9. Көне түрік жазба ескерткіштерінің ерекшеліктері мен зерттелу деңгейін анықтаңыз.

Б.З. I мыңжылдығының ортасында қазақстан тайпалары түркі тілінде сөйледі.

Олар үш топқа бөлінді(VI-VIII):

1. Бүлгар-хазар.

2. Батыс-түрік(оғыз)

3. қарлұқ.

VIII-X ғасырларда батыс –түрік тілдер тармағынан қимақ-қыпшақ тілдер тобы бөлінді. Оңтүстік қазақстан халқы Монғыл-Қидан , Соғды ,араб тілдерінде де сөйлеген.

IX-XII ғ.ғ.-түріктерде араб тілі кеңінен қолданылды.

Түріктердің жазыуы туралы алғашқы деректерді Менандр Протектор қалдырды(VIғ.IIжартысы)

Ежелгі түрік жазуларының ескерткіштері- Солтүстік Монғолиадан , Орхон , толы , Селенгі , өзендерінің бойынан табылған тастағы жазулар, бұл жазулар белгілі қаған , күлтегін (732ж , 735ж.）.Тоныкөк(716ж.）құрметіне жазелған.

Көне түрік жазуын тұңғыш рет XVIII ғасырдың 20-жылдарында Енисей аңғарынан Д.Миссершмидт пен Ф.Страленберг тапқан.

Жазу скандинавиялық руна жазуына үқсас болғандықтан руна жазуы деп атаған.

VI-VIII ғасырларда түркі тілдес тайпалар арасында ерте дәуірден басталған ауызша шығармашылық дәстүр дамыды . VIII-X ғасырдағы “Қорқыт ата ” Эпосы . Жүсіп Баласағұни XI ғ.“Құтты біліні ” Махмұт Қашқари XI ғ 1072-74 жылдары жазылған “Диуани лұғат ат-түрік ”. Қожа Ахмет Йассуи XI ғ. “Диуани Хикмет ”. сүлеймен Бақырғани .XII ғ. “Хакім ата ”. Ахмет Хүгенеки (Югнаки) XII ғ. “Хибат ул-хақайк”. Әбу Насыр Әл-Фарабй.IX-X ғ. “Ғылымдар энциклопедиясы”. Әбу Райхан

Әл-Бируни.X-XI ғ. “Ежелгіхалықтардың хронологиясы”. Атты жазба деректер бар

10Батыс Түрік қағанатының тарихын баяндаңыз. (603–704 жж.) БТқ - Түрік қ/ы ыдырап, 2ге бөлінуі нәт/де п/б ерте ортағ/қ түркі/р мем/і.Астанасы Суяб,жазғы ордасы Мыңбұлақ. БТқ алғашқы қағаны Тардуш. Аумағы Алтай, Сібір жерінен бастап, Әмудария мен Еділ өзен/ң төм ағысына дейінгі аралықты қамтыған. БТқ/ң нег/і аумағы ежелгі үйсін жері, Жетісу өңірі болған. БТқ/ң халқы “он оқ елі” (он оқ бұдұн), “бес арыс дулу”, “бес тайпалы нушеби” деп те аталған. чомулдар Қағ/ң құрамына әр кезеңде қарлұқтар, Енисей қырғыз/ы,шігілдер, (шөмекейлер), тухсилер, т.б. енді. БТқ/ң мемл басшысы –түріктің ашина руынан шыққан ақсүйек болған, қаған жоғ билеуші әрі әскербасы саналды. Ол мемл/ң ішкі ж/е сыртқы саяси іс/ң бәріне басшылық жүргізді, ру басшы/н тағайындады. Қарапайым халық “қара бұдұн”. БТқ/да көшп м.ш.басым сала болды. Сонымен бірге Іле, Шу, Талас өзен/і бойында егін ш. дамыды.Ежелден егіншілікпен айн/н. Орт Азия мен ШығТүркістандағы аймақ/р да БТқ/на қараған. Ұлы Жібек жол/ң БТқ/н басып өтуі мұнда қалалық мәд/ң өркендеуіне ықпал жасады. Құлан, Навакет, Суяб, Тараз, Меркі, Испиджаб қала/ы сауда, қолөнер орталық/ы ретінде әйгіленді. Жетісуда егінш/к мәд/і, құрылыс өнері, түрлі қолөнер кеңінен дамыды. Түркілер теңге соғуды игерді. БТқ/ң халқы Көк тәңіріне, Ұмай анаға, Жер анаға, Су анаға тағзым етті.БТқ/ы Шегу (610—18) мен Тон жабғу (618—30) қағандар тұсында күшейіп, мемл/ң шекарасы кеңейе түскен. Шегу қаған шығ/ғы шекараны Алтайға дейін жеткізіп, бүкіл Тарым жазығы мен Памирге дейінгі аймаққа өз билігін жүргізген. Жаңа жорықтар қағанат аумағын Әмударияның жоғ ағысы мен Гиндукушқа дейін жылжытқан. Мұндай кең жерді берік ұстап тұру үшін Тон жабғу әкімшілік басқару реформасын жүргізген.қағанатқа бағынышты ел/ге қатаң саяси бақылау орнату мақсатында ол ел/ң саяси жүйесіне өзгеріс енгізбей,алым-салық қана жинаған. Белсенді сыртқы саясат жүргізіп, 625 жылы Парсы еліне қарсы Византиямен келісімшартқа отырған. Ішкі қайшылықтар болған.Тайпааралық соғыстар 17 жылға(640-657) созылды,қағанат әлсіреп,704 жылы Түргеш қағанаты құрылды.

11) Жазба деректердің негізінде Түргеш қағанатының тарихын сипаттаңыз. Арабтар жаулаушылығы басталған кезде Қазақстан және орта Азияның басым бөлігі Батыс түрік қағанаты өкіметінің билігінде болатын.Арабтарға қарсы күрес жүргізу ісінде Жетісуда өкімет басына келген түркештер бірінші орынға шықты.Түркештер Шу мен Іле өзені аралығын қоныстанған.Алғашқы қағаны-Үшелік.(704-706).Территориясы:Жетісу,Іле,Шу,Талас алқаптары.Астанасы-Суяб,жазғы ордасы-Күнгіт қаласы.(Іле өзені бойында).Бүкіл жер 20 үлесті аймаққа(түтік) бөлінді.Әр түтікте жеті мың әскер болған.Қағанат екі қарсылас топқа бөлінді:1)Сары түркештер(шулық),ордасы-Суяб қаласы.(Шу өзені бойында).2)Қара түркештер(ілелік),ордасы-Тараз қаласы(Талас өзені бойында).Араб тарихшысы Әл-Идриси дерегі:Түркеш нағыз түрік мағынасындағы сөз.VIIIғ.басы(705ж)-Орта Азия мен Қазақстанға арабтардың жорығы басталды.706ж.-түркештер соғдылармен одақтасып,Бұхар маңында арабтарды жеңді.709ж.-араб қолбасшысы Кутейбтің екі одақтастықтың арасында алауыздық туғызуының салдарынан соғды ханы Тархун көмектесуден бас тартты.Нәтижесінде арабтар Бұхарды жаулады. Үшеліктің ұлы Сақал қаған(сары түркеш)бүкіл Орта Азияны бағындырды.708ж. сары түркеш пен қара түркеш арасында шиеленіс күшейді.711ж. қара түркештер шақыруымен келген Шығыс түрік қағаны Қапаған Болучу(Жоңғария) түбінде сары түркеш әскерін жеңді.Сақал қаған тұтқынға түсіп,қағанат күйреді.Түркеш қағанаты 7 жыл өткеннен соң ғана қалпына келтіріліп,билікке Сұлу қаған(қара түркеш)келгесін қайта нығайды.Билік қара түркештерге көшіп,Орда Тараз қаласына ауыстырылды. Сұлу қаған екі майданда күрес жүргізді:Батыста-арабтармен,шығыста-Таң патшалығымен.Сұлу қаған Қытаймен одақтасып,бар күшті батысқа бағыттады.723ж.-түркештер Ферғана қарлұқтары және Шаш тұрғындарымен бірігіп,арабтарға соққы берді.Арабтар Сұлудың батылдығына байланысты оны Сүзеген деп атаған. 732ж.-арабтар түркештерді ығыстырып,Бұхарды қайтара жаулады.736ж. Сұлу қаған арабтарға қарсы жорыққа шығып,Тоқарыстанға дейін барды да,жеңіліскеұшырады.Осы кезде сары түркештер мен қара түркештер арасында күрес қайта өршіді.738ж. қолбасшы Баға-Тархан Сұлуды өлтіріп,оның ұлына қарсы соғысты бастады.Түркештер арасындағы алауыздық 738-748ж.арабтарға Оңт.Қазақстан мен Орта Азияны басып алуға жағдай жасады.Осының салдарынан түркештер 746ж. Жетісуға ұмтылған қарлұқтарға қарсылық көрсете алмайды.Түркілердің қиын жағдайын қытайлар да пайдаланып қалды.748ж.-қытайлар Суяб қаласын жаулап алып,қиратты.751ж.Атлах қаласының маңындағы қытайлар мен арабтар арасындағы ірі шайқас(Талас бойы).Бес күнге созылған шайқастың шешуші кезеңінде қарлұқтар арабтар жағына шығып,қытайлар жеңілді.Атлах шайқасының тарихи маңызы:Қытай әскері Жетісуды,Шығыс Түркістанды тастап шегінді.Арабтар Талас аңғарынан Шашқа қарай ығысты.Алайда,ішкі қақтығыстан және араб-қытай шапқыншылығынан Түркеш қағанаты әлсіреді.756ж. қағанат қарлұқтардың тегеурініне төтеп бере алмай біржолата құлады.