77. Чжанго дәуірінде қоғамдық ой-сананың дамуы.

Б.з. д XI ғ. Шан мемлекетін Чжоу тайпасы жаулап алды. Ұзақ отырмаған династиядан кейін оның орнына Чжанго эпохасы келеді – « Соғысушы хандықтар » .Чжанго периоды кезінде Қытай философиясы құрыла бастайды. Табиғаттың бес элементтері ( стихиялары ) негізінде материалистік наным – сенімдер пайда бола бастайды. Су, от, металл, ағаш, жер стихиясы. Осылармен бір уақытта бір – біріне қарсы және бір – біріне байланысты Инь және Ян күштері туралы ілім принциптері пайда болды. Бұлар Қытайдың « Өзгерістер кітабы » деген ежелгі әдебиетінде көрініс тапты.VI – V ғ.ғ доасизм мен конфуций ілімі пайда болады. Доасизмнің негізін қалаушы болып ғұлама Лао – цзы саналады. Оның ілімі бойынша әлем Даоға тәуелді және адамның іс - әрекеті табиғи заңдарға бағынуы керек.

Конфуцийшылдық этико – саяси ілім ретінде қалыптасып, өзінің ары қарайғы дамуын тапты. Ілімнің негізін салушы Кун – цзы ( Конфуций ) басшының билігін мәңгі деп санады. Адамның тәрбиесін жоғары қойып, Отбасындағы және мемлекеттегі дәстүрді құрметтеуге шақырды. Ол адамның өзін - өзі тәрбиелеуінде жүйені құрастырды. Бұл бойынша адам өзінің Ата – Бабаларын, үлкендерді құрметтеуі керек. Кішілердің үлкендерді, халықтың басшыларды сыйлауы мәңгілік және бұзылмайтын заң болып саналды.

Бұл периодқа « Өзгерістер кітабы », сонымен қатар, ең ежелгі халық поэзиясының ескерткіші - « Өлеңдер кітабы » және тарихи заттардың анықтамалары мен ресми құжаттардың жинағы - « Тарих кітабы »жатады. Бұлардың барлығы әдебиет пен поэзияның ары қарайғы дамуын анықтады.

Осылардың ішінде Цюй Юаннің шығармашылығын айтуға болады. Ол әдеби поэзияның негізін салушы және Қытайдың бірінші ұлы ағартушысы болып саналады. Чжанго дәуірі әскери – саяси құбылыстарға толы болды. Қытай қоғамы ешқашан бұндай кернеулікті білмеген. Бұл кезде интеллектуалды өмір, моральді – этикалық, философиялық ілімдер шарықтап дамыды. Ежелгі Қытай әдеби – философиялық бағыттары пайда болып, сурет салу өнері дамиды. « Чжаньго » дәуірі Қытай философиясында « алтын дәуір » болып саналады. Бұл кезде Қытайда бірінші рет философиялық ілімдер пайда бола бастайды. Олардың ішіндегі ең маңыздылары – конфуцийшылдық, даосизм моизм және легизм – Қытай философиясының ары қарай дамуында үлкен әсер етті.

78. Қытайда тас ойма өнерінің дамуы.

Тас ойма – Қытайдың ежелгі өнері, оның жасы шамамен 4 мың жыл. Бұл өнердің сыры қытай шеберлерміне ұқыпты және құнды сақталуда. Жалғыз оларға ғана белгілі қалайша кәдімгі кесектестан жіңішке ою салынаған қолданбалы шығарма өнерін істеуге. Тас ойма жасау үшін болжаммен келесі негізгі материалдарды қолдану керек – жәдит, оның астыртын мағынасында біз болжаммен қандай да болсын кәдімгі жөндеу тасын алып, қытай шеберлерімен өңделген. Мысалы, нефрит. Қытайда бұрыннан бері құрметтеген және бағалаған материалдан бүгінгі таңға дейін тек қана көректендіргіш зттар мен мөрлер ғана емес, сонымен қатар жалпыға мәлім күл сауыттар, вазалар және мүсінде, олар шебердің қолында әсемділік, көркемділік пен құпиялыққа ие болады, ол тек тастың бай құрылымын және кәдімгі тастың біртекті еместілігін көңіл аударады. Нефриттен жасалған өнер туындыларының өлшемдері кішкентей сақиналардан Шанхайдағы Нефриттен жасалған Будданың мүсініне дейін болуы мүмкін.

Тас оймада жасалған сюжеттер, әр түрлі болуы мүмкін, ол мүмкін мифологиялық немесе табиғи. Қытай шебері үшін ең маңыздысы белгілі бір тасқа мағына беріп, оның көңіл-күйін және рухтандыру ойылған тастарды. Ол мүмкін бір жолаушы үшін фигурка немесе тастан жасалған құдайдың әлпеті немесе императорлық кортеж.

Европалық ойма тастардың заттарына қарағандағы айрмашылық, Қытайда әр сондай жасалған өнер туындысы жай ғана әдемі зат емес, немесе интерьерді әсемдеп тұрған нәрсе және үйдің сәні ғана емес. Тас және онда ойылған сюжет – бұл жаман күштерден сақтау, жақсы энергияны жинаушы, және де кеңес беруші, және де емші. Таңғаларлық, бірақ кәдімгі кристалл немесе ұсақ жұмыр тас тас оюшыны сондай мағыналы, ұлы, әдемі өнер туындыларын оюға шабыт беретіні.

Сонымен қатар айта кететін жайт Қытайдың тас өою өнері оның көршілері – Тибет, Монголия, Корея, Жапония – өте ерекше болды, мүлдем ұқсамады. Мүмкін бұл Қытайға діндердің, мәдениеттердің көп жағдайда саяси әсерлерден болуы мүмкін, мұнда тек Қытай стильдің орын алуы.

79. Қытайдың ерте замандағы математика ғылымының қалыптасуы. Қытайда математиканың престижділігі өте жоғары болып есептелінеді. Әрбір шенеунік өз орнына отыру үшін міндетті түрде математикадан екзамен тапсыру тиіс болатын. Қытайдағы алғашқы математикалық сандары жазылған ескерткіштер Шан дәуіріне (б.з.д. ХҮІІІ - ХІІғ) жатқызылады. Дегенмен, ежелгі қытай математикасының даму кезеңі б.з.д. ХІІ ғ Чжоу империясы кезінде болған. Осы уақытта алғашқы математикалық есептеулер пайда болып, астрономия мен математика Қытайдың негізгі ғылымына айнала бастайды. Хань империясы кезінде осы күнге дейін жеткен, ежелгі математика-астрономиялық «Өлшеу таяқшасы туралы трактат (Трактат об измерительном шесте)» еңбегі жарық көрген. Сонымен қатар, «9 кітаптағы математика» сияқты еңбек те жазылған. Бұл кітапта түрлі авторладың еңбектері сарапталып, мазмұнды математикалық есептер жазылған. Кітап жер есептеушілерге, инженерлерге, шенеуніктер мен саудагерлерге арналған. Алғашқы сандар арнайы иероглифтермен бейнеленген. Бұл иероглифтер б.з.д ІІ мжд та пайда болып, негізгі нұсқасы б.з.д. ІІІ мжд-та жазылды. Қазіргі кезеңде де бұл иероглифтер қолданылып келеді. Б.з. І-Ү ғ қытайлықтар пи-санын анықтайды. Осы кезеңге дейін олар: арифметиканың негізін, квадратты есептеулер мен түбірлі сандарды қалай есептеу керектігін зерттеген болатын. Сонымен қатар, геометрия саласынан да негізгі фигуралардың көлемі мен ауданын есептеу формулалары, Пифагор теоремасы және алгоритмнің алғашқы нұсқасы анықталған болатын. ІІІ ғасырда дәстүрлі ондық санау жүйесі негізінде ондық бөлшектер пайда болды. Сунь Цзының «Математикалық трактаты» жазылды. Бұл еңбекте басқа есептермен қатар, Фибоначчи, Эйлер, Гаусс сияқты Европаның атақты математиктері зерттеген есептер де жазылған болатын. Көріп отырғанымыздай Қытай ежелгі заманнан бері математика ғылымын терең зерттеумен айналысқан. Қытай қоғамы үшін бұл ғылымның маңызы зор болды. Астрономиялық күнтізбелерде, жердің ауданын, көлемін өлшеу үшін математика көп қолданылды. Кейін бұл еңбектер мен тұжырымдамалар қазіргі кездегі матеметика ғылымына негіз салушы болды.