58 Қазақтың ұлы ағартушылары мен ойшылдарының еңбектерін талдап көрсетіңіз: ш. Уәлиханов, ы.Алтынсарин, а. Құнанбайұлы және т.Б.

XIXғ Қаз-ң мәде­ни өміріндегі ағар­ту­шылық ғасыр деп ат. Білім мен мәд-ң да­му­ына ал­дыңғы қатар­лы орыс зи­ялы­/ы үлкен ықпал жа­сады. 1847–1857ж ук­ра­ин ақыны Т. Г. Шев­ченко Қаз-а ай­да­уда бол­ды. Қаз-н Орыс ге­ог­ра­фи­ялық қоғамы бөлімше­/інің зерт­теу обьектісіне ай­нал­ды, мұнда мәд-и-ағар­ту ме­кеме­лері мен ста­тис­ти­калық ко­митет/ жұмыс істеді; өлке­тану мұра­жай­/ы ашы­лып, ер­те­дегі ес­керткіш/, ха­лықтың ауыз­ша шығар­ма­шылығы және құқықтық заң/, со­ның ішінде қ-қт/­дың дағды­лы құқығы зер­де­ленді; орыс-қазақ мек­теп/і мен кітап­ха­на/ ашыл­ды. Қ-қ/ өз ба­ла/ына білім бе­руге ұмты­лыс жа­сап, ба­лала­рын ка­дет кор­пуста­ры бар Ом­бы мен Орын­борға жібе­ру үшін мүмкіндік іздестірді. Білім алуға де­ген жап­пай ұмты­лыс пен ықылас жағдайын­да Ш.Уәли­ханов, А.Құнан­ба­ев, Ы.Ал­тынса­рин бас­таған қазақ ағар­ту­шы/ының то­бы қалып­тасты. Ш.Уәлиханов(1835-1865): 1855ж-генерал Гасфорд сапарына қатысып, Жетісу, Тарбағатай, Орт Қ-н, Іле Алатауында болып, аңыз өлең\ді жинады. 1856ж Ыстықкөлді топографиялық суретке түсіріп, Семенов-Тянь-шанскиймен Құлжаға барды. 1857ж Алатау қырғыз\ына барып, қырғыз эпосы “Манасты” жазып алды. 22жасында Орыс географиялық қоғамына толық мүше болып қабылданды. 1858-1859ж өзін әлемге әйгілі еткен Қашғар саяхатына барды. Осы сапары туралы “1858-1859жыл\дағы алты шахар немесе Қытай провинциясының шығысындағы қала жағдайы” еңбегін жазып, 1865ж бұл еңбек ағылшын тіліне аударылды. 1859-1861ж-Петербургте болып, орыс мәд.нің алдыңғы қатарлы өкіл\імен араласты. Орыс жазушысы Ф.М.Достоевскиймен алғаш 1854ж Омбыда танысып, Семейде, Петербургте қайта кездеседі. 1861жылдан кейінгі кезең\і бұрынғы бағытынан өзгере бастаған Достоевскийдің көзқарасына Шохан сын көзбен қарай бастайды. 1860ж-Петербургте ержүрек жиханкез ж\е Орта Азия халық\ы өмірін зерттеуші ретінде құрметтеліп, орденмен марапатталды. 1865ж-“Руский инвалид ” газетінде “Қытайдағы дүнген\ көтерілісі” деген ақырғы еңбегі жарияланды. Ы.Алтынсарыұлы(1841-1889)-ағартушы-педагог, қоғам қайраткері, ғалым этнограф, жазушы. Оның басты арманы-қазақ жастарын білімге тарту. 1864ж 8қаңт-Ыбырайдың басшылығымен Торғайда қазақ бала\ына арналған мектеп ашылды.Оның терең із қалдырған жарұын істерінің бірі-қолөнершілік, ауылшар.қ мектеп\ді ұйымдастырушы. Ол-қазақ өлкесінде қыз\ға білім берудің негізін саушы.1887ж-Ырғызда қыз\ға арналған мектеп-интернат ұйымдастырды. 1890-1896ж-орыс-қазақ қыз\ училище\і Торғайда, Қостанайда, Ақтөбеде ашылды. Жазған оқу құралдары: Қырғыз хрест., Қырғыз\ды орыс тіліне үйретуге негізгі басшылық. А.Құнанбайұлы(1845-1904) :-қазақ халқының жазба әдебиетінің негізін салушы, ұлы ойшыл, ақын, сазгер. Семейде айдауда болған азаттық қозғалыс өкілдері Михаэлис, Леонтев, Гросс, Долгополов оның ақындық шығармашылығының демократтық бағытта қалыптасуына әсер етті, Ол Пушкиннің “Евнений Онегинінен” өзі аударған бөлім\іне ән шығарды.Жас\ды ғылым мен білімді үйренуге шақырып, өзге халық\ды құрметтеуге солармен қарымқатынас орнаткға үндеді

59) ХХ ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалыстағы қазақ зиялыларының орны мен рөлін анықтаңыз Қазақ ұлт зиялы.ң қоғамдық саяси қызметтеріндегі белсенділігі де арта түсті,олар 1905 ж. Желтоқсанында Оралда бес облыстың қазақ халқы делегаттарының съезін өткізіп, өз партиясын Ресей конс.қ демократиялық партияның бөлімшесін құруға әрекет жасаған болатын.Ондағы мақсат-берген бостандықтар шеңберінде Қазақтардың ұлттық мүддесін қорғау еді.Қаз.ң барлық жерін байырғы халықтың меншігі деп тану,ұлттық мектептер ашу т.б талаптар енгізілді. Олардың басында Ә.Бөкейханов,А.Байтұрсынов,М.Тынышбаев,М.Шоқаев,М.Дулатов Б.Қаратаев,және қазақ зиялыларының басқа да көрнекті қайраткерлері жүрді. Қазақстан халқының саяси ой өрісінің дамуында мем.к Думағасайлау жүргізу науқаны маңызды роль атқарып,онда қазақ зиялыларының көптеген өкілдері белсенді қызметтермен көрінді. Мыс:1905 ж. 6 тамызында мем.к Дума жөніндегі патша монифесі қазақ еліне де депутат сайлау құқығына ие болды.Сөйтіп,Қазақстаннан 1-ші мем.к Думаға барлығы 9 депутат;оның ішінен 4млн.қазақ халқының 4 депутат ;Ә.Бөкейханов,А.Білімжанов,А.Қалменов,Б.Құлманов сайланды.Олар Дума жұмысына мұсылман депутаттары фракциясы құрамында қатынасты.Ал барлығы 72 млн. Ғана жұмыс жасаған мемлекеттік Дума 1906ж. 9шілде күні үкімет шешемімен таратылды.2-мем.к Думаны сайлауына келер болсақ,ол 1905 ж.6 тамызындағы және 11 желтоқсанындағы сайлау заңдарын негізінде өткізілді. Думаға Қаз.ң 14 депутат,олардың 6 қазақ ұлтының өкілдері: молда Ш.Қосшығұлов-Ақмола обл.Би Х.Нұрекенов –Орал обл. Сот тергеушісі А.Бірімжанов-Торғай обл.Т.Алдабергенов-Сырдария обл. Қатынас жолдары инженері-Жетісу обл. сайланды.Патша үкіметі 1907ж. 3 маусымында шығарған заңымен II мем.Думаны да таратып жіберді.Қазақ депутаттары қатынасқан I-ші және II Думалар қазақ қоғамының отарлық жағдайына өзгеріс енгізе алатындайешқандай заңдар қабылдаған жоқ «3-маусым Заңының»өмірге келуімен бірге, қазақ зиялы.ң Думаға артқан үлесті де біржола жойған еді.Бірақ олар қазақ жеріндегі отарлау саясатына,3-маусым заңына қарсы әрекеттерін тоқтатпады.Ал,жалпы алғанда сол кезеңдегі қазақ зиялыларының мерзімінен бұрын таратылған патша үкіметінің I-ші және II-ші Дума жұмысына және оларға қатысты саяси шараларға қатысуы әрине,олар ушін үлкен өмір мектебіне айналып,белгілі деңгейде өзіндес із қалдырды.