17..Түркілердің материалдық және рухани мәдениетінің ерекшеліктері (vі-XII ғғ.).

Археология.қ зерттеу/де түркі тілдес ру – тайпа/ өмір сүрген жер/дегі ескерткіш/ден үлкен – кіші 200 астам көне түркі тіліндегі жазба дерек/ табылған. О.ң ішінде Орхан, Енисей өзен/і.ң бойындағы Күлтегін, Тоныкөк «алтын тас кітабы» жазу/ы белгілі болса, қаз. жеріндегі Талас өзені бойындағы Тереңсайдан табылған ж.е т.б. жазу/ белгілі. Түркі тіліндегі жазу/ тіл ғылымында руна жазу д.а.Ол скандинавия халық/ы.ң тілі б.ша, сыры ашылмаған құпия жазу деген сөз. Бұл жазу.ң оқылу сырын ашқан сол халық.ң атақты тіл білім.ң ғалымы Дания университеті.ң профессоры В.Томсон. Одан кейін Орхан жазу/ын орыс тілінде аударған тюрколог ғалым В.Радлов болды. Сөйтіп, ХІХ ғ. аяғында руна жазуы.ң құпия сыры.ң ашылуы ертедегі түркі тілдес халық/.ң да өз/іне тән жазу/ы.ң болғандығын көрсетеді. Түркі жазуында бір – бірімен қосылмай жазылатын 38 әріп/ден тұратындығы белгілі. Хғ.н бастап ислам діні.ң қаз. жерінде етек жая бастауы араб жазуы.ң түркі/ арасында ене бастағандығын көрсетеді. VI–XII ғ.ғ Қаз-н терр-дағы халық/.ң арасында алуан түрлі дін/, наным/ мен сенім/ орын алып отырды. Түркіл/.ң зират/ынан табылған зат/ о/.ң ата – баба/.ң әруағына табыну о дүниелік өмірге сену көрсетеді. О/дағы басты бір наным – отқа табыну. Оны археология.қ зерттеу/ден жерленген адам/.ң зат/ымен, мініс ат/ымен бірге өртеліп қойылатын әдет – ғұрып/ы да анықталған. Ол адам денесін отпен аластау болса к.к. Түркі/ табиғатқа да табынған. О/ өлген адам.ң денесін жер ана.ң қойынына өртеп, күл мен көмірін ғана жерлеген. Егер адам көктемде н.е жазда өлсе, ол адам.ң туған – туыс/ы бір төбеге жиналып киіз үй тігіп, алып барған малдарын құрбандыққа шалып, одан кейін өлген адам.ң мәйітін, атын, зат/ын өртеп, уақытша сақтап, күзде шөп сарғайғанда ғана жерлейтін болған. Ал егер адам күзде не қыста қайтыс болса, ол адамды жоғарыдағы әдет –ғұрып/ын жасап, көктемде жер көгеріп, шөп шығып, жапырақ/ жайқалабастаған кезде жерлейтін. Бұл әдет наным – сенімнен табиғат.ң 4 кезеңіне толық табынуды байқатады. Түркі/.ң көкке н.е аспан әлеміне сиынушы/ын күлтегін жазуындағы мына шумақтан анық байқалады: - Көкке түркі тәңірісі,- Тәңірі қуат берген соң, - Тәңірі жарылқағандықтан.Мұндай әдет, наным – сенім/ қазақ/да бүгінгі күнге дейін орыналып жүр. Түркі/де адам баласы.ң тірегі тіршілік.ң тұтқасы, отбасы, ошақ қасы болып табылатын анаға «Умай ана» деген ат беріп, оған табынған. Жетісу қазақ/.ң «Умай анаға» табынатын Ш. Уәлиханов та жазған болатын. Кейбір жазба дерек/ге қарағанда, қимақ/ мен қыпшақ/ күнге, жұлдыз/ға табынған.Архео.қ зерттеу/ге қарағанда, түркі/де христиан, манихей, будда дін/і болған.Түркі тайпа/ы ІХ ғ. бастап жаппай мұсылман дініне ене бастайды. Ал мұсылман дін.ң мемл.к дін есебінде алғ. болып қабылдаған Қарахан мемлекеті. Сатұқ Бограхан.ң баласы Муса хан.ң билік құрған жж. (960 ж.).

18. Ортағасырлардағы қала мәдениеті (ІХ-ХІІ ғғ.).

Қазақстан жерінде ежелден отырықшылық тарихи-мәдени ірі аймақтар, ал ортағасырдың ортасында қалалық мәдениет дамыды. Олардың бірі Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу еді. Оңтүстік Қазақстанда Исфиджаб (Сайрам), Газгирд, Шараб, Будухкет, Отырар, Шавгар және Сауран тәрізді ірі қалалар бой көтерді. Исфиджаб сауда жолы өтетін орталық болды, мұнда көптеген тауарлар өндірілді, бұл жерден маталар, қару-жарақтар, мыс пен темір тасылды. "Исфиджаб,- деп жазды ортағасырлық авторлардың бірі,- Түркістан шекарасындағы Мауераннахрдың үлкен де, ірі қалаларының бірі. Ол Азия елдерінің өркендеген және керемет қалаларының бірі, жері құнарлы, ағаштары көп, суы мол және ғажайып бақтары бар".

Талас алқабында ірі қала Тараз пайда болды. Ол VI ғасырдың өзінде-ақ белгілі болды. Тап осында Түрік қағаны Иштеми 568 жылы Земарх бастаған Византия императоры Юстиниан II-нің дипломатиялық елшілігін қабылдады. Шежірешілер Таразды саудагерлер қаласы деп атаған. Ол түргештердің, сосын қарлұқтар мен қарахандардың астанасы болды. ХІ ғ. бірінші ширегінде ақша айналымының қалыптаса бастауына сай Қазақстандық екі теңге сарайы – Тараз және Испиджаб қалаларында болды. Қалалардағы ішкі сауда айналымында мыс (қола) теңгелер жүрсе, ал күміс теңге қалааралық ірі товар айналымын қамтамасыз етіп, қаржы жинаудың құралы қызметін атқарды. ХІ ғасырдың 70 -жылдарынан кейін күміс құю тоқтатылып, айналымда оның орнына алтын қолданылды. Талас, Асса өзендерінің бойында Тараз маңында Төменгі Барысхан, Жамукат, Жекіл, Бектөбе, Дех-Нуджикес, Адахкет, Текабкет, Шельджи, Жувикат және т.б. қалалар мен мекендер созылып жатты. Талас алқабынан Шуға дейінгі жолда Ақыртас, Құл-Шуб, Жұл-Шуб, Құлан, Мерке, Аспара, Нүзкет тәрізді қалалар орын тепкен.Тек VI-XIII ғасырларда Шу алқабында соғдылар, сириялықтар, түріктер, парсылар мекендеген ірілі-ұсақты 25 қала болған. Бұл Харанжуан, Жұл, Навакет, Бунджикет, Құрмырау, Суяб, Баласағұн, Жоғарғы Барысхан қалашықтары. Іле алқабының ірі қалаларының қатары Тальхиз (Талғар), Қойлық, Дунгене, Алмалық (Алматы), Ілебалық, Көк-Тума сияқты қалаларды жатқызуға болады.

VII-XIII ғғ. қала мәдениеті тек оңтүстікте және оңтүстік-шығыста ғана емес, Қазақстанның басқа өңірлерінде де дамыды. Сырдарияның төменгі ағысында Асанас, Янгикент,Сығанақ, Жент, Барлышкент және т.б. қалалар орналасқан. Орталық және Шығыс Қазақстанда, оның ішінде Торғай, Жыланшық, Кеңгір, Нұра, Жезді, Сарысу өзендерінің бойында жетпіс сегіз қаланың орны табылды. Нұра алқабында Ақсикент деп аталатын мейлінше ірі қала болған, Сарысу жағалауында Жұбаныш пен Ұлыбағыр, Торғайдың төменгі сағасында – Қаңлыкент, Қарақорым, Борсық қалалары болғаны белгілі. Ертіс өзенінің алқабында он алты қимақ қаласы кездессе, оның ішінде Хакан мен Хакан-Қимақ қалалары қағанаттың астанасы болған. Сол кезде қалалардың дамығанын сәулетті құрылыстардың болуы дәлелдейді. Тараз маңындағы Бабаджа-хатун (X-XI ғғ.), Айша–бибі (XI-XII ғғ.) кесенелері, Тараздағы Қарахан кесенесі, Сырдарияның төменгі сағасындағы Сырлытам, Орталық Қазақстанның Домбауыл кесенесі ортағасырлық сәулеттік ескерткіштерге жатады. Қазақстан қалаларының сәулеті бұрыңғы өткен заманның сәулет өнерімен тығыз байланысты. Үйлерді салуға шикі кірпіш, құм, ағаш қолданылды. Ірі ғимараттар мен бекіністердің сыртқы қабырғасы көбінесе күйдірілген сары саздан жасалған плиткалармен қапталды. Сөйтіп, орта ғасырда Қазақстан аумағында тек көшпелі өркениет ғана дамып қойған жоқ, сонымен бірге отырықшылық, егін шаруашылығы, мал шаруашылығы мен қалалық мәдениет те дамыды, олар бір-бірін толықтырып, бір-бірін байытып, бір-біріне үлгі болған.