45. Қытатайдағы емтихан мәдениетінің қалыптасуы.

Қытайдағы ең алғашқы емтихан мәдениеті Таң империясы кезінде қалыптасты. Таң империясының мемлекеттік ақпаратының ең маңызды қызыметі үш сатылы емтихан жүйесін ұйымдастыру болып саналды. VIIғ таман Қытайда дайындалғандарды таңдап алатын емтихан жүйесі қалыптасады. Ортағасырдағы емтихан түрі барлық әлемге танымал және қазіргі таңда да қолданылып келеді. Емтиханнан өту үшін ертедегі шығармаларды, әсіресе Конфуций шығармаларын жатқа білу керек болды және тек мәтінді айтып бермей оған талдау жасап, философиялық тақырыптарды ойлап, өлең шығару керек болды. Емтихан қатал түрде өтті: емтиханға қатысушы жеке мекемеде болды, жазатын құралдарынан басқа артық зат болмайды, емтихан өзін жеке алып қарағанда бір дәстүр болғандықтан арнайы киім берілді, сұрақтар ертерек белгілі болмайды, әр қайсысы жауапты жазбаша түрде жазды. Үздік дегендер дәрежеге ие болып, екінші дәрежедегі емтихан тапсыру құқығына ие болды, одан өткендер үшінші дәрежесіне жіберілді. Ортағасырлық қытайда емтиханды әр түрлі әлеуметтік топтан шыққан әр азамат тапсыра алды. Лауазым алғандар үлкен ықпалға ие болды, өйткені өз орнында ол жоғарғы билік болды, судья, салық жинаушы, жұмысқа қабылдап отырды. Жоғары ғылыми дәреже цзиньши деп аталды және жоғары дәрежелі мемлекеттік пост құқығын берді, себебі емтихандарада императордың өзі қатысты.

Оқушыларды емтиханға әзірлеу үшін ежелгі конфуциандық еңбектерден қағидалар жинағы әзірленіп, «Сы шу» және «У цзин» (төрт кітап және бес кітап) атпен жарық көрді. Бір замандарда таң астанасы мен провинциялық мектептерде 60 мыңдай адам оқыған. Олардың арасында түркі қағандарының, Тұрфан мен Тибеттің билеуші әмірлерінің балалары оқыған.

46. XіXғ екінші жартысында Қытайдағы идеология саласындағы пікірталастар.

XIXғ аяғы мен XXғ бас елдегі орын алған дағдарыс тереңдей бастады. Осы тұста бірнеше қозғалыстар дүниеге келді. Кан Ювэй бастаған реформаторлық қозғалыс (нег мақсаты: гүлденген Қытай елін құру ү экон, саяси салада батыстық тәжірибені қолдану керек, олардың идеалы Жапонияда орнаған конст монархия болды), Сунь Ятсен баст револ қозғ. Олардың ойынша маньчжур билігін құлатпайынша елде алға жылжу болмайды. Нег мақс респ құру. Ихэтуандардың нег мақс Батыстан енген нәрселердің бәрінен бас тартып, Қытайдың дәстүрлі өміріне оралу болды. 1919ж 4-мамыр жастар көтерілісіне Ресейдегі Қазан рев жеңісі әсер етпей қойған жоқ. Патриоттық рухтағы қаны қызу қытай жастарына Қазан рев идеал болып, көтеріліс арқылы бар мәселені тез арада шешуге болады днп ойлады. Өйткені Ресейде орнаған пролетариат диктатурасы осының айқын дәлелі еді. 4-мамыр қозғ активистері арасынан бірінші марксизм жақтастары шықты (Чэнь Дусю, Ли Дачжао, Пэн Бай т.б).

Ли Дачжао орыстар жолымен жүруге шақырды. «Синь циннянь» газетіне жариялаған мақаласында ол марксистік ілімге алғаш түсінік береді. Олар жас совет респ-ң Антанта интрвенттерімен (те же державы которые рвали Китай на части) күресте, әлеу қайта құруларында, антиколониалдық саясатында қытайлық мәселелердің шешімін көрді. Ресейдің жолымен жүру – таков был вывод деп жазды кейіннен. Револ даму арқылы посткапит емес, альтернативті әділетті социалистік қоғам құру идеясы радикалды рухтағы жастарды өзіне тартты. Алайда Қазан төңк тәжірибесімен барлығы келісе берген жоқ. Елде қызу пікірталастар жүрді. Бұл полемика Синьхайға дейін де, кейін де активно жүрді.

Философ Ху Ши елді қайта жаңғырту ү дәст конфуциандық құндылықтардан толық бас тартып, толық вестернизация жүрг керек деген пікірде болды. Ол «без всякого почтения я осуждаю нашу восточную цивилизацию, и широко воспеваю современную цивилизацию Запада» деп жазды.

Аға буын өкілі Ку Хунмин конфуциандық дәстүрді жақтады. Жас философ Лян Шумин де осы пікірде болды. Ол конфуциандық нег Қытай мәдениеті басаларды сырып тастап, әлемдік болады деп айтты. «Болашақ әлем мәдениеті бұл Қытай мәдениеті немесе конфуцианства, бұл жай идея ғана емес, а өмірдің өзі» деп жазды ол.

Сюн Шили, Чжан Цзюньмай, Фэн Юлань де кофуцишілдікті жақтады, бірақ оны жаңарту керек деген ұстанымда болды.

Радикалды жастардың революцияға ұмтылысы здравомыслящий қытай интеллигенциясы тарапынан қарсылыққа ұшырыды. Сөйтіп, идеология саласында қызу пікірталастар орын алды.

1920ж 20-шілдеде Ху Ши мақала жариялады. Онда ол революциялық әрекетке бармауға, теориялық емес практикалық негізде ақырындап реформа жүрг арқ нақты проблеманы шешуге шақырды. (шаг за шагом). Ху Шидің бұл мақаласы тікелей марксизм жақтастарына бағытталмаса да, олар тезірек жауап қайыруға асықты. Ли Дачжао сол журналда 17-тамызда «Тағы да нақты проблемалар жөнінде» деген атпен мақала жариялады. Онда ол «Біздің қозғалыс әрине практикалық мәселелерді шешуге қалай ынталы болса, теориялық насихатқа да солай ынталы, теория мен практика бір мәселенің өзара байланысты, ажыратуға болмайтын жақтары» деп жазды, бұл марксизм жақтастастары мен қарсыластарының алғашқы әдеби қарсылығы еді. Осыдан кейін өткір полемика орын алды.