Сұйықтық монометрлері.

Манометр - қысым айырымын өлшеу үшін қолайлы аспап. Қарапайым ашық сұйық манометр латын әрпі U пішінді шыны түтіктен тұрады .Түтікке қандай да бір сұйық, мысалы, аз қысым айырымын өлшеу үшін май сияқты тығыздығы аздау, ал үлкен қысым айырымын өлшеу үшін сынап сияқты тығызырақ сұйық құйылады. Түтіктің бір тармағы ашық қалдырылып, екінші тармағы резеңке түтікшемен жалғасады. Түтікке құйылған сұйық оның екі тармағында да бір деңгейде болады, себебі ыдыс тармақтарындағы сұйық бетіне тек атмосфералық қысым ғана әсер етеді. Енді резеңке түтікшені бір бетіне резеңке қабықша қапталған дөңгелек қорапшамен жалғастырайық та, қорапшаны ақырын қолымызбен басайық. Бұл кезде қорапшамен жалғасқан манометр тармағындағы сұйықтың деңгейі төмен түседі де, екінші тармағындағы сұйықтың деңгейі жоғары көтеріле бастайды. Қорапты неғұрлым күштірек бассақ, соғұрлым манометр тармақтарындағы сұйық деңгейлерінің айырымы үлкен болады. Себебі резеңке қабықшаны басқан кезімізде қорапшадағы ауаның қысымы артады. Паскаль заңы бойынша қысымның осы артуы манометрдің қорапшамен жалғасқан тармағындағы сұйыққа да беріледі. Сығылған ауаның артық қысымы манометрдің екінші тармағындағы сұйықтың артық бағанының түсіретін қысымымен теңелген кезде, сұйық тепе-теңдік қалыпқа келеді.

Серіппелі манометрлері.

Манометр (гр. manos — сирек, тығыз емес) — сұйықтық пен газ қысымын өлшеуге арналған прибор. Манометр қысым шамасын нөлден (вакуумнан) бастап есептелетін абсолюттік қысымды өлшейтін манометр және артық, яғни абсолют қысым мен атмосфералық қысым айырмасын өлшейтін манометр (абсолют қысым атмосфералық қысымнан артық болған жағдайда) және екі түрлі (атмосфералық қысымға тең емес) қысымның айырмасын (төмендеуін) өлшейтін дифманометр (дифференциалдық манометр) болып ажыратылады. Атмосфералық қысым барометрмен, нөлге жуық қысым вакуумметрмен өлшенеді. Жұмыс істеу принципі мен сезімтал элементінің (алғашқы түрлендіргіштің) құралымына байланысты манометрлер сұйықтық, піспектік (поршенді), деформация немесе серіппелі (түтікті, мембраналық, сильфондық) болады.

Бурдон манометрі Техникада көбінесе сұйықтың, газдың немесе будың қысымын өлшеу үшін металл манометр қолданылады, кейде оны Бурдон манометрі деп те атайды. Оның жұмыс істеу принципі үрлеген кезде түзулене түсетін сыбызғы тәрізді ойыншыққа ұқсайды. Металл манометрдің негізгі бөлігі - доға тәрізді иілген металл түтікше . Оның бір жағы бітеу болады да, екінші жағы кран арқылы қысым артқан кезде түтік түзулене бастайды да, оның бітеу ұшының қозғалысы иіндіктің және тісті тегершіктердің көмегімен аспаптың шкаласы бойымен жылжитын меңзерге беріледі- қысым кеміген кезде, түтік өзінің серпімділік қасиетінің арқасында бастапқы қалпына келеді де, меңзер шкаланың нөлдік бөлігін көрсетіп тұрады

Адамның қан айналым жүйесіндегі қысым арнайы құрал сфигмоманометрмен (гр. сфигмос - жүрек соғуы) немесе сфигмотанометрмен өлшенеді . Бұл құрал сынапты немесе металл манометрден, манжеттен және манжетке ауа айдайтын алмұрт пішінді үрлеуіштен тұрады. Манжет дегеніміз - жалпак резеңке камера, сыртында матадан істелген қапшығы болады. Манжет резеңке түтіктер арқылы манометрмен және үрлеуішпен жалғасады. Қысымды өлшеу үшін манжетті әдетте білекке орайды. Осыдан кейін манжетке ауа айдалады, ол қолды қысып, салатамырға (артерия) қанның келуі тоқтағанға дейін жүргізіледі. Стетоскоптың көмегімен осы салатамырдың соғуы тыңдала отырып, манжеттегі ауа біртіндеп босатылады. Манжеттегі қысым салатамырдағы қысымнан аз (немесе тең) болған кезде стетоскопта қанның соққаны естіледі, ал манометр жүректің қызметін сипаттайтын қан қысымының жоғарғы мәнін көрсетеді. Осыдан кейін манжеттен ауа жайлап шығарыла бастайды. Дыбыстың өзгерісі қанның айналуына манжеттің бөгет болмайтынын білдіреді. Салатамырдың қызметін сипаттайтын бұл қан қысымын да манометр көрсетеді және ол қан қысымының төменгі мәні болады. Жүрек жұмысы және қан қысымының салатамырдағы және көктамырдағы айырымы - қан айналымның негізгі себебінің бірі. Ал қан қысымы оны өзгеріске ұшырататын ауруларды танып білуге себептеседі. Дені сау адамның қанының жоғары қысымы 110-120 мм сын. бағ., төменгісі 70-80 мм сын. бағ. шамасында.

ППП

Потенциометрлер және көпірлердің конструкциясы және жұмыс істеу принциптері. Потенциометр (лат. potentia — күш және гр. metre - өлшеймін)

1.жылжымалы түйістіргіші (қозғалтқышы) бар реттелетін резистор. Электрлік кернеуді реттеу үшін, сонымен қатар ығысу датчигі ретінде қолданылады.

2.потенциометр (компенсатор) - компенсациялық әдіспен электрлік қозғалтқыш күшті, кернеуді және онымен функционалды байланысқан шамаларды өлшеуге арналған салыстыру аспабы. Потенциометрдің түрақты токқа арналған түрі болады. Онда өлшенетін шама (немесе оның бөлігі) нормалды элемент электрлік қозғалтқыш күш салыстырылады. Потенциометрдің тағы да айнымалы токқа арналған түрі болады. Онда өлшенетін кернеу өлшем мен фаза бойынша белгілі бір реттелетін кернеулермен теңестіріледі. Потенциометрдің өлшеу дәлдігі жоғары: түрақты токты өлшегенде қателік %-дың жүзден немесе мыңнан бөлігін құрайды, ал айнымалы токты өлшегенде онның бөлігін құрайды.

3.магнитті потенциометр — магнит тізбегінің екі нүкте арасындағы магниттік потенциалдарының айырмасын (магниттік қозғалтқыш күш) өлшеуге арналған аспап. Магнитті потенциометрдің икемді түрі болады. Ол - ішінде қатарлар саны жүп болатын біркелкі оралған өткізгіштігі икемді изоляциялық материалдан жасалған таспа (кейде Роговский белбеуі деп аталады). Магнитті потенциометрдің қатаң түрі болады. Оның оралымы жоғарғыдағыдай, бірақ қаңқасы изоляциялық қатты материалдан жасалған

РН-метрлер,газоанализаторлар, концентратометрлер.

Газ аналитикалық аспаптар өлшенетін компоненттің концентрациясы мәнін немесе талдалынатын газды қоспадағы олардың қосындысы туралы ақпаратты алуға арналған өлшеу құрылғысын айтады. газ құрамының датчик және екіншілік аспаптың жиынтығын газ анализатор (талдауыш) деп атайды.

Газ аналитикалық аспаптар шкаласы газды қоспадағы анализдалынатын компоненттің көлемдік пайыздағы концентрациясында, сонымен қатар көлемдік немесе анықталатын компоненттің газды қоспада массалық үлесінде бөлдіктенеді.

механикалық газ анализаторға химиялық реакцияны, орталықтан тепкіш, диффузиялық және т.б. пайдалануға негізделген аспаптар жатады

Жылулық газ анализатор. Жылулық газ анализатор өлшеудің үздіксіздігін қамтамасыз етудің арқасында газды сынаманың үлкен мөлшерін талап етпейтіндігі өндірістік газды анализ үшін кең таралуға ие болды, олардың дәлдігі іс жүзінде газды ортаның қысымынан тәуелсіз болады

термия кондуктометриялық газ анализатор кейбір газдардың жылуөткізгіштігінің айтарлықтай айырмашылығына негізделген. Мысалға, ауаның жылуөткізгіштігі хлордың жылуөткізгіштігінен 3 есе жоғары, бірақ сутегінің жетіден бірін ғана құрайды.

Термия-химиялық газ анализатор газды қоспаларды оларда метан, эфир, сутегі, спирт буларының, бензин және басқада жанармайларды немесе өндірістік, қоймадағы және басқада ғимараттардың жарылыс қауіпті компоненттерінің мөлшерін анализдеу үшін арналған

РРР

Реттеудің типтік заңдары.

Реттеуіш әр түрлі машиналар мен қондырғыларда берілген сипаттамаларды автоматты түрде тұрақты ұстауға немесе оларды белгілі заңдылық бойынша өзгертуге арналған құрылғы (не құрылғылар жиынтығы). Пайдалану мақсатына сәйкес Реттеуіштер: қысым, температура, деңгей, жылдамдық, шығын, электірлік шамалар, арнаулы т.б. Реттеуіштерге топталады. Реттеуіштер әсер ету принципі бойынша да бөлінеді.

Реттеуіштердін конструктивті орындалынуына тәуелсіз оның реттеу процесін іске асыру сапасы реттеу занымен анықталынады.

Реттеу занына сәйкес үздіксіз әсері бар реттеуіштер келесіге бөлінеді:

1. Пропорциональді (П) реттеуіштер, шығыс шамасы х_вых.р кіріс шамасымен х_вх.р келесі қатынаспен байланысты:

х_вых.р =k_P х_вых.р, мұнда k_P – П реттеуіштін беріліс (күшейту) коэффициенті, оның келтіруін анықтайтын.

2. Интегральді (И) реттеуіштер реттеу занымен:

х_вых.р =k_P ∫х_вых.р dt, мұнда k_P – И реттеуіштін беріліс коэффициенті, шығыс шамасы ауытқуында орындауыш механизмнін жылдамдығын сипаттайтын.

Реттеудің негізгі заңдары. Реттеу органдарының жетектерының түрлері

Өндірістік реттеу жүйесінде реттеу органдарының жетегі ретінде қолданылады:

1.электрлі түйісетін және түйіспетйін орындауыш механизмдері;

2.электрлі контактоктар, соленоидтар, релелер;

3.гидравликалық орындауыш механизмдер;

Реттеу жүйесіндегі реттеу мүшелері ретінде қызмет атқарады:

-төмен қысымды газ шығынын өзгертуге арналған бұралмалы тосқауылдар (поворотные заслонки);

-төмен қысымды газ шығынын өзгертуге арналған ілгері-лемерлі қозғалмалы тосқауылдар;

-жоғары қысымды газ және сұйықтар шығынын өзгертуге арналған реттеу клапандары;

-себу материалдары үшін түрлі типті қоректегіштер (питатели) конвейерлі, шнекті, вибрационды және т.б.

-тоқ күшін өзгертуге арналған электрлі реостаттар және түйіспейтін индукционды түрлендіргіштер; Пневможетегі бар реттеу клапандары, контакторлар, реле жетек және реттеу органдарының функцияларын біріктіреді.

Орындауыш механизмдерін таңдау (жетегін) келесі негізгі шарттарымен анықталынады:

-реттеуіш типімен (электрлі, пневматикалық, гидравликалық);

-реттеу органдарын жылжытуға қажет күш шамасымен;

-талап етілетін жылдам әсерлігімен(быстродействием);

-пайдалану шарттарымен: температурасымен, ылғалдылығымен, шаңдылығымен (запыленностью); қоршаған ортаның химиялық зияндылығымен (агрессивностью), жарылу қауіпсіздігімен (взрывоопасностью) және т.б.

- реттеу органдарымен орналастыру, құру және мүшелеу (сочленения) жағдайларымен;

-шығару механизмдер номенклатурасымен.

Металлургиялық пештерінің автоматика жүйесінде негізгі реттеуші органы болатын бұралу тосқаулдың (заслонка) бұралу моментінің күшінің шамасын анықтау үшін келесі формуланы қолданады:

Н*м (кгс*м),

Мұнда k- сальниктерді және құбырөткізгіштерін тартуын (затяжка) ескеретін коэффициент; k = 2 - 3;

М_Р және М_Т – ағым тосқауылды жабуға тырысатын жағдайда болатын реактивті момент және тіреудегі үйкеліс моменті, келесі формулалар арқылы есептелінетін:

Н*м (кгс*м);

Н*м (кгс*м)

Мұнда: - реттеу органдарындағы қысымның қайтқұлауы (перепад) Н/м², (кгс/м²);

D_y – тосқауыл диаметрі, м;

- тосқауыл алдындағы ортаның артық қысымы, Н/м² (кгс/м²);

r_ш – тосқауыл білік мойнының радиусы, м;

λ=0,15 – тіреудегі үйкеліс коэффициенті.

Электрлі контактоктарды, реле, реостаттарды, индукционды түрлендіргіштер басқарылатын тізбектегі кернеу және тоқтың күшінің шамасы негізгі бойынша таңдалады.

Реттеуіш органдарын таңдауы анықталынады:

1. реттелінетін энерго- немесе материалтасымалдау түрлерімен :газ, сұйық, себілетін материал, электр тоғы;

2. реттелінетін ортанын параметрлерімен:қысым, температура, агрессивтігімен, шаңдылығымен, ылғалдылығымен, тұтқырлығмен, электр тоқтын кернеуімен ж т.б.;

3. реттелінетін шығыннын шамасымен және олардын өзгеру диапазонымен;

4. орналастыру, бекіту және пайдалану жағдайларымен;

5. шығарылатын құрылғылар номенклатурасымен.

Тосқауылдар, клапандар дроссельді реттеуіш органдары болады, немесе, ортанын шығынына құбырөткізгіштін өту қимасын немес басқадай арнасын өзгерту арқылы ықпал береті.

ТТТ

Термобулар.

Терможұптар.Термоэлектрлі термометрлермен температураны өлшеудің негізіне екі немесе бірнеше түрлі өткізгіштен тұратын тұйық тізбекте егер тым болмағанда екі жалғанған жерде (қосылық) әртүрлі температураға дейін қыздырылған болса, әртүрлі электр тоқ пайда болатын термоэлектрлік эффектісі салынған. Терможұп тізбегі термоэлектродтардан тұрады, t₀ температураға ие болатын қосылық, суық немесе бос деп аталады. Термоэлектрлік эффект металдарда бос электрондардың болуымен түсіндірілуі мүмкін, олардың саны әртүрлі металдарда бірлік көлемінде әртүрлі. t температураға ие болатын қосылықта металдан электрондар кері бағытпен салыстырғанда металға көп мөлшерде диффузияланады.Сондықтанда бір металл оң, ал екінші металл – теріс зарядталады. Осы орында электр өрісінің түйісуінен пайда болатын электр өрісінің электрондары әсерінен диффузияның жылдамдығы, олардың кері өту жылдамдығына тең болады, жылжымалы тепе теңдік күйі басталады. Осы кезде өткізгіштер арасында термо-электрқозғаушы күштің (т.э.қ.к.) – потенциалдарының әртүрлігі пайда болады. Осылайша, т.э.қ.к. t және t₀ екі ауыспалы шаманың функциясы, яғни қосылықтардың температурасы болып табылады. Бір қосылықтың температурасын, мысалға, t₀=const, функцияналдық тәуелділікті аламыз

Е₁₂(tt₀)=f(t),

яғни температураны өлшеу термопжұптың т.э.қ.к. өлшеуге әкеледі.

Бір бірімен қосылған екі немесе бірнеше терможұп термобатареяны құрайды.

Егер үлкен т.э.қ.к. алу қажет болса (төмен температураларды өлшеу кезінде), терможұптар кезектесіп жалғанады; бірнеше нүктеде температураны өлшеу қажет болса терможұптар жалғанады; егер температураның әртүрлігін өлшеу қажет болса, онда терможұптар қарсы жалғанады. Мұндай терможұп дифференциалды деп аталады.

Әртүрлі температурада қосылықтарында т.э.қ.к. пайда болатын түрлі материалдардан алынған өткізгіштердің өте көп жұптары болады. Алайда, барлық металдар немесе олардың қорытпалары терможұптарға қойылатын талаптарға жауап бере алмайды.

Таңдаудың нәтижесінде қазіргі уақытта стандартты терможұптар ретінде қолдануға келесі термоэлектродты материалдардан бес түрі қолданыладыды (МСТ 6616-61 НК – СА, ТХА ,ТХК, ТПП ,ТПР 30/6), алғашқысы оң электрод деп аталады.

Стандарттылардан өзге, кәсіпорындарда әртүлі себептерге байланысты стандартты емес терможұптар қолданылады:

1800-1900ºС дейінгі температураны өлшеу үшін балқыған шойын мен болатты төгу мен құю кезінде вольфрам – графитті және карборунд – графитті терможұптар қолданылады. Кейінгі уақытта сол мақсатта вольфрам – молибденді және вольфрам – ренилі терможұптарды қолдана бастады. Өлшеудің сенімділігі мен ұзақтығын қамтамасыз ету үшін терможұптардың конструкциясы келесі талаптарға жауап беруі тиіс:

ұзақ пайдалану кезінде термоэлектродтардың механикалық беріктігінің сақталуы;

берік қосылықты және жұмысшы қосылықта термоэлетродтардың жақсы электр түйісуін қамтамасыз ету;

бір біріне қатысты және қорғаушы қабырғадан ұзын бойынан термоэлектродтардың жақсы электр оқшаулануы болуы;

термоэлектродтардың ластанудан және бақыланушы ортаның бұзушы әсерінен жақсы қорғаудың болуы.

Тасымалдау-бағдарлау құрылғылары. Тасымалдау құралдары (Средства переноса; means of carry) — программалық жасақтамалары басқа компьютерге тасымалдауға арналған программалық және аппараттық құралдар.

Бағдарлаушы құрылғылар жергілікті жердегі заттарға (нысандарға) қарай бағытты анықтайтын құрылғы- лар — буссоль, компас. Өндіріс орындарында үлкен тоқтарды реттеу үшін арнайы тасымалдау құралдары пайдаланылады. Ең көп таралған тасымалдау құралы 0,4 кВ дейінгі электр құралдарында қолданылады. Оларға: магнитті іске қосу, 50 А номинаолды тоққа арналған автоматты сериялар, айнымалы және тұрақты тоққа арналған контакторлар. Применение специализированного устройства УП-04 арнайы өлшемді тасымалдағыштарды қолдану объектілерді реттеу кезінде жұмыс өнімділігін арттырады және шығынды азайтады. С помощью рекомендуемого специализированного устройства УПКА-1 құрылғысы көмегімен барлық тұрақтандыратын және қалпына келтіретін жұмыстарды жасауға болады. УПАСТ кешенді құралын пайдалану автоматтандыру және тұрақтандыру схемасын құруда уақытты үнемдеуге қол жеткізеді.

Температура өлшеу үшін қолданылатын бірінші реттік түрлендеткіштер. Температура жылулық күйдін параметрі ретінде анықталуы мүмкін. Осы параметрдін мәні дене молекулаларының іргелі қозғалуының орташа кинетикалық энергиясы бойынша анықталынады. Молекуларының орташа кинетикалық энергиясы жоғары денелердін температурасы жоғары болады.

Температураны өлшеу үшін әртүрлі шартты температуралық шкалалар қолданады, ішінде ең кең таралаған жүзградустық Цельсия шкаласы. Осы шкала бойынша негізгі (реперлі) нүктелері ретінде мұздын балқу нүктесі (0ºС) және судын қайнау нүктесі (100ºС) қабылданды, қалыпты атмосфералық қысымында. Негізгі температуралық интервалдын жүзден бір бөлігін құрайтын температура бірлігін г р а д у с деп атайды (латын тілінен gradus – адым, саты).

Сұйық термометрлер. Кеңейтудің сұйық термометрлермен температураны өлшеу материалдағы қабықша мен сұйықтың көлемдік кеңеюінің коэффициенттері айырмашылығына негізделген. Жұмысшы зат ретінде көбінесе сынапты немесе этил спиртін қолданады, кейбір жағдайларда толуол, эфир, пентан және т.б. Сұйық манометрлі термометрлерінде температурадан тәуелді терможүйедегі қысымнын өзгеруі келесі өрнекпен анықталынады: ∆Р=β∆t/μ, мүнда ∆Р-қысымнын өзгеруі; β-сұйықтын көлемді кенею коэффициенті,1/⁰С; ∆t-температуранын өзгеруі, ⁰С. Осы өрнектен терможүйедегі сұйықтын қысымынын өзгеруі қыздыру кезінде температуранын сызықты функциясы болып табылады. Сондықтанда олардын біркелкі шкаласы болады.

Тиімді, экстремалды, өзіртілелетін жүйелерді құру принциптері.

Экстремалды басқару жүйелері обьктілеріне іштен жану двигательдері,хим-қ өндірісте булағыш құрылғы ,байыту өндіріснді елеу мен флотациялық машиналар жатады.технологиялық процестер эстремалды статикалық көрсеткішті бірнеше процестер жүрген кезде анықтауға болатыны туралы анализ жасайды.мысалы,булағыш температурасы,отынның жану көрсеткішімен және температурамен,берген ауа көлемімен анықталады.