30.Токсикалық заттардың аралас әсерінің негізгі түрлерін (типтерін) сипаттаңыз

Токсикалық заттардың аралас әсері дегеніміз –организмге бірдей жолмен түсетін бір немесе одан да көп улы заттардың бір уақытта немесе бірінен кейін бірі әсер етуі. Улы заттардың аралас әсері келесідей түрлерге жіктеледі:

1. Бірлескен ұқсас әсер –ксенобиотиктердің қасиеттері әр түрлі, бірақ олардың әсер ету рецепторлары бір. Мысалы, есірткі, ароматты көмірсутектер, тітіркендіргіш газдар әсер еткен кезде суммалық сипатта әсер етеді (суммалық эффект).

2. Бір-біріне тәуелсіз әсер –мұндай жағдайда әрқайсысының қасиеттері әр түрлі, әсер ету механизмі де бір-біріне тәуелсіз. Мұнда улану эффектісі бір-біріне байланыссыз болғандықтан, оларды қосып есептемейді. Өйткені эксперименттегі жануарлар улағыш заттардың біреуінен ғана өлімге ұшырауы мүмкін.

3. Синергизм –улағыш заттар бір-бірінің әсерін күшейтеді.

4. Антогонизм –синергизмге керісінше, бір-бірінің әсерін бәсеңдетеді.

1981 жылы Денсаулық сақтау ұйымының эксперттері улардың біркелкі әсеріне мынадай анықтама береді:

1. Аддитивті әсер. Егер улы заттардың бірлескен әсерінің нәтижесі сол улардың әрқайсысының жеке-жеке әсерінің суммасына тең болса, мұндай әсер аддитивті әсер деп аталады.

2. Потенциалдау. Егер улы аралас әсері солд улардың жеке-жеке әсерінің суммасынан жоғары болса, бұл потенциалдаушы әсер деп аталады.

3. Антогонизм. Егер улағыш заттардың аралас әсері сол улардың жеке-жеке әсерінің суммасынан кем болса, мұндай әсер антогонистік әсер деп аталады.

31.Қазіргі кезде ауыр металдарға қоршаған ортаны ластаушы заттар және токсиканттар ретіндегі ерекше мән берілуінің себептерін түсіндіріңіз

Ауыр металдар дегеніміз - тығыздығы темірдің тығыздығынан (7,874 г/см³) артық болатын түсті металдар тобы. Оларға мырыш, қорғасын, қалайы, марганец, висмут, мыс, сынап, сүрме, кадмий жатады. Ауыр металдардың көптеген қосылыстары, әсіресе, тұздары ағза үшін зиянды. Олар тағам, ауа, су арқылы ағзаға түскенде, ыдырамайды, кейбір органдарда (бүйрек, буын, бауыр т.б.) жиналып, денсаулыққа қауіп төндіреді. Сондықтан ауыр металдардың қоршаған ортадағы мөлшері белгіленген шкаладан аспауы керек. Олар биологиялық белсенді және токсинді. Ауыр металдардың табиғи ортаға түсуі табиғи (тау жыныстары мен минералдардың үгілуі, эрозиялық процестер,жанартау атқылауы) және техногенді (пайдалы қазбаларды өндіру, өңдеу, жанармай жағу, көлік, ауылшаруашылығының әсері) болып екіге бөлінеді. Өндіру мен өңдеу табиғи ортаның металдармен ластанудың күшті көзіне жатпайды. Бұл өндірістердегі ластанушы заттардың қалдығы жылуэнергетика қалдықтарынана әлдеқайда аз. Атмосфера ауасында ауыр металдар органикалық және бейорганикалық қосылыс,шаң-тозаң және газ тәріздес түрінде болады. Осы орайда қорғасын, кадмий,мыс,мырыш аэрозольдері субмикронды диаметрі 0,5-1 мкм б-лшектерден6никель және кобальт аэрозольі ірі дисперсті бөлшектерден тұрады (1 мкм аса). Металлургия өндірісінде Ауыр металдар қалдықтарыкөбіне ерімеген күйде болады. Ауыр металдармен ластану – жер бетінде қорғасын, сынап, кадмий және т.б. Ауыр металдардың жергілікті, аймақтық, ғаламдық жиналу процесі. Ортаға металдардың ену жолдары әртүрлі (металл бөлшектерді жоңқалау,коррозия, іштен жанатын қозғалтқыштардың, жылу энергетика қондырғыларының, т.б. қондырғылары); олар, негізінен, терең жер қабатынан алынуы және жер бетіне таралуы арқылы жиналады. Бұл орайда антропогендік химиялық реакция нәтижесінде табиғи қосылыстардан металдардың босауының үлесі шамалы. Ауыр металдардың 80% микроэлементтер қатарына жатады. Ауыр металдардың өсімдік пен жануар ағзасында артық мөлшерде жиналуы олардың ағзасында тіршілік үшін жүретін маңызды процестерге қауіп төндіреді. Бұл ауыр металдардың су, топырақта қалыпты болу қажеттілігін түсіндіреді. Қоршаған ортаға ауыр металдар екі жолмен түседі: 1) табиғи жолмен, 2) техногендік көздерден. 1) Ауыр металдардың қоршаған ортада таралуының табиғи көздеріне біріншіден тау жыныстары жатады.  Мұнда жер қабатындағы мантияның жоғарғы беті, базальт,  шөгінді тау жыныстары, мұхит суы, жер жүзіндегі тірі ағзалар ауыр металдардың табиғи таралу жолы болып табылады. 2) Ауыр металдардың техногендік көздерден түсуі. Ауыр металдар қоршаған ортаға түрлі химиялық қосылыстар түрінде адамның іс әрекеті нәтижесінде қоршаған ортаға араласып түседі Қазіргі таңда топырақтың ауыр металдармен ластануы кең таралған. Топырақтың антропогендік өзгерісі үрдісінде олардың технологиялық қалдықтармен ластануы маңызды рөл атқарады. Ластаушы заттардың негізгі тобын ауыр металдар құрайды, олардың негізгі бөлігі индустриалдық кәсіпорындардың шығарылымдарымен тропосфераның төменгі қабаттарына түсіп, аэралдық жолмен көшіп-алмасып, топырақтың беткі қабаттарына шөгеді. Кеңістіктегі ластаушы металдардың жайғасуы өте күрделі және көптеген факторларға байланысты болады. Алайда кез - келген жағдайда да топырақ ауыр металдардың техногендік бөлігінің басты қабылдаушысы және жинақтаушысы болып табылады.

Қорыта айтқанда, қазіргі кезде ауыр металдарға қоршаған ортаны ластаушы заттар және токсиканттар ретіндегі ерекше мән берілуі бекер емес. Жоғарыда айтылғандай ауыр металдар барлық тірі организмдермен қатар қоршаған ортаға аса зиянды болып табылады. Олардың шектен тыс мөлшері зақымдаушы әрі уландырушы эффект тудырады. Қазіргі заманғы өнеркәсіптік шаруашылықтың дамуына байланысты ауыр металдардың қ.о.ға бөлінуі күн санап артып келеді. Сондықта олармен улану қауіп те жоғары. Осындай уланулар алдын алу үшін барлық экологиялық талаптарды ұстану қажет.