1.Ежелгі түріктердің шығу тегі жөніндегі жазба деректерге талдау жасаңыз. VI Алтай-Сібір, Моңғолия жерінде ,жазба деректер «Үлкен күлтегін», «Тоныкөк» құлпытастарындағы жазуларынан белгілі. М Қ, Рашид-ад-диннің тарихи. Византия, Қытай Түркілердің тарихы ежелден, сонау ғұн, сақ дәуірінен басталады. Француз ғалымы Рене  Груссе: «Қытай деректері мәліметі бойынша түркілер бөріні пір тұтқан және олар  ғұндардың ұрпағы болып табылады», – деп көрсетеді. «Түркі» деген атау алғаш рет 542 жылы аталады. Қытай жылнамасында: «Солтүстік-батыс жақтың бірінен келген туцзюлер (түркілер) қытайдың Вэй империясының солтүстік өңірлерін жыл сайын шауып, ойрандап кетеді» делінген. Қытайлар Ашина ханның қол астындағыларды «Ту-кю» деп атаған. П.Пелльо «турк ют» (түркілер) деп аударған. «Түркі» сөзі «күшті, мықты, құдіретті» дегенді білдіруі мүмкін. А.Н.Кононовтың пікірінше, «түркі» – жинақтаушы ат, кейіннен тайпалар бірлестігінің этникалық атауына айналған. Шығу тегі де аналық қасқырға телінетін аңыздар бар. Қытай ғалымы Фэн Цзячень: «Түркі» сөзінің шығу тегінде «бас киім» деген мағына бар, VІ ғасырдағы түркілердің аты содан шыққан», – десе, Сюэ Цзунчжень «түркі» сөзін ежелгі шошақ бөрікті (Тиграхауда) сақтардың атауымен байланыстырады. «Tigra» дегендегі «tig» – парсы тілінде «үшкір, тік, шошақ» деген мағынада, ал «ra» – жалғау.«Tigra» сөзі өзгеріске ұшырап, «турук», «түркі» болып кеткен, – дейді. Түркілердің ежелгі сақтардың ұрпағы екендігін византиялық тарихшы М.Протектор: «...бұрын сақ деп аталған түркілер Юстинге өз елшілерін жіберді» деп көрсетеді. Түркілердің тарих сахнасына шығуы – 545 жыл. Аристов пікірі бойынша түркілер Со Хуннулардың солтүстігінде өмір сүрген тайпалдан тараған деп болжамдайды.НН Крадин-Кочевники Евразии,арабские источники о тюрках враннее средневековье,гум-дрревние тюрки, Файзрахманов Г. Л. Древние тюрки в Сибири и Центральной Азии.кеңес кезінде турк туралы-Толстов-ДревниеХорезмы,Гум-Хунны в китае,Кз,орт аз турк тайп тур жаз. «Тянь дянь»,тан хуйло,удай хуйло, «суйшу»85 бөл тур, Авторы-Вэй Чжэн-шығ тургеш тур ж к,Чан-шу-225 б тур,авт Оуон Шо,Дзю У Дайши-150бөл турад,-Ся Цзю Чжэнь. Түрк энцик-Цэфу-юаньгуй, Гуцзинь Тушу-ең танымалы-10000бөл бар.кытай деректеры-1 –Хун лу су-вассалдар,елшілік арқ жаз др,2-Чжун-шу шэн-хабарландыру мен сарай,шабуылдар,3-Бин-бу-әскери жорықтар.

2.Түркітану ғылымының қалыптасуына анықтама беріңіз.Түркітану– түркі тіліе сөйн хал-ң тіл, этн, тар, ауыз әдебн, мәд зерттеу нәт қалыпт .шығ ғыл сал. Т. атауы ғылыми айналымға алғаш Орхон-Енисей, көне ұйғыр, манихей, т.б. жазба ескерткіштердің зерттелуіне -орта ғасырдағы араб, парсы, түркі тілінде жаз тарихи жылнамаларды, фил және геог шығ зерттеу негізінде дами түсті. Т-ң пән ретінде дамуында XIX–XX ғ.ғ. зерттеле бастаған әдеби трактаттар мен фил шығ. – М.Қсоздик, Ж.Б«Құтадғу біліг» дидактика МХ Д «Тарих-и Рашиди», Қ Ж«Жылнамалар жинағы», Рашид әд-Диннің «Жамиғ-ат-Тауарих», т.б. шығ. жатады. Мұның бәрі XIX ғ-дың 2-жартысы мен XX ғ-дың 1-жартысында Т-ң қалыптасып, орнығуына жағдай туғызды. Т-ң дараланып, өз алдына жеке ғылым саласына айналуының ең басты себептерінің бірі Орхон, Селенга, Енисей, Талас, т.б. өзендер алқаптарынан сан алуан тасқа шекілген (руникалық) жазулар, мүсін тастар мен арнайы жасалған жазба ескерткіштердің бірінен кейін бірі табылып, олардың сыры ашылып, құпиясы айқындала бастауына байланысты болды. Осыған орай Орхон-Енисей-талас тас жазулары оқылып, ірілі-ұсақты көптеген түркі тайпалары мен ұлыстарының тарихы айқындалып, мәдени мұра зерттеле бастады. Түркітанушы қазақ ғалымдары қатарында А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, І.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев, М.Балақаев, С.Аманжолов, Р.Сыздық, Ш.Сарыбаев, Р.Әміров, Ә.Құрышжанов, -Гумилев-этногенез и биосферыземли,тек қана отра ғасыр емес, қазіргі түрк халықтарының тағдырымен, олардың саяси-әлеуметтік жағдайларымен таныст. Әйгілі европалық түрк Томсен,Фадлов,Меморанский,Малов,Насилов,Юдахин. Түрк-ң зеттеу әдістемесі-жинақтауға болды,1-түрколг-өзегі-салыстырмалы-типологиялық зеттеулер.-мезгілдік,мекендік сипат қарап, қалыптаст жолд қарастр.2-тариғи ғылым ретінде-тіл,этн,ауыз әдеб,дүниет-үйретед,3-тіл Шығыс Еуропадан, Сібір мен Батыс Қытайға дейінгі кең аумақта тұратын 180 млн. адамның ана тілі, 210 млн. адамның екінші тілі боп табылатын, көбі бір біріне өте жақын болған 40 тілден тұратын тілдер тобы. Түркі тілдер жанұясы Алтай тілдері әулетіне жатады Көрнекті түркітанушы Н.А. Баскаков Түркі тілдері-нің фонет., граммат. ерекшеліктерін сол тілде сөйлейтін халықтардың тарихи даму, геогр. орналасу жағдайымен ұштастыра отырып, бұл тілдердің тарихын төмендегідей кезеңдерге бөледі:1алтай дәуірі; ғұн д;3 көне түркі дәуірі (5 – 6 ғ-лар);) орта түркі; жаңа түркі (16 – 19 ғ-лар);ең жаңа дәуір (20 ғ.) 4-этносаралық ғылым,турки веками өзге этн тығыс қар қат болды.бұл олардың мәд,тіл,дүниет әсер етт.1996 ж 11 қарашаҚз шығыс истит ашылды.

3. Авар қағанатының әскери жағдайына сипаттама беріңіз. Авар қағанаты қаз Венгрия,Рум,Серб,Словак,Укрн айм мекендер, 562-823жж өм сүрген түркі тайпасы .Баян-жоғарғы билік-қаған,онң ізбасарлары-тудун,салық жинауш-тархан.Олар Туралы-Эрдели И.Исчезнувшие народы, Л. Н. Гумилёв Древняя Русь и Великая степь. Иордан-Гетика-скрыжинский аудар.Вернанский-Древн Русь. Орыс жылн-обыр,грек-абар,этник жағынан Орталық Аз шыққан. ИштванЭрдели-ерт отр ғас венгр ғыл акад сектр,Гдосы,Аварлар Еуропаға келуін3 кез бөлед. 1-ерте авар-6орт-7бас,2-7аяг,3-8 бас-9бас. Авар-ң европада көп жорық сәттіболуы-әскери жағ.А.1-атты әскер-ң болуы,басты қаруы-садақ и жебе-ң кең қолданыс табуы боды. А.арқ европалық-р темір үзеңгілер мен бір жақты ұсталармен ,сосын қылышпен танысты.А-ң әскери соғ жүргізу тактикасы кейінгі моңголдар әдіс.ұқс болды.Шаршату мен жауыннан ұрысты м.лдем қолданбады.Тек шабуыл не қайа кету.Жаудырып садақпен оқ атты сосн кенеттен атты әскерді жіберіп отырды.Бұл әлсіреп тұрған қатарды жарып өту мақс болды. А.слав жаяу әскер сист да менг.орман ішінде,батпақты жерде д жақсы соғысты.Менандр-аварл қамалдарды бұзатын сполшон-6 ад бойымен тең маш пайд-қорытынды! Такт пайд-

555 ж аварлар тарих саһнасынан шығ. 557 ж Едыл бат жылжид.сонда аландармен бірге савир и утигур қарс шығ.. 565—566 жж а.солт Карпатқа жетіп,Григорий Турский франктерды талқандайды,олардың короліСигиберта I тұтқ алад.567 ж а.лангобардармен гепидтерді талқандайды. Солай Дунай терр толығымен иеленеді. В 578 годуәскербасы Иоанн көмегімен Баян славян ққарсы шығ.Менандр айт- Баян 60мын куралғ славян отряд талқ, негізгі қаруланған әскер Грецияға қарс кеткен болған өзінде.А.Орт Дунай-Паннонияға орналасып, өз әскери арисократиясын құрады....Кигізу және қағанаттың аламанының қару-жарағында жиі емес қойыртпақтау авардың, германдық және византиялық стильтердің бақыланады, бұл тур ол халқының саясатымен толығымен қисынды көрінеді. Авар құдыреттілігінің ығымен алдынгы барлық жөн уйымдаскан салтаттылар сауыт болып табылды. "Серіліктің" өзінің ұғымының Европада ту- тап салт аттының осы үлгісінде. Авары тұңғыш рет Европаны темірдің үзеңгісінің және біржақты лезвия - ең бер қылыштың туримен таныстырды.Тактика...авар әскери тактикасында монгол тактикасымен ортак болып келеди : қарсыласын әлсірету- шексіз бұлтарыстарының бер ұрысты("аламаңдық - атып кету-") болды. Осы әрекеттер жиі үйлесімділік жалған тамашаның гипнозымен қарсылас туралы оның жеңісінің және дұшпанның қайратсыздығының жатпай-тұрмай иілдіруге мәжбүр.византиялыктар мұқият осы әдістермен танысты және оларды ең тиімдісін мойындады, тек оның "революцияшыл" үзеңгілерін - мықты шап- дүрелерді және, төзімді ара ер-тоқымда ұста- - бірақ және мынадай саптың үлгісі бас аварлардан заттана турды, безеу қой-, қашан алда - атты нұсқағыш без ауыр ат-жарақ(бер ұрыстың аулақта- "айғайшылар"), ілгек авар сүңгі және киіз қорғаныстық элемент. Басқа барлық өзге, авары біл- қарсы авар үлгісінің атты әскерлерінің әлсіз славян жаяу әскерді пайдаланған.

4. Хазар қағанатаның құрылуы мен құлауының себептерін атаңыз. Х— ортағасырлық түркі тілді халық.С.А. Плетнева. Хазары, Заходер Б. Н. Каспийский свод сведений о Восточной Европе,Кёстлер А. Тринадцатое колено: Крушение империи хазар и её наследие Л. Н. Гумилёва о Хазарии, Владимир Петрухин, Хазары: между Русью и иудеями Комментарий о хазарах В. Ф. Минорского по сообщениям арабских авторов,Артаманов –История Хазар,Петр Голден-Орижин оф зэ Хазарэс. Хронология-650-969 жж. Мамандардың есептеуінше Шығыс Еуропада 4 ғ-да ғұн шапқыншылығынан кейін пайда болған. 6 ғ-дың 60-жылдары Батыс Түрік қағандығына бағынды. Түрік қағандығы ыдырағаннан кейін Солт. Кавказ бен Қара т. жағалауында 7 ғ-дың орт қарай Хазар қағандығын құрды.Астанасы-Семендер,сосын Итиль .558ж сасанид-р соғ, 586ж Византтан қарсы шығ,7ғ Азов айм болғар,сосын Дағыс савирлерді бағындғ.735 ж Каспий жағ бас кірген арабт соғ,женіліп,исл дін +. 8 — 9 ғ-ларда Шығыс Еуропада жетекші мемлекет шегіндегі, құрған Хазарлар 10 ғ-дан бастап өз ішінде жікшілдікке ұшырап, әлсіреп кетті. Осыны пайдаланған көршілес Киев Русі мен басқа да түркі тілдес ұлыстар оғыз, печенег, т.б. тарапынан шапқыншылыққа ұшырап, 10 ғ-дың соңына қарай, тарих сахнасынан мүлдем жойылды. Мемлекеттілік жойылғаннан кейін жергілікті тайпалар басқа көшпелі түркі халықтарына сіңіп кетті. Х.құлауының тағ бір себебі-көп дінді болуы,Араб жиһангезі әл-Масуди Х-дың мұсылман, христиан, иудей дінін қатар ұстанғанын жазған. Белгілі тарихшы М.И. Артамонов Хазар жеріне 8 ғ-дың басында, 9 ғ-дың орта шенінде Византия, араб миссионерлері христиан, ислам дінін енгізуге әрекеттенгенімен, қағандықты басқарған хазар нәсілі Обадия иудашылдықты мемл. дін ретінде жариялағанын дәлелдеді. Декарт трактат-Христиан Рим-ң құлауына,иудаизм-хазар-ң құлауына алып келді.Иудаға табынушы ел билеушілерінің мұсылман, христиан дініндегі, сондай-ақ тәңіршілдікті тұтынған бұқара халықтан оқшау өмір сүруінің, басқару тетіктерін пайдалана алмауының салдарынан мемлекет ішінде этн.-діни алауыздық өршіп, тұрақсыздық ахуалы белең алған.

5,Еділ-Бұлғар тайпаларының саяси жағдайына сипаттама беріңіз. 

7ғ.аяғы,яғни 681-1018ж.өмір сүрді. Негізін салушысының есімі Курбатхан есімімен байланысты.Византиялық жазба бойынша 4-5ғ.ғұн мемлекеті құлағаннан кейін Шығ.Европа даласында түркі тілдес тайпалардың жиынтығы өмір сүрді.Еділ Бұлғардың тарихы туралы маңызды дерек ибн-Фадланның еңбектері болып табылады.Бұлғар мемлекетінің қалыптасуы сауда–саттықпен тығыз байланысты болды.Бұлғарлар вису,оғыз,Саманидтер мен русатар сияқты тайпалармен тығыз байланыста болған.Болгариянын ози фракия тер.кошпели гундардын келуи,ягни улы коныс аудару себебинен п.б. басында олар украина ж/е россияда мекендеген,кейн 3 багытка болинип кетти. 1си солт.-орт.Волгага,2си онт.,кавказга,3си Аспарухтын коластымен Дунай сагаларына ауды.Болгарлык мем,ягни 1ши патшалык Аспарух ханмен Дунайга кошкендер 681ж.п.б.Сол кездин озинде жергиликти славяндармен кошпели булгарлар арасында Византияга карсы одак курылды.Кошпели булгарлар болгар руна жазуын алып келди.Алайда дунайлык болгарлардын 2ши ханы Тервел гректик шаруашылыкка бет бурып,омиринин сонына дейн монастрьда болады.865ж.Борис патша Болгарияны куйретеди,ол болгар мен славян арасындагы айырмашылыгын болгар этносынан жояды.Християндык Болгариянын орталыгы Улы-Преслав болады.2ши Болгар мем.-Асен ж/е ПЕтрдын котерилисинин натижесинде Дунайдын томенги агысындагы тер.Византиядан болинип,1187-1396ж.омир сурген Болгар мем.калыптасты.2ши Болгар мем.калыптасуы аясында даулар коп.Кейбири агалы-инили болгар,кейбири валахтар дейди.Орталыктары Тырново каласы болды.XIVг.сонында Болгарларды Осман империясы жаулап алды.3ши мем-1877-78ж.Турция Россиядан женилис тапкан сон,Болгария тер.босатылды.Болгария Македониядан айырылып,тауелсиздиктин орнына Осман империясынан автономия алды.Бул Болкан мем-н тер-к жанжалга акелип соктырды.Тауелсиз Болгар мем.принц Александрдын баскаруымен монархияга айналды. Мемлекеттин кунды кужаты ретинде Тырнова конституциясы саналды.

  

6.Түркі тілдес тайпа бірлестіктерінің исламдану мәселесіне анықтама беріңіз. Ислам дінін бірінші болып қаб.түрік қағаны Қашғаридың бірінші ханы Сатұқ Боғра хан болып саналады. Ол 955-956жж.қайтыс бол.Дегенмен кейбір мәліметтерге сүйенсек, түркі халқы исламды 960 ж, сол Хғ.Сырдарияның төм.ағ.ғы оғыз халқының бір бөлігі қабылдаған. Белгігі ғалым Бартольттың айтуы бойынша түркі ханы Сатұқ Боғра хан Абданкерім исламды өз халқымен бірге 955-956 ж қаб.. Ол Сатұқ Боғра хан династиясынан Қарахандықтар дин. көшті. Тарихшылардың айтуы бойынша исламның қаб.уақыты 960 жыл. Бұл дерек Бағдат жазб. кездеседі, алайда ол тур.ешқандай нақты құжат жарияланбаған. Шын мәнінде мұсылмандықты бірінші болып Қарахандықтар династиясы қаб.Ол кезде яғни Хғ.аяғына дейін Қарахандықтар Қашғарды билеп тұрды, Самархан мен Бұхараны билеп тұрды. Басқа түрік хал.ның көпщілігі исламды 1043ж қаб. Баласағұн 940 ж.бері мұсылман қаласы болып есептеледі. Ислам діні — өте икемшіл дін. Ол құранда жазылған уағыздар, шариғаттакөрсетілген талаптарды халық бойына сіңіре отырып, сол халы.дың жерг.әдет-ғұрыптарына икемделе де білген, олармен санасқан. Ислам дінінің қазақ жерінде орнауы халықтың рух, идеялық жағынан бірігуіне, ынтымақтасуына жағдай жасады. Ислам діні — қазақ халқын мұс.дық мәдениетке жақындастырып, ғылым-білімнің, әдебиеттің дамуына да оң әсер етті. Исламның адамды жақсы істерге, ой тазалығына, қарапайымдылыққа, шыдамдылыққа тәрбиелеуі — қалың бұқара арасында бұл дін уағыздарының кең таралуына жағдай жасады

7.Оғыз тайпаларының этногенезіне сипаттама беріңіз Оғыздар-ң этникалық тобы туралы айтсақ,Кононов-Родословная түркмен еңб айтуынша, ертедегі оғыз тобының орныға бастауы Батыс Жетісу мен байланысты.Аңыздарға сүйенсек оғыз-ң ата-бабалары Ыстықкөл маңында болғаны айтылады. Рашид-ад-Диннің деректері бойынша, оғыздар өздерін «оқтурға-оғызбыз»д.а. Бұл атаудағы «оқ»деген термин-жебе,ру,тайпа деген ұғымдарды білдірген. Оғыздар-ң бірқатар рулық құрылымдармен тайпаларға бөлінді.ХІ ғ ғұнд-да 22 тайпа болғ деге мәл бар. «Дивани луғат-ат-түркте» оғыз тайпаларының мынадай тізбесі келтіріледі-қынық, байандұр,ива,салұр,афшар,бектілі,бұқдұз,баят,язғыр,имур,қарабұлақ,алқабұлақ,иғдыр,урегир,тутырқа,улайондулуг, түгел,жебни,бежене,жазылдар, даруклуғ. М.Қ-оғыздар 24 тайп құралған дейді,оғ 12 тайп жөн ғана айтады.Оғыздарда болған тайпалық және рулық бөлімшілер «бой», «оба» «көк» д.а.Сондай-ақ оғыздар ұрығдар мен аймақт бөлінген.Түр келбетіне келетін болсақ Х әл-Масуди-«оғуздар-түріктер-ң ішіндегі ең аласалары,көздері барынша қисық келеді» Басқа орт авт айт.оғыз-ң шаш-сақалдары сирек.келет.айтыдд.Оғызд қалалары Жент,Жаркент,Хора. Сырдария-ң орта ағ.9-10ғ өмір сүрген түрк тайпалары-оғыздар болды,Оғыз-ң қалыптасқан мемл-ң болуы туралы ең ертедегі хабарлар-ң бірі-әл-Якубидің шығармалары-онда тек оғ тур емес,сондай-ақ көршілес түрік тайпаларырымен соғыст көрсетеді.Ибн-әл-Факих-ң геогр еңбегінде-9-10ғ оғ тайп туралы,ең қызықтысы-«кимектерменжәне тоғыз оғыздармен бірге оғыздардығ «патшалыр» екені және түріктерде басқалардан көбірек құрметтелетіні айтылады. Астанасы-Янгикент-жана Гузия болды. Басшысы- Жабгу, кеңесшілері-күл-еркіндер, инал-мұрагер, иналдың тәрбиешісі-атабек .

8.Қыпшақтардың әлемдік өркениетке қосқан үлесін атаңыз.Бұл пікірді түркі, қыпшақтар мәс айнал жүрген тар —Мурад Аджи өз еңбектерінде негізге алады.« V ғасырдың аяғында, қыпшақтар еуропа мен орта Азия жерлерінде қоныстанған болатын. Еділ өзенінің аңғарында Шығыс және батыс өркениеттері тоғысты. Ал қыпшақтардың арқасында ежелгі дүние бірігіп, еуразия атты жаңа орта қалыптасты— деп өз ойларын тұжырымдайды.. Қ - батылдық пен қаһармандылықтың символы іспетті болды, және онымен көптеген мемл өз кезегінде саяси байланыс орнатқысы келді. Қ ұлы далада тек әскери тактикаларымен ғана емес, сонымен қатар рухани-мәд-мен де алдыңғы орында болды. Қыпшақ мәдениеті әсіресе, ортағасырларда Алтын Орда мемлекетінің кезінде кең өріс алдыХІ ғасырда қыпшақ тілі халықаралық тіл болды. Бұған араб деректері,Әл-Марвизи, Әл-Макдиси, Ибн Хордадбек еңб , қыпшақ тілін Египет, Индия, Кавказ жерінде қолданылғандығы, және де Алтын Орда хан-ң заңдары мен үкімдері ,египет сұлтан-ң хаттары осы қыпшақ тілінде жазылғандығы туралы айтылады. Ал батыс –парсы зертеушілерінен  Гильом де Рубрук Путешествие в восточные страны, Плано Карпини История монголов еңбектері жатады. Қыпшақ тілінде жазылған еңбектер, Абу Хайинаның «Кодекс Куманикус» еңбегі,, «Китаб әл-Идрак ли-лисан әл-атрак», «Терджуман түркий уа араби», «Ат-тухфат әз-закия филлуғат », сонымен қатар «Дана Хикар сөзі», «Төре бітіг». Және Хорзми еңбегінен — «Мухаббат-наме», Сейф Сараи «Гулистан би-турки», «Хусрау-Шырын», Махмуд бин-Али «Нахдж әл-Фарадис», Мд Қ «Дивани, ЖБ«Кутадгу билиг».Осы еңбектердің бірі-«Терджуман турки- уа араби»:Поляк зертеушысі А. Зайричковский, бұл еңбекті араб-қыпшақ лексикографикасының жазба ескерткіші деп көрсетеді.Еуропалық аймақта мекендеген қыпшақтарды «кумандар»,орыстар– половцы, Египте және Сирии мекендеген қыпшақтарды — «мамлюктер » деп әр түрлі атады. Қыпшақ тілі сақ, ғұн тілдерінен бастау алады.Дін-ұмай анаға,жұлдыз Ибн ал-Асир-,қыпшақтар шығыста күнге табынады шаманизм негізінде болған. Ал тотемистік нанымдарғакөк бөрі табылды..,11-12 ғИслам діні мұсылман  елдерімен жанасып жатқан аудандарда тарады.Ислам дінін Қыран (икран), Алп-Дерек сияқты қыпшақ хандары қабылдап, өз есімдерін мұсылман титулдарына қадыр хан, байыр-хан деп ауыстырды. Осындай жағдай Египиттегі мамлюк қыпшықтарымен болды. Алайда қыпшақтар үшін ислам діні аристакратиалық үстем тап өкілдерінің діні болып қала берді. Басты үш ерекшелігі 1« кодекс куманикус» , 2 қыпшақ жерлеу- орындары, 3Рубрук бойынша, қыпшақ балбалы Зерттеген; 1)Бартольд В.В. Кипчаки.Browne E.G. A Literary History of Persiа,2).Тойнби А.Дж. Постижение истоpии.Гумилев Л. Н. и проблемы степной цивилизации. Идеи и реальность Евразийства.4) Шалабаева Г. Казахстан: от древних цивилизаций к современности.Кляшторный Степные империи древней Евразии, Д.Е.Емеев, А.Х. Маргулан, А.Ш.Кадырбаева қ археологиялық тұрақтарына байланысты зерттеді. Қорыта келер болсақ, Қыпшақ хандығы XI-XIII ғасырда Шығыс Дешті Қыпшақ жерінде өмір сүрген әскери техникасы дамыған, сонымен қатар әлемдік өркениетке өзінің тікелей тілі арқылы , сол тілде жазылған еңбектер арқылы әлемдік өркениетке өз үлесін қосқан бірден бір көшпенді мемлекет болып табылады.

9. Монғол шапқыншылығы қарсаңындағы түрік тайпаларына сипаттама беріңіз. Бұл дәуір туралы еңбектер -Калашников «Жестокий век», С.Г.Кляшторский, Т.И.Султанов «Казахстан. Летопись трех тысячелетий», К.М. Байпаков, Б.Е. Кумеков, К.А. Пищулина «История Казахстана в средние века», П.Агапов, М. Кадырбаев «Сокровища древнего Казахстана». Шыңғыс хан кезіндегі татар-монғолдар, керей, найман, меркіт, қоңырат, жалайыр туралы мәліметті 1240 ж. жазылған «асыл үрпақтары» ғана оқитын Қүпия шежіреден белгілі. (Монғолдың қүпия шежіресі. 1866 жылы орыс тілінде, 1913 жылы французша, 1908 жылы қытай латын әрпінде шығарады). Меркіттер– ежелгі түркі тайпасы.“м” атауы Мэргэд -мерген ұғымынан шыққан. Себ,М. “құралайды көзден атқан” хас мергендер болған. Рашид ад-Диннің айтуынша, М. ерте орта ғасырда мемлекет құрған, 9 – 10 ғғ “Цзубу” одағына қарайтын 18 тайпа құрамында қидан билігінде болған. Байқалдан Орхонға дейін, Бүрэн жотасы, Хан тауы, Қасқа бүркіт жотасы, Ноян, Дэлгэрхан жотасын мекендеген.Шыңғыс хан бастаған боржигендер тарих сөресіне шыққан тұста оларға ең әуелі қарсылық көрсеткен М. болды. Олар 1178 жылы Шыңғыс хан-ң жаңа түскен келіншегі қоңырат қызы Бөртені қолға түсірді. 1179 жылы Шыңғыс хан Меркіттер ордасына тұтқиылдан шабуыл жасады. Бұл тарихта Бугур-Кегер шайқасы деп аталды. Осы шайқастан кейін Меркіттер Орталық Азиядан ығыстырыла бастады. Керейіттер- Рашид адДин, Рубрук, Марко Поло және П. Карпини дерект бойынша Моңғолия аймағында өм сүрген, XII . ғасырға қарай Шыңғысханға қарсы тұрған аса қуатты күш болған тайпа. XIII ғасырдың басында керейіттердің Ванханы Тоғырыл қаза тапқаннан кейін керейіттердің Шыңғысхан билігіне көшіп, Мұхаммед Хайдардың деректеріне қарағанда, XIV ғасырдан бастап, керейіттердің қайсыбір бөлігі Моғолстан моголдарының құрамына кірген.Шығу тегі жағынан керей.Рашид-аддин-түркі тілд жатпайды дед. Ш. Ш. Уәлиханов, В. В. Бартольд керейіттерді әбден айқын монголдарға жатқызған. . Г. Н. Потанин, Н. А. Аристов, X. Ховорс және басқалар мүлде қарамаңарсы көзқарас ұстанды. Мысалы, Г. Н. Потанин олардытүріктер, Шыңғысхан кезінде ғана «өздерінің атақ алуы үшін» монғолдар деп атай бастаған деп санайды. Н. Д. Мартин хабарлауынша, керейіттер шығысында наймандармен шектесіп жатқан. Наймандар.ң тегі туралы бірқатар зерттеушілер (И.Я. Шмидт, А.М. Позднева, Д.Оссон, В.В. Бартольд, В.П. Васильев, т.б.) Наймандардарды моңғол, басқалары (Рашид әд-Дин, Х.Ховарс, П.Поуха, А.Бобривников, Г.Е. Грумм-Гржимайло, Н.А. Аристов, С.Аманжолов, Ә.Марғұлан) түркі тегіне жатқызды. Найман туралы деректер оны әуелде Хинганнан Қарпатқа дейін созылып жатқан Ұлы Даланың Ертіс пен Орхон өзендері аралығында ежелден көшіп жүрген тайпалар қатарында таниды. Найман мемлекеті құлап, халқы Шыңғыс хан^] империясына бағынған соң, олардың біраз бөлігі байырғы қоныстарына жақын Ертіс, Алтай алқабында орнығып, Үгедей ханның ұлысына қарады. Қорыта келгенде Моңғол щаапқыншылығы кезеңдегі жазба деректері б-ша наймандар батысында қаңлы, қыпшақ, шығысында керей, меркіт, теріскейінде қырғыз, оңт-нде ұйғыр, таңғұттар сияқты түрк тайпалары өмір сүргені және Моңғол құрамына енгені жайлы айтылған. Сондай-ақ 1207—1208 жж. Жошы Енесей қырғыздарын және Сібірдің оңтүстігіндегі басқа да «орман халықтарын» бағындырды. 1208-1209 жж. ұйғырларды да өз билігінің астына алады.

10	Жазба деректер негізінде ұйғыр, қырғыз, өзбек этнонимдеріне талдау жасаңыз

Ұйғыр этнонимы алғаш рет Монғолиядағы Орхон өзені жағасындағы ежелгі түркі тастарында, 8-9 ғғ. кездеседі. Кейінірек ұйғыр этнонимі қазіргі Синь Цзянь территориясында табылған 11ғ. шығармалары мен құжаттарында кездеседі. Қытай деректерінде дәл осы этнонимді 13-14 ғғ. «вэйвур» деген атпен кездестіреміз. 15 ғ. «ұйғыр» этнонимі белгісіз себептермен қолданыстан шығып, сол халықтың тұрақтаған территорияларымен аталған. «Ұйғыр» этнонимін 1921 ж. Ташкент қаласында өткен ұйғыр өкілдерінің съезінде барлық ұйғыр халқының ұлттық атауы ретінде қабылдады. Ұйғыр этнонимінің бірнеші нұсқасы бар: 1) Абулгази (1603—1663) «Родословное древо тюрков» жылнамасында «ұйғыр» этнонимін түріктің: «Оғыз хан оларға Ұйғыр атауын сыйлады. Ұйғыр — бүкіл әлемге жақтаушы (сторонник) деген атақпен белгілі, түркі сөзі». Сонымен қатар «Рашид ад-Дину» бойынша, Оғыз хан оған көмекке келген тайпаларға аңыз болған «ұйғыр» атауын берген. Түркі тілінде бұл сөз «ізбасар, қосылған» («идущий вслед, присоединившийся») деген мағына береді. Қашқаридың нұсқасы бойынша, «ұйғыр» атауы Александр Македонскийдің кезеңіне тұспа тұс келеді. Ол орталық азияда қарсыласқан салт аттыларды «худхуранд», «аңшылық кезінде бірде-бір аң құтыла алмайтын, қыран құс тәрізді». «Худхуранд» сөзі уақыт өте келе «Худхур», ал соңғы сөз «ұйғыр» сөзіне ауысты деп айтады.Өзбектердің шығу тегі туралы әртүрлі пікірлер бар. Кейбір зерттеушілер көшпелі өзбектердің пайда болуын Алтын Ордалық хан Өзбектің атымен (1312-1340) байланыстырады. Н.А.Аристовтың ойынша,Өзбек ханға дейін өзбек атауы кездеспейді және сол себепті өзбек атауы дәл сол ханның атынан шыққан деген ойға келген. А.Ю.Якубовский өзбек терминініңі шығуын өзбектер, өзбектік,өзбектіктер сөздерімен байланыстырады және ол да осы атаудың Алтын Ордалық хан Өзбектің атымен байланыстырады. Тура осы пікірді П.П.Ивановта ұстанады:”«Өзбек сөзінің шығуы,Алтын Ордалық хан Өзбекпен байланысты болуы мүмкін»”-деп жазады ол. Шетелдік зерттелушілерден М.А.Чапличка және Хильда Хуукам да өзбек атауын Өзбек ханмен байланыстырады. Дәл осындай пікірді кезінде В.В.Григорьев та айтқан болатын.бірақ анық еш нәрсе жазбаған болатын. А.А.Семенов деген кісі басқаша айтады,өзбек термині Ақ Ордада пайда болып,XIV-XVғғ. Ирандық және Орта Азиялық тарихшылармен бүкіл Ақ Ордада мекен еткен түркі-моңғол тайпаларының атауы болған,ал Өзбек хан болса Көк Орданың патшасы болды,яғни Алтын Орданың,тайпалар кейін көшпелі өзбектер атанған оның билік астында болмаған дейді. Белгілі жазушы Хамдаллах Мустафи Казвинидің (1281-1350) «Тарих-и гузидэ» деген атақты шығармасында өзбек сөзі кездеседі.Оның еңбегінің жалғасында баласы Зайн ад-дин Казвини жазған “«өзбекийан»(өзбектіктер),«мамлакат-и өзбек» және« улус-и өзбек»” деген сөздер бар.Бұл жерде Өзбек хан және оның қоластындағылары туралы екені анық,алайда АқОрда көшпенділері туралы емес. Осыдан кейін XIVғ. 60-шы жылдарына дейін өзбек сөзі деректерде кездеспейді.XIVғ. өмір сүрген Араб авторлары:Насир ад-дин Ибн әл-Фурат (1334-1404),Әл-Асади (1377-1447),Әл-‘Айни (1361-1451) Өзбек ханды және одан кейін Алтын Ордада билік құрған хандарды,«солтүстік далалар патшалары»,«далалық мемлекеттер сұлтандары»,«Дешті патшалары» және «қыпшақтар патшалары» деп атайды.Осы жер айтарлық,басқа араб авторы Әл-Калкашанди Тоқтамысты өзбектер елінің патшасы деп атаған.Низам ад-дин Шами өзінің шығармасының Тоқтамыс-оғланның Самарқандқа келуі бөлімінде былай деп жазған:«Ол (Темір) Тоқтамысқа Отырар мен Сауран аумағын беріп,оны сол жерлерге жібереді.Біраз уақыттан соң Үрыс ханның ұлы,Құтлұқ-Бұға әскер бастап ұзақ уақыт Тоқтамыспен соғысады».«Қырғыз» этнонимының алғашқы кездесуі «Ши цзи», оның авторы қытай тарихшысы Сыма Цянь. Сыма Цянь 201 ж. оқиғаны бейнелей отыра, «қызғыз» атауын, «гэгунь» атауымен атайды. Ежелгі түркі деректерінде енисей тұрғындарын «херкис», «хирхиз», ал араб және парсы деректерінде — «хархыз», «хырхыр», қытай деректерінде «сяцзясы», түркі, ұйғыр және соғды мәтіндерінде «қырғыз» деген атпен белгілі. «Қырғыз» этнонимінің шығу жағынан бірнеше нұсқасы бар. Бір нұсқасында «қырғыз» сөзі «қырық» деген сөзді білдіріп, қырық тайпа құрамына кіреді деп айтылған. «Қызыл оғыз» сөз тіркесінен шықты деген пікір де бар. Сонымен қатар кейбір ғалымдар «қырғыз» этнонимі «қырылгыс» сөзінен шығып «берілмейтіндер» ( «непокорённые» или "неистребимые") деген мағынаны береді. В. Радловтың ойынша «кырк уйс» (кырык жүз), яғни қырық жуз деген мағына, ал А. Тоган «кырк-эр» (кырк-киши) сөзінен — қырық адам, Д. Айтмуратов «кара-гыз» сөзі — қара шашты, К. Петров «кырк» + «ыз» сөзінен шыққан деп. «Қырғыз» сөзінің көшпенділер арасында кең таралуы, ол халықтың «түрік» атауы сияқты, «батылддылар» деген мағынаны береді деп айтуға болады. Қырғыз этнонимінің этимологиясы жайлы ғылыми әдебиеттерде әр түрлі пікірлер кездеседі. Көне түркілік этнонимдердің мазмұндық модельдерін айқындау барысында В.У. Махпиров қырғыз этнонимі жайлы ой-пікірлерді былайша қорытындылайды: «Этнонимдердің тотемдік қабатын тайпалық одақтардың қалыптасуына байланысты этникалық атауға айналған toquz oguz, иc qarlug, qurguz < qurq oguz «қырық оғыз тайпасы» тәрізді атаулар құрайды. Қырғыз этнонимінің тағы бір этимологиясы qurguz < qurg oguz «қызыл (батыс) оғыздар».

11. ХІІІ-ХІҮ ғғ. Монғол империясы және ол құлағаннан кейінгі түрік мемлекеттеріне сипаттама беріңіз

Моңғол империясы  – Шыңғыс хан құрған мемлекет. 1189 – 1206 ж. аралығында болған қиян-кескі соғыстардан кейін Шыңғыс хан Алтайдан Қытай қорғанына дейінгі аймақта тіртұтас мемлекет құрды және ол өз мемлекетін әрі қарай кеңейте бастады.XII ғасырдың аяғы — XIII ғасырдың басында Орталық Азия мен Қазақстан далаларындағы саяси жағдай күшті көшпелі тайпалар одағы билеушілерінің арасында басқа тайпаларға өз үстемдігін орнату жолындағы күрестің күшеюімен сипатталады. Осы күрестің барысында монғол тайпасының өкілі Темучин (Шыңғысхан) Орталық Азия тайпаларың біріктірді, сөйтіп ол Орталық Азия даласындағы ең құдіретгі жаулап алушыға айналды. Керейіт- тер ханының наймандармен, монғол тілдес татар және меркіт тайпаларымен соғыстарында Темучиннің атағы шыға бастады. Моңғолдар ұлы держава болды. Азияның ішкі шалғай аудандарының ұлан – байтақ жерін иеленген еді.

Ұлан-байтақ өңірлерді жаулап алған Шыңғыс хан өлерінің алдында өзінің төрт ұлына ол жерлерді бөліп береді.Төлеге (кіші ұлы)- кіндік Моңғолияны;Шағатайға - Жетісу мен Әмудария маңын (Мәуереннахр), Шығыс Түркістанды;Үгедейге - Алтай, Тарбағатай, Батыс Моңғолия жерлерін береді.Жошы (үлкен ұлы) үлесіне- Ертістен батысқа қарай бүкіл Дешті-Қыпшақ жерін қоса Оралға дейін, Жетісудың солтүстік бөлігі, Арал Каспий маңындағы жерлер тиді.

Бұл бөлінген жерлер ұлыстар деп аталды. Барлық ұлыстардың орталығы Қарақорым болды. Бұлардың ішінде ең ірісі – Жошы ұлысы, кейінгісі – Шағатай ұлысы.Ұлыс билеушілерінің қолына біртіндеп бүкіл билік толығымен көшіп, империя бірнеше дербес мемлекетке ыдырады. Оның ыдырауының басты себебі, халық бұқарсының моңғол езгісіне қарсы күресі, жаулап алған елдердегі билік берік еместігі , өзара жалғасқан қырқыстар, экономикалық байланыстардың, мәдени-тарихи дәстүрлердің болмауы еді. Және енді ұлыстар Қарақорымға бағынбайтын болды.

Шыңғыс хан құрған алып империя аумағының басым бөлігі Жошы ұлысына қарады. Алғашқыда ұлыс территориясы Ертістен Еділге дейінгі, Сібірден Сырдарияға дейінгі жерлерді қамтыды. Қазақстан жерінің басым бөлігі осы ұлыстың құрамында болды. Жошы хан өлгеннен кейін мирасқоры Батый жорықтары нәтижесінде ұлыс аумағын Алтайдан Дунайға дейін созды. Бұл ұлы мемлекет Алтын Орда мемлекеті болды.Енді бұл мемлекет те 1266 жылдан бастап орталық билікке бағынбай өзі жеке мемлекет ретінде қалыптасты. Басында моңғол — кейінірек түркіленген— 1240 жылдары Русь княздіктері жауланып алынғаннан кейін Моңғол империясының батыс бөлігінде орнаған хандық; ол қазіргі Ресей, Украина,Молдова, Қазақстан және Кавказдың жерінде орналасқан. Шарықтау дәуірінде Алтын Орда Шығыс Еуропаның Орал тауларынан Днепр өзенінің оң жақ жағалауына дейінгі жерлерді алып, Сібірге терең бойлап еніп жатты. Оңтүстігінде Орданың жері Қара теңізбен, Кавказ тауларымен жәнемоңғол Ильхандар династиясының қол астындағы Персиямен шектесіп жаты. Бұл мемлекет те 2 ғасырдан астам уақыт өмір сүріп кейін бірнеше дара мемлекеттерге ыдырап кетті. Ыдырау себептеріне:

• Этникалық құрамы әр түрлі халықтар бір мемлекетте тұра алмады;

• Шаруашылығының өркендеуі нашар болды;

• Билік үшін талас күшейді;

• Езілген халықтың азаттық күресі күшейді.

Алтын Орданың тәуелсіз иеліктерге бөлінген кезі – XIV ғасырдың екінші жартысы. Ақ Орда, Хорезм, Еділ бұлғарлары т. б. Дербес мемлекеттер пайда болды. Бұлардың барлығы бұрын Алтын Орданың құрамында, кейіннен Алтын Орданың қазақстандық бөлігінде Ақ Орда, Моғолстан, Әбілқайыр хандығы, Ноғай Ордасы сияқты мемлекеттер билік жүргізген.

Енді осы ыдыраған мемлекеттерге тоқталып кетсек. XIV-XV ғасырларда Орта Азия мен Қазақстан халқы моңғол шапқыншылығының зардаптарынан бірте-бірте арыла бастады. Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік шығысында қала мәдениеті, егіншілік, қолөнер өндірісі жандана түсті. Өлкенің батыс, орталық, далалық өңірі мен оның оңтүстігі, Жетісу және Орта Азия аймақтарымен сауда байланыстары қалпына келтірілді. Осындай тәуелсіздіктің арқасында Қазақстан жерінде алғашқы рет жергілікті этникалық негізде пайда болған ірі мемлекет – Ақ Орда хандығы. Оның шекарасы Жайық өзенінен Ертіске, Батыс-Сібір ойпатынан Сырдың орта шеніне дейін созылып жатты. Ақ Орданың негізгі халқы ерте заманнан осында мекендеген түркі қыпшақ тайпалары, сондай-ақ, Алтайдан осында қоныс аударған наймандар, қоңыраттар, крейттер, үйсіндер, қарлұқтар және басқалары. Ақ Орданың негізін қалаған Шыңғыстың немересі Жошы ханның үлкен ұлы Орда Ежен. Ақ Орда алғашқы құрылған кезде Алтын Ордаға тәуелді иелік болып есептелді, ал іс жүзінде өз алдына тәуелсіз саясат жүргізіп отырды. Ол кезде Алтын Орданың астанасы Еділ бойындағы Сарай қаласы еді. Ал Ақ Орданы билеген Орда Еженнің ордасы алғашында Ертіс алқабында Алакөл маңында, яғни әкесі Жошы ханның алғашқы қоныстарында болды. 

Моғолстан мемлекеті (XIVғ. ортасы-XVI ғ. басы)

XIV ғасырдың ортасына қарай Шағатай ұлысы дербес екі иелікке – шығыс және батыс бөліктерге бөлінді. Шағатай ұлысы қоныс еткен Мәуеренахрдың батыс бөлігінде 50–60 жж. феодалдық ыдыраушылық әрекеті жойылып, Әмір Темір мемлекеті құрылды. Ал оның шығыс бөлігінде Моғолстан мемлекеті орнады.

Моғолстан мемлекетінің құрамына Шығыс Түркістан, Оңтүстік-Шығыс Қазақстан және Орта Азияның кейбір жерлері кірді. Мемлекет шекарасы батыста Ташкент пен Түркістан аймағынан шығыстағы Баркөл мен Хами қаласына дейінгі, солтүстікте Балхаш, Тарбағатай мен Қара Ертістен оңтүстіктегі Ферғана мен Қашғарияның егінді аймақтарына дейін созылып жатты. Моғолстан мемлекетінің орталығы – Алмалық қаласы. Ол Шағатай әулеті иеліктерінің шығыс бөлігінде қалыптасты. Бұл мемлекеттің негізін қалаған моңғол әмірлерінің бірінің баласы – Тоғылық-Темір хан (1348–1362 жж.). Моғолстан құрамына кіретін тайпалар: дулаттар, қаңлылар, керейлер, арғындар, баириндер, арлаттар, барластар, булғашылар және басқалары.

Ноғай Ордасы (XIV аяғы – XVI ғғ.)

Алтын Орда ыдырап, Ақ Орданың әлсіреуі нәтижесінде Қазақстанда бой көтерген мемлекеттік құрылымдардың бірі – Ноғай Ордасы еді. Ноғай Ордасы Алтын Ордадан XIII ғасырдың екінші жартысында бөлектене бастады. Бұл жағдай әмір Едіге тұсында 1396–1411 жылдары жалғасып, оның баласы Нұр ад-дының (1426–1440) кезінде аяқталды. Ноғай Ордасындағы басты тайпа маңғыттар болды. XIII ғасырдың екінші жартысында маңғыттар Алтын Орданың уақытша басшысы түмен басы Ноғай иелігінің құрамына кіреді. Осыдан барып «Ноғай Ордасы» ұғымы пайда болған.

Ноғай Ордасы Еділ мен Жайық арасындағы созылып жатқан жалпақ дала мен құмды, таулы жерлерді мекендеді. Оның халқы солтүстік батыста – Қазанға, оңтүстік шығыста – Арал, Атырау өңірлерінің солтүстігіне, Маңғыстау мен Хорезмге дейінгі жерлерде көше-қонып жүріп мекендеді. Сыр бойындағы қалалар мен қамалдардың бірқатары осы Ноғай Ордасына қарады. Оның орталығы – Жайықтың төменгі сағасындағы Сарайшық қаласы.

Ноғай Ордасының негізін қалаушы Едіге болып саналады. Ол XIV ғасырдың соңы – XV ғасырдың басында 15 жыл Алтын Ордада бүкіл билікті өз қолынан шығармай, оны өзі тағайындаған хандар арқылы басқарды. 

Әбілхайыр хандығы (1428–1468 жж.)

XIV ғасырда Орда-Ежен мен Шайбани ұрпақтары иелігіндегі ұлыстар мен ру-тайпалар Ақ Орда мемлекетінің құрамында болды. Мұнда Орда-Ежен мен Тоқа Темір әулетінен шыққан хандар билік жүргізді. Осыған қарамастан Шайбани ұрпақтары өз иелігіндегі билігін сақтап қалды. Ал XV ғасырдың 20- жылдарының аяғына қарай Шыңғыс ұрпақтары мен көшпелі түрік шонжарларының қиян-кескі күресінің нәтижесінде билік Орда-Ежен мен Тоқа-Темір мұрагерлерінен Шайбан ұрпақтарына ауысады. Оған Ақ Орданың әлсіреуі мен құлдырауы, оның соңғы ханы Барақтың 1428 жылы қаза табуы себепші болды. Бұл кезде Ақ Орданың жерінде бір-біріне тәуелсіз екі саяси бірлестік нығайды. Олардың біріншісі – Жайықтан және оның батысына қарай Еділге дейінгі жерлерді қамтыған Ноғай Ордасы. Ал Жайықтың шығыс жағында Ырғыз, Елек, Торғай, Сарысу бойында, Тобыл мен Есілдің жоғарғы ағыстарына Шайбани ұрпақтары иеліктерін жүргізді. Жазба тарихи дерекетерде бұл феодалдық иеліктер Көшпелі өзбектер хандығы деп те аталған. Бұл ұлыстардың арасында жер үшін, билік үшін ешбір тоқтаусыз, қиян-кескі ұрыстар үнемі болып тұрған. Осы талас-тартыстың барысында Жошының Шайбан ұрпағынан тараған Дәулет-Шайхоғылының баласы 17 жасар Әбілхайыр жеңіске жетті. Ол 1428 жылы Батыс Сібірде Тура (Тюмень) қаласында хан болып жарияланды. Оны Шайбани ұлысына кірген рулар мен тайпалардың 200-ге жуық ірі өкілдері қолдаған.

Батыс-Сібір хандығы (XIII-XV ғғ.)

XIII-XV ғасырлардағы Батыс Сібір. Сібірдің жерінде біршама түрік тайпалары мекен етті. Батыс Сібір алдымен Жошы ұлысына, кейіннен Шайбани хандығына қарайды. Батыс Сібірдің орталығы – Тұра қаласы. 1428 жылы Батыс Сібірді Әбілқайыр басып алды.Көшім тұсындағы Сібір хандығы. Территориясы: Батыс Сібір, Орал өңірі, Ертіс, Тобыл өзендерінің алабыҚұрамындағы тайпалар: керей, қыпшақ, найман, арғын, жалайыр, ханты, мансы т. б.Астанасы: Искер қаласы.

1563 жылы хан тағына Көшім отырды. Алты ұл тайпасынан шыққан Көшім 1510 жылы Ноғай ордасында дүниеге келген.

. Көшімнің кезінде Сібір хандығында көптеген қамалдар мен бекіністер, ғимараттар салынады. Көшімнің тұсында Сібір халқы ислам дінін қабылдайды. Сібір хандығында, негізінен, сауда мен аңшылық дамыды.

Жоғарғы билеуші – хан, хан кеңесі – диван, кеңесшілер – аталықтар, уәзірлер – қараша Сібір-Ресей қатынасы. Сібір ханы Көшім Ресейдің шығысқа қарай ұмтылуына кедергі жасауға тырысты.

1598 жылы орыс әскерлеріне қарсы ұйымдастырылған шайқаста Көшім жеңіліп, Шығыс Қазақстан жеріне қашады. Сібір хандығы осылай Ресей империясының құрамына кіреді.

12	Осман империясының құрылу тарихына анықтама беріңіз
	.XI ғасырдың аяғына қарай Кіші Азияда қуатты мемлекет Түрік Осман империясы құрыла бастады. XI ғасырда қыпшақтар күшейіп, оғыздарды ығыстырды. Оғыздардың басым көпшілігін құраған салжұқтар Шығыс Еуропа мен Кіші Азияға көшіп кетуге мәжбүр болды. Салжұқ Тоғрыл-бек Хорезмді, Иранды, Әзірбайжанды, Күрдістан мен Иракты басып алып, өз билігін орнатты. 1071-1081 жылдар аралығында салжұқтар Кіші Азияны жаулап алды.Оғыздардың Қынық тайпасынан шыққан әскербасшысы, Салжұқтың немересі Тоғрыл-бек 1040-1060 жылдары Кіші Азияда Салжұк түріктерінің мемлекетін құрды. Монғолдар шапқыншылығынан кейін ыдырап кеткен Салжұқ мемлекетінің орнына 1299 жылы желтоқсанда Осман түріктерінің мемлекеті келді. Оның негізін 1220 жылы Сырдария маңынан қоныс аударған түріктердің басшысы Ертоғрылдың баласы Осман сұлтан (1258-1326) қалаған еді. XIV ғасырдың екінші жартысында Осман империясы көрші елдерге жорықтар ұйымдастыра бастайды. 1352-1354 жылдары түріктер Дарданелл жағалауын, Галлиполь және бірқатар калаларын басып алады. Бұдан кейін осман түріктері Балкан түбегінде тұрып жатқан оңтүстік славян тайпаларынан құрылған Болгар патшалығы мен Серб мемлекетіне қарсы соғыс бастайды.1363 жылы сұлтан I Мұрад Андрионопольды алады да, өз астанасын сонда көшіреді. Андрионопольды жаулап алуы Балқан түбегіндегі славян мемлекеттерін бағындырудың негізгі базасына айналады. Бұл кезде Балқан түбегіндегі Болгар және Серб феодалдық мемлекеттері өзара қырғи қабақ болып, бытыраңқылықты бастан кешіріп жатқан еді.1389 жылы түріктер Сербияға шабуыл жасайды. Шешүші ұрыс 15 маусымда Косово даласында болады. Серб королі Лазарь мен түрік сұлтаны I Мұрадтың арасында болған шайқаста түрік әскерлері ірі жеңіске жетеді. Серб сарбазы Милош Обилич I Мұрад отырған шатырға кіріп келіп, оның ту сыртынан қанжар салып өлтіреді. Соғыста Лазарь тұтқынға түсіп, өлтіріледі. Балқан түбегін бағындыру I Мұрадтың баласы Иылдырым Баязит (1360-1403) кезінде жалғасты. Соғыс майдандарында көрсеткен ерлігі үшін оған Иылдырым (Найзағай) деген ат берілген. Түрік әскерлері Баязит сұлтанның басшылығымен бөлшектеніп кеткен болгардың Тырнова патшалығын бағындырады. Балқан түбегіндегі славяндар айтарлықтай қарсылық көрсете алмайды. Содан соң түріктер Византия мемлекетінін; астанасы Константинопольге жорық бастайды.1453 жылы сәуірдің басында II Мехмед сұлтан 200 мың түрік әскерімен Константинополь қаласын қоршайды. 1453 жылы 29 мамырда түрік әскерлері Константинополь қаласын жаулап алады. Византия мемлекетінің соңғы императоры Константин XI Палеолог (1444-1453) шайқас үстінде қаза табады. Константинопольдің құлауы Византия империясының өмір сүруін тоқтатты. Константинополь Стамбул (Истанбул) атымен Осман империясының астанасына айналдырылды. Түркия Осман империясы болып жарияланады. Осман түріктері XIV-XVII ғасырдың бірінші жартысында ұлы империя құрды.
13		Ақ-Қоюңлу мен Қара-Қоюңлу мемлекеттері. Сефевид династиясы

ХІІ ғасырда Әзербайжан Атабейлерінің мемлекеті құрылды. Астанасы – Тебриз. Олар Оңтүстік және Солтүстік Әзербайжанды біріктіріп, кейін ХІІІ ғасырда Хорезмшах Джалаледдин қолынан құлдырай бастады. ХІІІ ғасырда монғолдық Хулагуидтер империясы құрылды (Ұлы Моғол империясы). Хулагуидтер империясы құлаған соң олардың иеліктерін түркмен-оғыздардың Қара – Қоюнлу және Ақ-Қоюнлу деген бір-бірімен жауласқан мемлекеттер иемденді. Нәтижесінде Ақ-Қоюнлу жеңіске жетті. ХҮ ғасырдың ортасында Ақ-Қоюнлу мен Осман империясы арасында соғыс басталды. Бұл – адамзат тарихында әзербайжандар мен түріктер арасында ұзаққа созылған (400 жыл, үзілістер болды), қанды ды қатерлі соғыс болды.

Сефевидтер мемлекеті (1501-1736). ХҮ ғасырдың соңы – ХҮІ ғасырдың басында Әзербайжан тарихында жаңа бір бет ашылды. Аса ірі қоғам қайраткері І Шах Исмаил Сефеви Әзербайжанның солтүстік және оңтүстік бөліктерін өз қоластына біріктіріп, кейін Таяу және Орталық Шығыстағы құдіретті империялардың біріне айналған біртұтас Сефевид мемлекетін құрды. «Шығыс Наполеоны» атанған Исмаил Шах жайлы Карл Маркс былай деген екен: «Исмаил Шах – он төрт жылда он төрт елді басып алған жаулаушы».Астанасы – Тебриз қаласы. Халықаралық сауда байланыстары кеңейді, экспортқа аршылмаған жібек шығарылды. Исмаилдың басты жауы османдар болды. Мақсаты әділеттілік орнату, шиит аймағындағы ислам халқын қалыптастыру еді. Алайда 1514 жылы Чалдырандағы шайқаста үлкен жеңіліс тапты. Оның намысына тимек болған І Сұлтан Салим жаралы императордың отбасын тұтқынға алды. Оның түріктерге қарсы күресінде Англия мен Португалия одақтастары болды (олар ислам мемлекеттерінің күшеюін қаламаса да).  Соғыс салдары: түркмен тайпалары қоныстанған Шығыс Анатолия Түркияға өтті. Бұл өз кезегінде Әзербайжан тарихына, сонымен қатар тілі мен мәдениетіне ауыр соққы болды. ХҮІ-ХҮІІІ ғасырда Түркия мен Персияның Закавказьедегі үстемдік үшін кезекті соғыстары жүрді. Бұл күреске кейінірек Шығыстағы ықпалын нығайтпақ оймен Ресей де қосылды. Ресей үкіметі Каспий теңізінің жағалауына тұрақтағысы келді. ХҮІІІ ғасырдың жиырмасыншы жылдары Бакуға қоса Решттан Астрабадқа дейінгі облыстар Ресейге өтті. Англия мен Франция да Шығыстағы рөлін кеңейтпек боп, Кавказдағы Ресей билігінін күшеюіне толықтай қарсылық білдіріп, Түркияны Ресеймен соғысқа итермелейді. 1723 жылы жазда сұлтан әскері Грузияға еніп, 1723 ж. соңы - 1724 ж. басында Закавказьенің біршама облыстарын жаулап алды. Ресей Швециямен соғыстан шығып, жаңа соғысқа кіруге мүмкіншілігі болмады. 12 ( 23) маусымдағы 1724 жылғы Ресей мен Түркия арасындағы Константинополь (Стамбул) шарты бойынша Ресейге Баку, Сальяны және Ленкорань енді. 1734 – Персия билеушісі қолбасшы Нәдір Түркиядан Гянджаны тартып алды. 1735 – Ресей Персия және Түркиямен соғысқа түсуден бас тартып Каспий жағалауындағы Бакин губерниясының облыстарын Персияға өткізді.

1735 жылы наурызда Персия мен Ресей арасында Гянджа шарты жасалып, Ресей әскері Баку мен Дербентті тастап шықты. ^ Бірінші осман оккупациясы. ХҮІ ғасырдың соңында Сефевид империясы үздіксіз соғыстардан әлсіреп, ақырында бкіл Әзербайжан территориясы османдар жаулауына түсті. Әзербайжан мен Ирандағы үстемдігі жиырма жылды қамтыды. Сефевидтердің тағына мұрагер І Исмаил Шахтың шөбересі І Аббас Шах (587-1629) жаулаушылардан елді азат еткісі келді. Бұл жолы османдарға қарсы күресте түркмен-қызылбашылар емес, парсы аристократтары басшылық етті. Қысқа уақытта Аббас Шах әскер жиып, түріктерді ойсырата жеңіп, ХҮІІ ғасырдың басында бұрынғы Сефевид империясы территориясын түгелдей дерлік қайтарып алды. Алайда әзербайжан мемлекеттік тіл статусын жоғалтты. ^ Екінші осман оккупациясы. ХҮІІІ ғасырдың басында Сефевидтер империясы қайтадан әлсіреп, бүкіл Әзербайжан мен Иран территориясы түріктер жаулауына ұшырады. Жаңа осман оккупациясы алты жылға созылады. Бұл жолы османдарға қарсы Нәдір-Кули хан қолбасшылық етті және Сефевидтер династиясы билігін аяқтады. Сефевидтер мемлекеті құлағаннан кейін билікке келген Нәдір-шах (түркі афшар тайпасынан шыққан) османдарды елден қуып шығып, одан әрі бұрынғы Сефевидтер империясының шекарасын кеңейтті. Ол 1739 жылы Солтүстік Үндістанды (Делимен қоса) басып алды, алайда Нәдір-шах дүниеден өтісімен империя құлдырау жолына түсті.

14	Әзербайжан, түркімен, тәжік этнонимдерінің тарихына анықтама беріңіз

15)ХХ ғ. Түрік халықтарының тарихына сипаттама.20 ғасырдағы түркі халықтары өздерінің дербестігін алып мемлекет ретінде құрылып жатқан болатын.Өзбектер  КСРО құрамында Өзбек КСР-і құрылды. 1937 жылы қабылданған Өзбек КСР-і Конституциясы КСРО тарағанша қолданыста болды. 2-дүниежүзілік соғысқа өзбек халқы да белсене араласты. 1991 жылы 31 тамызда өткен Өзбек КСР-і Жоғарғы Кеңесінің сессиясы елдің атауын Өзбекстан Республикасы деп өзгертіп, 1 қыркүйекте елдің тәуелсіздігі туралыДекларация қабылдады.Түркімендер-1924 ж. 27 қазанда КСРО ОАК Түрікменстан КСР-ін құру туралы қаулы шығарды. Дегенмен, пролетариат диктатурасына негізделген жаңа жүйеге көшуге түрікмен халқы қатты қарсылық көрсетті.1920 – 1930 ж. елде басмашылар қозғалысы бас көтерді. Бірақ бұл баскөтерулер күшпен басылды. 2-дүниежүз. соғысқа түрікмен халқы да белсене араласты. Соғыстан кейінгі жылдары Түркіменстан-да көптеген жаңа өндіріс орындары ашылып, а. ш. дамыды, жаңа қалалар бой көтерді. 1991 ж. қазанда бүкілхалықтық референдум нәтижесінде Түрікменстан Республикасының мемл. тәуелсіздігі жарияланды. 1992 ж. 18 мамырда Конституциясы қабылданып, елдегі мемл. басқару ісі президенттік республика пішімінде жүзеге асырыла бастадыКеңес өкіметі өңірде орнағаннан соң татар және башқұрт интеллигенциясының өкілдері 1918 ж. 1 наурызда РКФСР құрамындағы Орал-Еділ штатын құру идеясын көтерді. Онда Қазан мен Уфа губернияларын толықтай және Вятка, Орынбор, Пермь, Самара, Симбирск губернияларының біраз бөлігін қамтыған татар-башқұрт халықтарының ұлттық автономиясы етіп жариялау көзделді. Бірақ бұл ұсынысқа жергілікті большевиктік билік ашық қарсылық танытты1990 ж. 30 тамызда Татарстан Жоғ. Кеңесінің сессиясы Татарстанның мемл. егемендігі туралы декларация жариялады.Қырғыздар  1-дүниежүзілік соғыс жылдарында алым-салық күрт көбейіп, халықтың тұрмысы қатты нашарлады. 1916 ж. қара жұмысқа адам алу жөніндегі патша жарлығына сәйкес қырғыздар да жаппай көтеріліске шықты. Бірақ бұл көтерілістер күшпен басылды. 1917 ж. Ақпан революциясынан кейін елде көп үкіметтілік орнады. Қырғыз интеллигенциясы қазақ зиялыларымен бірлесіп, автономияға қол жеткізуге тырысты. 1917 жылдың аяғы мен 1918 жылдың бас кезінде Кеңес өкіметі жеңіске жетіп, ел сәуір айынан бастап (1918) Түркістан АКСР-інің құрамына кірді. Қазақ АКСР-і құрамында құрылған Қарақалпақ Автономиялық облысының 1924-1930 жылдар аралығындағы құрылымдық мәселесінің Қазақстан тарихында тұңғыш рет ғылыми тақырыпта сараптан өтуі зерттеудің өзектілігі болып табылады. Жалпы қазақ-қарақалпақ тарихының сабақтасқан кезеңдерін замана мәселелерінен бөліп қарау мүмкін емес. Сондықтан да, зерттеу жұмысын қарақалпақтардың Автономиялық облыс жағдайындағы Қазақ АКСР-і құрамында болуы мәселесін саралау, кезең мәселесін ашуға негіз болған бірқатар тарихи жағдайларды бағамдау арқылы жүзеге асады.

16	Әлем тарихындағы түркі тілдес халықтар тарихының орны мен рөліне сипаттама беріңіз.

Әлем тарихында түркі тілдес халықтардың:түріктердің, ғұндардың, аварлардың, хазарлардың, қыпшақтардың Еуропа және Азия халықтарын мекендеген халықтарға өз әсерін тигізді. Аталған халықтар, біріншіден, соғыс техникасымен, әскери құрылымымен ерекшеленді, әрі тоғыз жолдың торабында орналасқандықтан олырдың экономикасы негізінен көбінесе саудаға бақылау орнату арқылы , жаулап алған халықтардан салық жинау арқылы еселеніп отырды. Мәселен, хазарларды алар болсақ, бұл халық Днепр бойында, Еділдің төменгі және ортаңғы ағысында өмір сүрген түркі тілдес халық болып табылады, оның саудаға ыңғайлы аймақта орналасқандықтан, мемлекет негізінен саудаға бақылау орнатып отырған, әрі әскері де мықты болған, дегенменде IX ғасырдың соңына қарай әскері әлсіреп, мемлкет ыдырай бастайды. Ал авардарды атар болсақ, олардың соғысу тактикасы монголдардың тактикасына ұқсайды. Әрине, басты тактикасы-шабуыл. Әрі садақ,жебені жетік меңгерген,олардың әскері туралы А. Минандор мен Йордан,А. Марцеллин еңбектерінен бағдарлай аламыз.Ал, қыпшақтарға келер болсақ,  қыпшақтар монголдардың түркіленіп кетуыһіне зор үлес қосты Олардың қоғамдық құрылыс , басқарылуы ерекше болды. Қыпшақ қоғамы әлеуметтік және жіктік жағынан тең болмаған. Мүліктік теңсіздіктің негізі- малға жеке меншік болып табылады. Негізгі байлық жылқының саны болған. Жазба деректер хабарына сүйенсек, қыпшақтар еліндегі көптеген кісілердің бірнеше мыңнан жылқысы болған, ал кейбіреулерінің жылқысының саны 10 мыңға жеткен және одан да көп болған. Ибн Батутаның (араб тарихишсы) хабарына қарағанда, жеке меншікті бұзған адам қатал жазаланған, кәдуілгі хұқтың (төрелік айту) нормасы олар айыпталуға тиіс деп есептелген. Мәселен: егер біреудің атын ұрласа, атты қайтарумен бірге 9 ат айып беруге тиісті болған.Төменгі топқа малы аз шаруалар жатса, ал қолға түскен тұтқындар құл ретіңде пайдаланылды, ешқандай құқы болмаған. Ондайлар Орта Азия, Шығыс елдеріне құлдыққа сатылып отырған. Шежіреде қыпшақ мемлекетінде қарапайым адамдарды «ерлер» деп атаған. Олар заң жүзінде ерікті болғанымен іс жүзінде үстем тап өкілдеріне тәуелді болған. «Ерлерден» хан есебінде жасақтар құрылды. Махмұд Қашғаридің жазуы бойынша малы жоқ кедейлер жатақтар деп аталып, көп жағдайда олар ханның немесе үстем тап өкілдерінің тәуелдігіне түскен.Сөйтіп, қыпшақ хандығы қалыптасқан ерте феодалдық мемлекет болды, ол көнетүрік мемелекетінің дәстүрін дамытып, жалғастырды. Материалдық мәдениеттің көрінісінің бірі сәулет өнері. Тараз маңындағы Бабаджа – хатун кесенесі (Х–XII ғғ.) орта ғасырдағы сәулет өнерінің ең ертедегі ескерткіші болып табылады. Осыған жақын орналасқан Айша бибі кесенесі (Х– XII ғғ.) және Тараздың өз ішіндегі Қарахан кесенесі де көне заман ескерткіштері.Сырдария, Талас, Шу, Іле, Испиджаб, Отырар, Тараз, Сығанақ, Баласағұн, Суяб, Мерке, т.б қалалар және егіншілік оазисі мен көшпенділер даласы арасындағы Ұлы Жібек жолында Батыс пен Шығыс арасында қолөнер, сауда және байланыс орталықтары болды.Сонымен VI–XII ғғ. Қазақстан жерін мекендеген тайпалар қыпшақ –оғыз, қарлұқ–ұйғыр тілдерінде сөйлеп, осы тілдерде тарихи-әдеби шығармалар шығарып, өмір сүрген.Мысалы,.Түркілер арасынан шыққан атақты ғалымдар, ақын–жазушыларымыз, Жүсіп Баласағұн, Махмұд Қашғари, Ахмет Иасауидің еңбектері әлі күнге дейін құнды болып келеді. Қорытылай келер болсақ, түркі тілдес халықтардың әлемдік тарихқа сіңірген үлесі зор, себебі, олар экспанцияларының нәтижесінде халықтарды қоныс аудартқызып, өзге бір халықтармен ассимиляцияға түсіп, жаңа этностардың қалыптасуына әсер етті, әрі саудаға байланыс орнатты, әскери тактилары мықты болды, қыпшақтардың тілі – бүкіл Дешти-Қыпшақ қолданған, әрі сол заманғы саудагелердің жиі қолданған сөздігі- «Кодекс Куманикус» еңбегі,, «Китаб әл-Идрак ли-лисан әл-атрак», «Терджуман түркий уа араби», «Китаб әд-дурра әл-мудийа филлуғат ат-тур­кйиа», «Ат-тухфат әз-закия филлуғат », сонымен қатар «Дана Хикар сөзі», «Төре бітіг». Және Хорзми еңбегінен — «Мухаббат-наме», Сейф Сараи «Гулистан би-турки», «Хусрау-Шырын», Махмуд бин-Али «Нахдж әл-Фарадис», Махмуд Қашқари «Дивани лугат ат-турк» (Диван тюркских наречий), Жүсіп баласағұн «Кутадгу билиг».Осы еңбектердің барлығы көшпелілер өркениетінің жауһары болып табылады.