14. Оғыз мемлекеті: этно-саяси тарихы, шаруашылығы, мәдениеті

Оғыз тайпа/ы Орт ж/е Орта Азияда өмір сүрген. Жетісуда Қарлұқ қағанаты құрылғаннан кейін, олардың қысымына шыдамаған оғыз/ Сыр бойына ығысқан. ІХғ аяғы Хғ басында Сырдарияның орта ж/е төменгі ағысында Оғыз мем.ті құрылды. Орталығы Янгикент (Жаңа Гузия) қаласы болды. Оғыз/ң құрамына кангар печенег/ң біразы ж/е Сыр бойы, Арал маңы, Каспий бойындағы далалық тайпа/ кірген. Қытай дерек/і оғыз/ң құрамына байандұр, имур, қай/р кірген десе, араб/ қимақ тайпа/ң кейбірінің оғыз.ға қосылғанын хабарлайды. Махмуд Қашғаридың дерегі бойынша 24 тайпа, ал, әл-Марвази олардың 12 тайпасы жөнінде жазады. 24 тайпа бұл олардың қалыптаса бастаған кезеңі болса 12 тайпа кезі халықтық дәрежеге көтеріле бастаған мезгілі. Оғыз/да жоғары билік иесі жабғу деген лауазымды иеленді. Ол мұрагерлікпен беріліп отырды. Жабғудың орнын басқан мұрагері – инал. Иналды атабек тәрбиелеген.Әскербасы сюбашы деп аталып, Жабғудың құл-еркін/ деп аталған кеңесші/і болған.Ел басқарудың ең жоғары орны Ұлы ж/е кіші құрылтай жиналысына берілген. Ұлы құрылтайда қаған өзінің ұл/н «боз оқ» деп оң жағына «үш оқ» деп сол жағына отырғызған. Жабғу сайлағанда боз оқтардың артықшылығы болған.Оғыз/да халық жиналысы жылына 1 рет шақырылған. Шонжар/ң кеңесі-қаңқаш д.а. «Оғызнама» дерегіне қарағанда, жабғу өзінің жерін 12 аймаққа бөліп басқарған. 965ж оғыз жабғуы Киев кінәзімен Хазарларға қарсы әскери одақ құрды. Хазарияның талқандалуы орыс көпес/ң Шығыс ел/не шығуына жол ашты. Ұзаққа созылған соғыс алым-салық оғыз тайпа/ң наразылығын тудырып Хғ аяғы мен ХІғ басында Әли ханның кезінде мемлекеттің жағдайы нашарлады.Оғыз мемлекеті Әли ханның мұрагері Шахмәлік тұсында біршама уақыт қайта күшейді. Ол 1041ж Хорезімді де жаулап алады. ХІғ күшейе бастаған қыпшақ/ оғыз/ды Сырдария, Арал бойына ығыстырып, Оғыз мемлекеті біржола құлады. Оғыздарда басты шаруашылық–мал шаруашылығы. Жент,Сауран,Қарнақ,Сүткент,Фараб,Сығанақ қалаларының халқы егіншілік пен қолөнершілікпен айналысты. Оғыздардың діні: бұтқа табыну, шаманизм, кейінірек ислам діні енді. Оғыздар Еуразия өмірінің саяси өміріне араласқан.

15. Қыпшақтардың этно-саяси тарихы(9-11ғ). Қыпш-ң этникалық құрамы VІІ-VІІІ ғ-да құрыла бастаған. Жалпы қыпш-ң этникалық құрамы 2бөліктен тұрған. 1ші – қыпш-ң бат бірлестігі, бұлар-ң тайпалық құрамы 11 тайпадан тұрады: елбөрілі, тоқсоба, йетиоба, дурут, т.б. Олар Еділден Дунайға дей-гі аралықты мекендеген. Оларды орыс-р «половецтер» (далалықтар н/е сарылар) д.а.2ші–қыпш-ң шығ бірлестігі, бұлар-ң тайпалық құрамы 16 тайпадан тұрған.Олар-ң 8-і негігзі тайпа-р, ал қалған 8-і ұсақ тайпалық бөлімше-р. Олар Алтайдан Еділге дей-гі аралықты мекендеген. Шығ. Бірл-ң территориясын – Дешті қыпшақ (қыпш-р даласы) д.а.Тайпа-ң ішінде ең беделдісі бөрі-р болған. бұл елбөрі-р болып та айтылады. Қыпш хан-ры осы тайпадан шығып отырған. Тайпа-ң бөрілі ел аталуы қасқырға табынуды көрсетеді.ХІІ ғ-н бастап қыпшақ-р Арал маңына билік жүргізген кезде олар-ң құрамында қаңлы-р, қарлұқ-р мен жікіл-р де болған.Сонымен қыпшақ-ң этникалық құрамына кірген тайпа-дан қыпшақ халқы қалыптаса бастады. Бұл тайпа-ң тіл, наным-сенім, қоғам-қ құрылыс-ры, шаруашылықты жүргізу жағы бір-біріне ұқсас болды. Оны Плано Карпинидің «қаңлы-р қыпшақша сөйлейді екен» дегені толық дәлелдейді. Тайпа-р бірлестігі-ң ішінде мұндай жақындасу жағдай-ы тығыз жүріп жатты. Сон-тан да Дешті Қыпшақта қыпшақ халқы-ң қалыптасуы заңды құбылыс еді. Бірақ моңғол шапқ-ғы бұған үлкен нұқсан келтірді. Сөйтіп Қ-да бірыңғай халық болып қалыптасу құб-сы ХVғ-ға дейін кешеуілдеді. VIII – Қыпш-р этн-қ жағынан құрылып, қалыптаса бастады. ІХ-ХІ ғ. –қыпш-р Қимақ-ң құрамында болды ж/е Қимақ қағ-ғы ең күшті тайпа боп есептелді.ХІ ғ. басы – Қыпш-р Қимақ-р мен Оғыз-ды бағындырып, Жетісудан басқа жер-ң барлығын да билікті қолына алды. Қыпш-ң Сыр бойына жақындауынан қауіптенген Хорезм билеуші-рі олармен күресін бастады. Қыпш-р 2-ге бөлініп, әлсірей бастайды. 1195 ж. – Хорезм шағы – Текеш Қыпш-ң Отырар қаласы басып алды. ХІІІ ғ. басы – қыпш-р мен Хорезм шағы Мұхаммед ара-да Сыр бой-ғы қала-р үш. бірнеше шайқас болды. Қыпш-р Орта жүз құр-ғы ірі тайпа.Қыпшақ хандығы құлағанымен, оның халқы мүлде жойылып кеткен жоқ. Олар өздері-ң тарихи дамуын жалғастырумен болды. Ақыр соңында олар қазақ халқы-ң басты этникалық құрамы-ң біріне айналды.

16) Қарахан мемлекеті: этносаяси тарихы, әлеуметтік- экономикалық дамуы, мәдени өркендеуі. (942-1210 жж.). Х ғасырдың орта кезінде оңтүстік Шығ Қ. мен Шығ. Түркістан жерінде Қарахан мемлекеті пайда болды. Орт – Баласағұн қаласы. Қарахан мем/ң құрылуы тарихында Қарлұқ конфедерациясы зор роль атқарды. Қарлұқтар мен бірге жікіл мен яғма кірді. Қарахан мем/ң құрылуы Батыста Жетісудан Испиджабқа дейінгі және Шығыста Қашқарға дейінгі ұланбайтақ аумақта болған саяси оқиғалар және Қарлұқ мемлекетінің ыдырауымен тығыз байланысты болды.Қарахан мем/і екі иеліктен тұрды: 1) Шығ хандық. Оның жері Оңт. Шыгыс Қазақстан мен Шығ Түркістан, астанасы Баласағұн, кейде Қашқар қаласы болып тұрған; 2) Бат хандық. Орт Тараз, кейде Бұхар болған. Шығ хандық қарахандықтардың негізгі бөлігі болып саналған. Х ғ. орт Қарахан мем.ң құрылуы н/е олардың Орта Азияны басып алуы онымен Оңт Қ. н/е Жетісу регионын жақындатты. Қалалардың көтерілуі жалғасты, қолөнер және сауда, ғылым мен мәдениет дамыды.Отырықш. н/е қала мәдениеті Шығ Қаз/ға, Ертіс бойына, Орт н/е Бат. Қаз/ға таралды. Одан әрі қалалық қол өнер дамыды. Суару ыдыстарын өндіру баст.ы.Бірқатар қалаларда темір ақшалар соғылды. Олардың Исфиджиб, Отырар, Тараз шығарды.Қ. қалаларының гүлденуі әлеуметтік-экономикалық алға жылжудың салдарынан, ең алдымен феодализмнің дамуынан б/ы.Орта Азияда қалалардың дамуына және жылдам өсуінің себептерінің бірі оған ауыл халқ/ң ағылуы болды. Шаруаларды қанау олардың кедейленуіне әкеледі. Ауыр экон/қ жағдай оларды қалаларға қуды.Көшпенділердің отыр/на Ислам дінінің де белгілі бір рөлі болды.ІХ-Х ғғ. Архит-қ құрылыс дәстүрі н/е жаңа идеология (ислам) күшті қоспасы нәтижесінде арх/қ типология негізі қалыптасып кейінгі мыңжылдықта дамыды.Аталған кезеңде моншалар пайда болды. Үлкен қалаларда бірнеше монша болды.ІХ-ХІІ ғғ. Исламның кең тарауымен араб тілі кең қолданысқа ие болды. Араб тілінде Шығыстың атақты ғалымы Әбу Насыр Әл-Фараби жазды, ол Отырар түбіндегі Весидж қаласында туылып, сосын Бұхара мен Бағдатта оқыған. Әл-Фараби энциклопедист-ғалым болып саналады.