13.Авар қағанатының әкімшілік басқару жүйесі.

Верховная власть принадлежала кагану, избиравшемуся народным собранием. Наместником кагана был тудун, который, вероятно являлся правителем отдельной части страны, июгур (возможно главный жрец). По поручению кагана, дань в стране собирали так называемые тарханы (скорее всего — знать). За тарханами — вниз по иерархической лестнице — шли вожди племён и родов. Роль племенных старейшин была значительной в жизни как каждого племени, так и каганата в целом. По меньшей мере, половина вышеприведённых терминов имеет тюркскую этимологию. Тот же самый устойчивый тюркский фон прослеживается и при анализе дошедших до нас аварских антропонимов, что однако не может служить убедительным доказательством в пользу тюркоязычия собственно аваров, вышедших из Азии. Последние — «физические» авары — представляли в каганате доминантную элиту, пребывая при этом в меньшинстве по сравнению с аварами «идеологическими» (то есть теми, кто не имея аварских корней, самоидентифицировался с аварским этносом и отстаивал интересы каганата), не говоря уже о тех, кто вообще никак не идентифицировал себя с Аварией, не проявлял ни малейшей заинтересованности в её упрочении и возвышении, но всё же вынужден был выплачивать дань и подчиняться воле кагана.

14.Авар қағанатының құрылуы және Шығыс Европаға ұстанған саясаты

VІ ғ. орта шенінен бастап авар ордасы Шығыс Еуропа даласының саяси тарихында белес ала бастаған болатын. И. Эфесскидің мәліметі бойынша, аварлар Каспий теңізінің арғы даласының, көшпелі тайпасы VІ ғ. ортасына таман олар түрік тайпасына тәуелді болады деп жазады. Византия имеприясының осы кезеңдегі саяи тарихының барысы жөнінде Прокопий Кесарийский сипаттап кеткен болатын. Айталық, император Юстинианның билігі тұсында варвар тайпаларының ұдайы қауіп төндіруіне байланысты, Херсон аймағында қорғаныс құрылыстарын жүргізген. Сонымен бірге византиялықтар Таврикидің оңтүстік-батыс таулы аймағында, Дори облысында оның орталық шіркеуі Дорос (Мангуп) маңындағы қоныста, екі шіркеудің құрылысын жүргізген – Алусти (қазіргі Алушта) және Гурзувит (қазіргі Грузуфт). Сонымен қатар, археологиялық мәлімет бойынша VІ ғ. жататын қамалдардан Эски-Кермен, Мангупа және Сюрень қорғаныстарын атауға болады. Аталған бекіністер мен қорғаныс түрлері тау өткелдерімен Таврики далалары арқылы Херсонға дейінгі жерді қорғауға тиіс болған. Қамалдар салу тек варвар тонаушылықтарынан қорғауну ғана емес, сонымен бірге жергілікті жерде салық жинау арқылы Византия империясының билігін кеңейту болды. Сонымен бірге, Прокопий «ғұн жауынгері» жайында айтады, бірақ бұл жерде әскер тек ғұндардан тұрды деуге болмайды. Прокопийдің өзі және т.б. оның замандастары осы кездері ғұндар жалғыз әрекет етуі мүмкін емес дейді. Прокопийдің айтуынша 532 ж. дейін «ғұндар, анттар және славяндар Дунай өзені арқылы жиі өтіп, Ромейліктерге сансыз зиян тигізген». Рим тарихшысы Агафий 559 ж. астанаға шапқыншылық жасаған варварларды, «ғұндар-кутригурлар» деп атаса, Виктор Паннукский «болғарлар» деп, ал Молала ғұндармен славяндар деп атайды». Византия тарихшылары, империя территориясына басқыншылық жасаған варвар тайпаларының құрамы жөнінде аса ештеңе айтпайды. А Дьяконов осы көріністі түсіндіру үшін, V-VІ ғасырлардағы Шығыс Еуропа даласының бір бөлігіндегі тайпалардың жылжуын еске түсіру керек дейді. Менандрдың мәлімдеуінше, аварлар Шығыс Европаға келісімен көп ұзамай утигурлармен, кейін залдардың (унн тайпасы) және савир тайпаларының күшін күйретеді. Савирлер зал, утигур және кутригурлар сияқты-ғұн тайпасы. Прокопий Кесарийский бойынша савирлер унндар болды және олар Зиханың ар жағында Воаса (Фасия өзенінің жоғарғы ағысы) өзені бойында мекендеген, яғни Кавказ тауларының маңайында дейді. Сонымен, авар одағы (559) савирлерге, 560 ж. утигурлерге және кутригур тайпаларын тонаушылыққа ұшыратып жеңеді. Халқын тұтқындыққа алады. 560 жылдардың басында аварлар Дон өзенінен өтіп, кутригурлар жеріне басып кіреді, бұл тайпалар өзінің батысында орналасқан ант тайпасынан көмек сұраған, олар көмек бермегеннен кейін, кутригурлар жеңіліп аварлардың вассалына айналды. Шамасы осы 560 ж. бастап Дон өзені бойындағы кутригур тайпаларын жеңгеннен кейін, Авар басшысы Баян өзін қаған деп жарияласа керек. Осыдан кейін авар қағаны Бессарабияға, анттардың отанына шабуыл жасайды. 561 ж. анттар Прокопийдің хабарлауынша, анттар-славяндар болған дейді. Оларды қудалаушылыққа ұшыратып, аварлар олардың жерін тонайды.