марксизм-ленинизм теор/на КСРО-ң автономиялы республика/р мен Одақтас республика/р құру тәжірибелер/де негізделе отырып,Қыт/дағы ұлттар/ң ерекшеліктеріне үйлестіріп жасалған саясат.Оның мәні Қыт/ң террит/қ тұтастығы мен ұлттық егемендігін сақтау алғышартында аз санды ұлттарға ішкі өлкелердегі қытайлар қоныстанған аудандардан гөрі кеңірек саясат қолдану арқ/ы қытай емес халықтардың әлеумет/к дасуына біршама қолайлы жағдай әзірлеу еді.Сондықтан ҚКП өзі-ң осы саясатын автономиялы мәртебеге ие болған халықтардан шыққан кадрлар арқ/ы жүзеге асыруды заң жүзінде белгіледі. 1950ж бастап Қытай/ы әлеум/к құрылым жүйесі/ң қайта құрыла бастауына байл/ты. Қыт/ды аз санды ұлттар/ң соның ішінде қазақтар/ң дәстүрлі қоғамдық құрылымдары да біртіндеп өзгере бастады.Ол өзгерістер алғашқы кезде ауыл шаруаш/ғы мен мал шаруш/ғын кооперативтендіру ж/е малшыларды отырықшыландыру бағдарламасы б/ша біртіндеп жүзеге асырылды. Осының барысында мемлекет шаруаларға қаржылай ж/е техникалық қолдау көрсетіп,қарапайым халықтың тұрмысын біршама жақсартты. ҚКП Орталық комитеті 1958ж 10.09 Ауыл Қыстақтарда Халық коммунасын құру тур/ы қарар қабылдады. Ежелден кең далада еркін тіршілік етіп келген Қытайдағы қазақ халқы ондай әскери режимдегі Халық комуннасын ұнатпасада,оған кіруге мәжбүр болды.Қытайда 1958ж бастап жүргіз/н Үлкен секіріс пен коммуландыру қозғалысы жыл өте салысымен-ақ өзі/ң ауыр әлеум/к-экон-қ зардабын көрсетті. Шыңжаңдағы қазақ,ұйғыр қатарлы халықтардан шыққан зиялы/р жергілікті ұлтшылдар деген кінәмен саяси жаныштауға ұшырады.Демек,Қыт/ғы қазақтар/ң қоғамдық-саяси өмірі мен өндіріс тәсілдері 1950ж баст түбегейлі өзгере бастады. Атап айтқанда,қазақтар/ң дәстүрлі қоғамдық құрылымы социалистік мемлекеттің әкімшілік құрылымдарына ауыстырылды.бұрынғы рулық-қандастық қатынастар бойынша топтасып отырып өмір сүру тәсілі,бірнеше рулардың ,тіпті бірнеше ұлттардың өкілдері араласып отырып,ортақ бір кәсіппен шұғылдану тәсілі ұйымдастырылды.бұрынғы қоғамдық жіктердің айырмашылығы жойылып (кәмпескелеу тәсілі арқылы),барлық адам ортақ бір өндіріс отряды/ң жылдық табысынан өз еңбектеріне сай енші алуға телінді:бұрынғы ел билеген жоғары жік өкілері мен зиялы қауым қарапайым еңбекшіге айналдырылып қара табан кедейлер өкілдері,шала сауатты адам/р әр дәрежелі билік орындарына тартылды.

89. ҚХР-ң Жоғарғы білім беру жүйесінің ерекшеліктері:

Қазіргі заманғы мәдениеттің дамуы оқу-ағарту ісінің алға басуымен тығыз байланысты. ҚХР үкіметі 1957ж Маоның Біздің білім беру бағдарымыз –білім алушыларды моральді,білікті физиологиялық жақтан жетілген социалистік санадағы мәдени еңбекшілерге айналдыру .Деген нұсқауын мемлекеттік білім беру бағдары етіпбелгіледі.1997ж бастап жоғары орта оқу орындарын негізінен ақылы оқытуға көшірді.Сондай-ақ оқу бітірушілер өздері жұмыс табуға тиісті болды. Бұл жүйені қолдау әрине Қытай үшін орынды.Жоғарғы оқу -Мемлекеттік кеңес басқарады.Халықтық провинция үкіметі автономды аудан қалалық орталыққа қарайтын жалпы мемлекеттегі білім беру ҚХР білім министрлігімен қарастырылады.Ал Толық орта мектеп бітірушілерге 22 жас жалпы оқу мерзімі 2 ж Күндізгі бөліміндегі оқу 5ж Мед,институт 10ж. Аспиранттарды дайындау 2 циклда өтеді.1-Маман магистр дәрежесі,2-Ғылыми-доктор дәрежесін мамандарын дайындау. Жоғарғы оқу орнындағы мұғалімдер –профессор,доцент,лектор ассистент деген атаққа ие болады. Орта профессионалды училищеде сабақ беруші мұғалімдер жоғарғы санаттағы мұғалім,лектор,лектор көмекшісі болып табылады. Қытай үкіметі мұғалімдердің білім деңгейін тереңдей активті түрде қайта тексерістен өткізді.ҚХР-Ң білім жөніндегі заң /білім жүйесіндегі қаржыландыру жүзеге асырылды.Орталық қаржы бөлімі тек Жоғарғы оқу орындарының қаржыландыруға міндетті.Жергілікті қаржының бөлімі мысалға 1999ж Қытайдың жалпы сумма 349040 млн юан,мемлекеттік тараптан 228718 млн юань -2,79% тең.Егер де экономикалық жағынан ауыр отбасындағы студенттерге талапкерлерге жоғарғы оқуды қамтамасыз ету степендия мәселесін қамтамасыз етуде.жоғарғы оқу орнында оқитын студенттерге оқудың төлемақысын қысқарту мен оқуға жалпы ақша төлеуден қысқартуға мүмкіндік береді.Жоғарғы оқу орнында оқитын үздік студенттердің арасындағы халық/қ білім алмасу оның ынтымақтастығы.ҚХР х/қ білім саласында ынтымақ/қ дамытуда.Х/қ білім алмасу ж/е Қытайдағы білім саласындағы көп жақты ж/е 2 жақты келісімдермен келісіледі,160 мемлекет-мен құжаттарға қол қойылды. Әсіресе көп жақты ынтым/қ университет/мен шетел универ/т мекемелерімен ынт/қ қазіргі таңда 300 жуық білім ортасы жұмыс істеуде.Соңғы жылдары шет елге жіберілген жоғарғы деңгейдегі студенттер саны 300 мың,соңғы 20ж 300 мың адам 152 мемлекетте ҚХР –на келген шет ел студенттері 10000 жуық Х/Қ студенттермен алмасу жүзеге асырылуда. Жоғарғы оқу орындарында талапкерлерді таңдау барысында Емтихан қабылдау ж/е баға беру жүйесі әділ түрде жүргізіледі. Тәжірибеден мемлекеттік ж/е жергілікті оқу програмасынан өткізіледі.Мемлекет қазіргі заманға са дистансиондық білім сеть қамтамасыз етілуде,яғни жоғарғы оқу студенттерінің білім,ғылыми зерттеулерін сол байланыс арқылы студенттерге жеңілдік береді.Дистансиондық білім жүйесі қоғамның барлық әр түрлі жастағыларға қолданылуға мүмкіндік береді.

116