35.Қасым хан (1511-1518/ 1521ж) тұсындағы қазақ хандығы

Қазақ хандығы ең жоғ. қуаттылығына XVI Ғ.1 ширегінде Қасым хан(1511-1518)тұсында жетті.Қасым Әз Жәнібек.ң ұлы.Қасым ханд.на Ақ Орда иелік/і,көшпелі ноғайлық/,шығыс түрік тайпа/ы,дулат,үйсін,қаңлы ,Моғолстан.ң бат.ғы тайпа/ енді.Қасым хан ел бірлігі мен қазақ хандығы.ң тәуелсіздігі үшін белсене күресті.Аумағы: Жайық өзені,Сырд,Ұлытау,Балқаш көлі,Жетісу.ң бір бөлігі,Шу,Талас,Қаратал,Іле өзен/і.Алғ.сауда-экон.қ орт.ғы-Сығанақ.Кейін астана –Туркістан болды.Өмірі.ң соңғы жыл/ы Сарайшықта билік жүргізді..Қасым хан.ң басты мақсаты:Сыр бойындағы қала/ды қайтадан өзіне қайтару:Ол бүкіл Дешті Қыпшақ.ң ханына айналды.Қырғыз/ға билігі жүрген жоқСоғыс жорық/ы:.1503,1505,1506,ж.-Шайбани қазақ жеріне тонаушылық жорық/ жасады1509ж –Қараталға,1510ж- Сығанаққа шабуылдады.Сығанақ тубінде жеңіліп Самарқанға қашты.1510ж аяғы – Мұхамед Шайбани Мерв түбіндеі Хорасанда Иран шахымен шайқаста қаза тапты..Сырд.ға берік орнығу үшін Қасым хан Орта Азиядағы саяси жағдайды тиімді пайд.ды.1513жСайрамды алды.1514ж – моғолстан ханы –Сұлтан Саид Шығыс Түркістанға кеткен соң қазақ ханы.ң Жетісудағы билігі нығайды.Монғол шапқыншылығынан кейін тұңғыш рет барлық қазақ ру/ы мен тайпа/ы Қасым ханд.на бірікті.Қазақ халқы.ң саны 1 млн.ға жетті.Алғ. рет орыс мем.мен III Иван тұсында дип,қ қатынас орнады.Қасым хан әдет-ғұрып/ды бір жүйеге келт.п,алғ.заң жинағы – «Қасым ханның қасқа жолын» шығарды:Заң 5 бөлімнен тұрды:1.Мал-мүлік пен жерге байл.ты қатынас/.2. Әскери қызмет пен міндетті атқару ереже/і,әскер тәртібін бұзушы/ға берілетін жаза/.3.Елшілік қат.ды реттеу.4.Кылмыс пен оган қолд.н жаза.р.5.халықтық дәстүр/ді өткізу тәртібі(ас беру,той-думандарды өткізу).Қасым хан заң арқылы бір орталықтан басқару жүйесін жетілдірді.Оның билігінің соңғы кезеңі тыныштық заман болды.Ол халыққа хан билігін мойындата отырып,ел бірлігін сақтай білді.Сауран қаласы сауда орт.на айналды.Орта Азиямен,Еділ бой ел.мен,Батыс Сібір хандығымен,Ресеймен сауда ,дип.қ қатынас орнатты.Қасым тұсында қазақ/ Орта Азия мен Шығыс Европаға белгілі болды.1518 ж.- Сарайшықта қайтыс болды

36. XVII ғасырдағы Қазақ хандығының ішкі және ыртқы саяси жағдайын талдап көрсетіңіз.

Қазақстандағы ішкі саяси өмір тұрақтылығымен ерекшелене қойған жоқ. Қазақ хандығы барған сайын бөлшектене түсті, феодалдық ала ауыздықтар күшейді. Көшпелі ақсүйектердің әр түрлі топтары бақталастыққа берілді.Оңтүстікке іс жүзінде екі хан бекілді. Табаққұлдық мирасқоры Есім хан Түркістан қаласын өзінің астанасы етіп алды. Ташкентте Жәлім сұлтанның ұлы Тұрсын – Мұхаммед өзін тәуелсіз ханмын деп жариялады. Бірте – бірте үш жүздің әр қайсысында өз алдына жеке хандар пайда болды. Қазақ хандығының барлық, әсіресе, оңтүстік және шығыс шептеріндегі сыртқы жағдай қиындай түсті. Бұхар ханы Иманқұл Ташкентті тартып алуға тырысты, кейбір сұлтандардың бөлініп шығу ниеттерін қолдап отырды. 1612 ж. қазақ әскерлерінің Бұхара төңірегіне шапқыншылық жасағанын жауап ретінде Иманқұл хан қазақ жерлеріне жорық ұйымдастырып, Түркістан аймағын «Ашпара мен Қаратаудың шеткергі шегіне дейін» басып өтті, сөйтіп оның бірнеше қалалары мен елді мекендерін тонады. Ташкентке өзінің ұлын уәли етіп қойды. Көп кешікпей ол орнынан түсіріліп, өлтірілді. Бұңан жауап ретінде Иманқұл қалада қанды қырғын жасады. Өзінің Ташкентке дәмеленуіне ол қазақтың екі ханының өзара жауластығын пайдаланды. 1627 ж. Есім хан Тұрсын – Мұхаммедті өлтірді.Бір жылдан соң Есімнің өзі де қайтыс болды. Бұхар әскерлері Ташкентті қайтадан басып алды. Алайда, Есім ханның мұрагері, оның ұлы Жәңгір Бұхар билеушісін шығыстан келетін ортақ қатер ойраттар шапқыншылығын тойтару үшін әскери одақ құру қажеттілігіне көндіре алды.

Ал сыртқы саяси жағдайы: XVIғасырдың аяғы - XVII ғасырдың басы – Қазақстан тарихындағы ерекше кезең, қазақ мемлекеттігінің, көршілес елдермен және халықтармен қазақтардың белсенді әскери-саяси, сауда және мәдени қатынастарының нығаю уақыты. Бұл кезде қазақтардың билігі Ташкентке, Түркістанға, Сауранға, Әндіжанға жүріп тұрды, олар үшін қазақ билеушілері мен Аштарханилер арасында үнемі соғыстар жүргізілді. Сухайлдың «Имамкули хан-наме», Мұхаммед Талибтің «Матлаб ат-талибин», Мұхаммед Юсуф Муншидің «Ламахат мин нафахат әл-кудс», «Тарих-и Муким хани» деген еңбектерінде қазақтардың Имамкули хан тұсында Аштарханилердің саяси істеріне қатысқандығы туралы мәліметтер бар. Деректерде XVII ғ басында қазақтар мен қырғыздардың Аштарханилердің саяси істерінде бірлесіп қимылдағаны атап көрсетіледі.

37.. ХҮІІ-ХҮІІІ ғ. басындағы Қазақ хандығы. Тәуке хан – мемлекет қайраткері, реформатор, дипломат.Қазақ хандығының билігі 1680 жылы Жәңгірдің ұлы Тәукеге көшті. Жаңа билеуші көрген саясаткер, арқылы дипломат, құдыретті хан болды. Тәуке ханның өзіне дейнгілерден айырмашылығы – хандықтағы ерекше әлеуметтік топты құрайтын, дала ақсүйектерінің өкілі билердің көмегімен өзінің үстемдігін нығайтуға тырысты. Тауке хан таққа отырган соң алдына койған басты максатынығ бiрi – iшкi талас-тартыс пен бытыраңқылықты жою үшiн әрекет жасады. Ол үшiн "Билер кеңесін" құрды.Дәстүрлі қазақ қоғамында билерге ерекше маңыз берілді. Билердің шаруашылық, әдетті-құқық, әскери және идиологиялық міндеттерді атқаруда ерекше ролі болды.Тәуке хан даулы істерді шешуде билер сотының беделін арттырып, билер кеңесін кесімді үкім шығаруда ерекше органға айналдырылды. Осыдан бастап билер кеңесі Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саясатындағы аса маңызды мәселелерді шешетін тұрақты жүйеге айналды.Тәуке хан билігінің бір бөлігін беру жолымен ықпалды билерді мемлекеттік істерге тартуға бағытталған саясат ұстанды. Ол қазақтың үш жүзінің ең беделді билердің қатысумен билер кеңесін сәтті ұйымдастырып отырады. Ұлы жүзде Төле бидің, Орта жүзде Қазыбек бидің, Кіші жүзде Әйтеке бидің беделі ерекше болды. Олардың даналығы мен кемеңгерлігі ойрат жаулап алушыларына қарсы қазақ халқының күшін біріктіруде, сондай-ақ хандықты ауыр сындардан аман алып өтуге бағытталды.Тәуке хан орыс-қазақ қатынастарнының жақындасуына табандылықпен қол жеткізді. Ол 1686-1693 жылдары Сібірге бес елшілік жіберді. Мұнда Тәуке орыс-қазақ қатынастарының өзара тең дәрежеде дамуын нығайтуға айқын мүдделілігін танытты. Ресей мен Қазақ хандығы арасындағы бейбіт келісім-қатынастар сақтала берді. 1698 жылан ойраттар мен қазақ әміршілері арасындағы қарулы қақтығыстардын жаңа кезеңі басталды. Жонғардың әскери шонжарлары манызды сауда жолдары өтетін және ірі сауда орталықтары орналасқан Оңтүстік Қазақстанның аумағын басып алуды көкседі. Қазақтың Сығанақ, Түркістан, Отырар, Сайрам, әсіресе Созақ қалалары жоңғарлармен күресте өзіндік стратегиялар тірек бекетіне айналды. Тәуке ханның ойратармен күрестегі кейбір сәттіліктері оған үлкен жеңіс әкелмеді, соғыс белсенділігі ойраттардын жағына болды. Қалмақ-қазақ қырқыстары толассыз жүргізілді. Олардын 1711-12,1714,1717 жылдардағылары ерекше еді. Жоңғария қазақтарға аса қатерлі кауіп төндірді. XVII ғ. басы – Батыс Монғолия жерінде ойрат тайпалары шиеленіскен күрес жағдайында бірігу кезеңінде болды. 1627 жылы ойрат одағы ыдырады. 1635 жылы Батыс Монголияда жоңғарлардың әскери-феодалдық мемлекеті құрылды. Негізін салушы – Батыр қонтайшы. 1635 жылы ол Жетісудың көп бөлігін жаулап алды. Сыртқы саяси жағдай өте ауыр кезеңде хан тағына Жәңгір (Есімнің ұлы) отырды. Халық оның ерлігіне риза болып «Салқам жәңгір» атаған. 1643 жылы Орбұлақ шайқасы болды. 50 мың әскермен келген Батыр қонтаәшыға 600 әскермен Жәңгір хан қарсы тұрды. Сарбаздар құрамныда Шапырашты Қарасай, Арғын Ағантай, Алшын Жиембет, Найман Көксерек батырлар болды. Соғыс қазақтардың жеңісімен аяқталды. Тәуке хан (Жәңгір үлы) 1680-1718 жылдары билік етті. Билігінің ерекшелігі: Хандықтың бөлшектенуі тоқтатылып, бір орталыққа бағындырылды.Жоңғар шапқыншылығы бәсеңдеп, тыныштық орнады.Мемлекеттік құрылыстың негізі ұстанымдарын анық-тайтын «Жеті жарғы»заңын жасады. Көрші елдермен достық қарым-қатынаста болуды көздеді: қырғыз, қарақалпақ, орыс елдері.Тәуке ханның негізгі мақсаты – билердің көмегімен хан билігін нығайту. Ұлы жүзде – Төле би, Орта жүзде – Қазыбек би, Кіші жүзде – Әйтеке би. «Жеті жарғы» заңдар жнағы шығарылды:Ақсүйектердің артықшылық жағдайын қорғау көзделді.

Жеті жарғы» жеті заңнан құралды: 1. Жер дауы заңы 2. Отбасы - неке заңы 3. Әскери заң 4. Сот заңы 5. Қылмысты істер заңы 6. Құн заңы.7. Жесір дауы заңы