12) Қарлұқ қағанаты тарихының зерттелу деңгейі.

Қарлұқ мемл.(756-940). Vғ. жазылған деректерге қарағанда Қарлұқтар туралы «Суй әулеті тарихында» кездеседі. Онда қарлұқтар өздерінің басты руының атымен Алтай баурайларында мекендеген, олар бұлақ(болаттар) д/а. Көпшілігі ертедегі түр-ң руналық еск-ң дерек/і бой/ша Монғол Алтайы мен Балқаш көлінің арал.да, Тарбағатайдың оңт мен солт жағынан қоныс тепкен «үш қарлұқ» тайпалық бірлестігі ретінде мәлім. Қарлұқ тай. көсемі Елтебер. Монғолияда Шығ т-к қағ. құрылғаннан кейін қар-р оған тәуелді болып жүрді. Орхон жазу/нда айтылғандай Қар-р түрік қағ-на қарсы бірнеше рет қарсы соғыс жорық/н ұйымдастырып отырған. 742 Монғолия даласындағы саяси жетекшілік Шығ түр-ң өкіметін қиратқан үш тайпаның қар-ң ұйғыр/ мен басмыл/ң одағына көшеді. Аз уақыт басмыл/ң бағы жанып, о/ң көсемі қаған болады. ХІІ-Хғ қарлұқ тайпа/ы Қаз-ң жоңғар Алатауынан бастап, Сырд.ң орта ағысына дейінгі кең көсіліп жатқан акумақты қоныс еткен. Қарл-ң мем-к құрылысы үлестік тайпалық жүйенің дамыған түр/ң болуымен сиппатталады. Қар-ң жабғуының билігі сөз жүзінде ғана болды. Жікіл, Тухси ж/е Ягма сияқты ірі тайпа/ды басқарып отырған үлестік билеуші/ өз/ң жартылай дербес ж/е іс жүзінде тәуелсіз иелік/н нығайтуда ұмтылды. Қарлұқ қағ-ң үлестік тайпалық одағы, бір орталықты мойындамай, билік жолындағы күрестің күшеюіне себепші болды. Хғ алғашқы жартысында қарлұқ бірлестігінің ұлан-байтақ аумағында бытыраңқылық күшейеді. Қашқардың т-к билеуші/і пайдаланып, 940ж Баласағұнды басып алып содан кейін Қарлұқ мем-і құлайды.

13..Қимақ мемлекеті: этно-саяси тарихы және шаруашылығы.

Қимақтар туралы алғашқы мәліметтер қытай деректерінде кездеседі. Қытайлар қимақтарды «яньмо» д/а. Олар VIIғ. Басында Монғолияның солт-батысын мекендеп, VIIғ. Ортасында Алтайдың солтүстігінен Ертіс бойына қоныс аударды.VIIIғ. II жартысы мен IXғ. Басында қимақтар үш бағытта көшті: Оңт Оралға; Сырдария мен Оңт Қазақстанға; Солт-Шығыс Жетісуға. Қимақтар Қазақстанның солт-шығысын мекендеген. Ел ордалары Ертіс бойындағы Қимақия ж/е Алакөл жағасындағы Карантия болды. Қимақ билеушісін жабғу деп, Xғ. бастап қаған д/а. 840ж. Ұйғыр қағанаты құлап, оның құрамындағы тайпалар қимақ бірлестігіне қосылды. Қимақ бірлестігі 7 тайпадан тұрды: эймур, имақ, қыпшақ, татар, баяндур, ланиказ, ажлар.XIғ. екінші жартысында қимақ одағының құрамына 12 тайпа кірді. Оның ішіндегі ең ықпалдысы қыпшақтар болды(Гардизи). Қимақ қағандары тоғыз-оғыздардың Шығыс Түркістандағы қалаларына, Енисей қырғыздарына жорықтар жасап отырды. Қимақ мемлекеті 12 ұлысқа бөлінді, әр ұлысты әскери көсемдер басқарды. Xғ. қарай қағанаттың әлсірей бастауының себебі ұлыс басшыларының үлкен территорияға ие болғаннан кейінгі жеке билікке ұмтылуы.X ғ. таман билік қыпшақтарға ығыса бастады. Қимақ қағанатының құлауының себептері:біріншіден, қыпшақтардың дара билікке ұмтылуы; екіншіден, ішкі тартыстың күшеюі; үшіншіден, Орталық Азиядағы көшпелі тайпалардың көптеп келуі; төртіншіден, көрші тайпалардың шапқыншылығы. Қыпшақтар қимақтардың орнын толығымен басты. Қимақтар негізінен қолөнер мен аң аулау, балық аулаумен шұғылданып, қыстауларды қоныс етіп, шағын мекендерде тұрған, бұл мекендер бірте-бірте қалаларға айналды. Отырықшылар ятуктар д/а. Қимақтар Бұлғария, Орта Азия, оғыз, қарлұқ, қырғыздармен сауда байланысын жасаған.