1.Әлеуметтану ғылым ретінде. Объектісі және пәні

Социология қоғам дамуының заңдарын да ашады жене оларды зерггейді. Осыған орай, социологияны әлеуметтік жүйенің омір сүруі мен дамуының заңдары туралы, сол зандардьщ субъектілерінің, яғни әлеуметтік үлкен және кіші топтардың ғылымы ретінде сипаттауға болады. Социология пәні жөнінде ғалымдар арасьгада жүзден асқан түрлі пікірлер бар. Оларды екі топ пен бағытқа сыйғызуға болады: 1) ғылымның нәнін анықтауды, ғылымның түбірлі үғымын анықтаумен байланыстырып отырған ғалымдар тобыньщ бағыты. Мысалы, П.Сорокин социологияның пәні тек адамдардың өзара қатынасын, Н.Смелзер - әлеуметтік катынастарды, В.Ядов -қауымдастықты, Г.Осипов - әлеуметтікті қарастыру керек дейді; 2) социология пәнін оздерінің ғылыми зерттеу жүмысыньщ нақты қортьшдысымен байланыстырған ғалымдардьщ пайымдауларын жатқызамыз. Мысалы Э.Дюркгейм - социология пәніне ез зерттеуінің нәтижесі больш табылатын -әлеуметтік фактіні, неміс ғалымы М.Вебер - адамның мінез-қүлкьш, К.Маркс -өлеуметтік жүйе күйіндегі қоғамды және оның қүрыльгмдык элементтерін қарастырған.

9. Әлеуметтік стратификация.

Социологиялық теорияньщ негізгі жиынтық түжырымдамасы әлеуметтік қүрылым теориясы болыіі есептеледі. Оның аты әлеуметтік стратификация деп аталады. Стратификация латынның "stratum" (страттар) - жік (слой) және facere -істеу деген сөзінен шыккан. Әлеумеггік стратификация әлеуметтік жіктеуден аудару өмір шьшдьіғына, ол теорияньщ аткаратын қызметіне сәйкес келеді. Ол теория базальгқ қажеттілікті өтеу керек. Сонымен қысқаша стратификация (әлеуметтік жіктеу) дегеніміз - тәртіп, ол бойьшша теңсіздік, үлкеи мүмкіндікпен, бір үрпақтан екінші үрпаққа беріледі. Қоғамда әр түрлі (страттар) жіктер калыптасады. Әлеуметтік күрылымды қогамдағы алатын орнына қарай ажыратылатын әлеуметтік топтардьщ жиынтығы деп қарай отырып, социологтар бүл топтар бір-бірінен қалайша ажыратылады деген сүракда жауап береді.

¹ шідықтан да класс деген түсінік "страт" - жік немесе әлеуметтік топ деген i ү> інікпен алмасуы керек, ал қоғамньщ әлеуметтік таптық теориясыньщ орнына олеуметтік жіктік стратификация - теориясы келуі керек.

13 Әлеуметтік стратификация және әлеуметтік мобильдік.

Латын тілінде «страта» сөзі қабат, қатпар мағынасын білдіреді. «Стратификация» ұғымы қоғамдағы әлеуметтік топтардың, жіктердің қат-қабатқа бағынушылық ретімен, тік бір ізділікпен жіктердің орналасуын көрсетеді. Страта сөзі кең мағынада тап, топ мазмұдарында қолданылады. Көптеген социологтар жіктелудің негізін іздеумен шұғылданды. Маркс әлеуметтік жіктелудің табиғатын талдауда алғашқы қадам жасады. Ол капиталистік қоғамындағы әлеуметтік жіктелудің басты себебін өндіріс құралдарын иеленуші, қанаушы – буржуазия, капиталиске және өз еңбегін сатушы, жалданушы – жұмысшы табы, пролетариатқа бөлінуден деп көрсеткен. Маркстің пікірінше екі топтың келіспейтін мүдделері жіктелудің негізін құрайды. Бұл – әлеуметтік жіктелудің бір өлшемді амалы М.Вебер әр түрлі страттарға жатқызудың критерияларының санын көбейте түскен. Экономикалық меншікке қатынастың және табыстың дәрежесінен басқа да критерияларын ұсынды. Олар әлеуметтік атақ және белгілі саяси партияларға жататындығы. Атақ дегеніміз жеке адамның туысынан немесе жеке сапасына сійкес қабылдаған әлеуметтік мәртебесі, ол оған қоғамда белгілі орын алуына мүмкіндік береді.

Стратификация критерийлерін П. Сорокин ол да әрі тереңдете түседі. Қандай да бір болмасын стратқа жатқызу үшін критериялардың біртектес жиынтығы болуы мүмкін емес дейді. Соған сәйкес қоғамда үш стратификациялық құрылымның бар екендігін көрсетеді: экономикалық, кәсіби және саяси.

48-60.Әлеуметтік зерттеудің бағдарламасы.

Біздің әркайсысымыз әр түрлі деңгейде радио тыңдаушысы, газет, журнал, ғылыми әдебиет оқырманы ретінде бакьшау әлеуметтік зерттеулермен ұштасады.

Олеуметтік зерттеудід кәсіби қабылдауларын, дағдыларын және қабілеттерін ондеуді іс жүзінде окып-үйренуді күшейту әлеуметтануды инженерлік кызмет ретінде түсіпуді қалыптастыруда аса қажет болып табылады. Әлеуметтік зерттеудің нақты түрі оған қойылған мақсат пен шарттардың сипатымен корсетіледі. Осыған сәйкес әлеуметтік зерттеудің 3 негізгі түрін ажыратады:

1)бакылаулық 2)суреттемелік 3)сараптамалық

Бақылау әлеуметтік зерттеулерде әрқайсысында маңызды процедура бар 3 негізгі типті бөліп айтуға болады:

дайындық сатысы (зерттеу бағдарламасын өңдеу)

негізгі (бақылау зерттеулерін жүргізу)

тәмамдайтьш (мәліметтерді оңдеу мен талдау, қорытындылар мен нүсқауларды қальттастыру).

Әлеуметтік зерттеу жүргізу ушін бағдарлама жасалады. Бағдарлша - деп ғылыми ізденістің әдістемелік және әдістеме шарттарын қамтитьга қүжатты айтады.

Әлеуметтік рөл қоғамдағы адамдардың белгілі бір алатын орнына, жағдайына, олардың басқалармен қарым-қатынастарына байланысты және қабылдаған ережелерге сәйкес адамдардың атқаратын қызметтері. Басқаша айтқанда, әлеуметтік рөл дегеніміз, қоғамдағы адамдардың белігілі бір қызметін атқарған жағдайда белгілі бір тәртіп нормаларын сақтауын айтамыз. Ал, рөлдік жүйе дегеніміз, адамның қоғамдағы алатын орнына, жағдайына, тұрмысына сәйкес істейтін қызметінің жиынтығы. Адамдардың әлеуметтік рөлдері бойына сіңіріп, игеріп, меңгеруі тұлғаны әлеуметтендіру процесінің бір бөлігі, оның қоғамға, топқа толық енуінің негізгі қажетті шарты.

Әлеуметтік рөлдердің мысалы ретінде адамдардың мамандыққа байланысты рөлін айтуға болады. Әлеуметтік рөлдерді игеріп, меңгеруде адам әлеуметтік тәртіп стандартын игеріп, меңгереді,өзін өзі бағалап, бақылауды іске асырады. Сөйтсе де, адам өмірде бірнеше байланыс-қатынастарға еніп, әр түрлі рөлдегі іс-қызметтерді орындауға мәжбүр болады. Сондықтан адамға қойылатын талап-тілектер де қайшылықта болады. Осылардың салдарынан адам сыртқы дүниемен байланысында, өзінің тұтастығын, бүтіндігін, бір сөзбен айтқанда, «мендігін» сақтау үшін белгілі бір шартты қажет етеді. Бұл оның өзімен өзінің болуын және әр түрлі қызмет рөлдерін орындау үшін керек. Бұл тұрғыдан қарағанда тұлғаның өзі осындай шарт ретінде болады.

Осы тетік өзі орталық қызмет атқарушы орган болып, өзінің «мені» атқаратын қызметімен біріктіріледі, өзінің іс-әрекетіне адамгершілік баға беріп, оны іске асырады, өзінің орнын тек қана бір әлеуметтік топтан іздеп қоймай, сонымен қатар өмір сүрудің мақсатын білу үшін екінші бір құбылыстардың мәнін, мақсатын білуге ұмтылады.

Сонымен, жан-жақты дамыған тұлға өзінің рөлдік мінез-құлқын белгілі бір әлеуметтік ситуацияға байланысты пайдаланып оны бейімділік құралы ретінде қолданады. Басқаша айтқанда, рөлдік мінез-құлық дегеніміз, индивидтің (адамның) іс жүзіндегі мінез-құлқы.

Сонымен, жан-жақты дамыған тұлға белгілі бір әлеуметтік жағдайда бейімделу құралы ретінде рөлдік мінез-құлықты пайдаланады. Рөлдік мінез-құлықты рөлмен алмастыруға болмайды. Әлеуметтік рөлдің негізгі компоненттері сатылы жүйе ретінде құрылады.

Рөлдік тұжырымдама Американың әлеуметтік психологиясында ХХ ғасырдың 30-шы жылдары пайда болды. Оның ірі өкілдері Кули Чарльз Хортон (1864-1929ж.ж.), Мид Джордж Герберт (1863-1931ж.ж.), т.б. Кули Ч.Х. «шағын кіші» топтар теориясының негізін салушылардың бірі, оның «Зеркальное я», «Человеческяая природа», «Социальный порядок» (1912ж.), «Социальная организация» (1909ж.), «Социальный процесс» (1918ж.), «Социологическая теория», «Социальное исследование» (1930ж.) деген еңбектері бар. Кулидің жалпы әлеуметтік теорияларының негізінде әлеуметтік ұйым және сананың әлеуметтік процестерді қалыптастырудағы шешуші рөлін мойындау жатыр.

Ал, Мидтің әлеуметтану теориясының пайда болу негізінде өткендегі болған әрекет, оқиға (қысқаша «акт») ұғымы жатыр. Бұл акт ұғымы әрекеттеуші субъектінің шынайы өмірді қабылдаудағы ерекшелігін анықтайды. Мидтің пікірінше, әрекет етуші субъект кең мағынада физикалық «субъект», «тірі форма», «әлеуметтік мен» («я») ретінде қарастырылады. Объектілер ұғымының мазмұны, Мидтің пікірінше, индивидтің өткендегі барлық ерекшелігімен сипатталатын тәжірибесі. Осыған қарай объектілер индивид пен олардың арасындағы қатынастарды бейнелейді.

Әлеуметтанудың негізгі категориялары

Әлеуметтану пәнінің қалыптасуы әруақытта оның категориялары арқылы жүзеге асырылады. Категориялар (яғни, жалпы ұғымдар) өмірдің нақтылы шындығын, әлеуметтік құрылымның дамуындағы маңызды жақтарды, ондағы қатынастар мен байланыстарды бейнелейді. Олар осы қатынас байланыстардың тұрақты, қайталанын, маңызды түрлерін және құбылыстар мен процестердің өзара іс-қимылын көрсетеді. Бұл категориялар (яғни, жалпы ұғымдар) бір-бірімен тығыз байланыста, қатынаста болады, олар ешуақытта бір-бірінен бөлек, оқшау тұрмайды. Категориялардың негізінде әлеуметтанудың заңдары қалыптасады. Әлеуметтанудың категориялары алуан түрлі болады. Бұған адам қоғамына тән қасиеттердің бәрі кіреді: «әлеуметтік жүйе»; «әлеуметтік байланыс»; «әлеуметтік қатынас»; «әлеуметтік процесс»; «әлеуметтік тұлға»; «әлеуме әлеуметтікттік бірлік»; «әлеуметтік құрылым»; «әлеуметтік ұйым»; «әлеуметтік институт»; «әлеуметтік бақылау»; «әлеуметтік басқару»; « әлеуметтік ережелер»(бұған құқықтық ережелер, оның жартылай бөлігі); «стратификация», «әлеуметтік рөл», «әлеуметтік статус»,« әлеуметтік тәртіп», «әлеуметтік сана», «әлеуметтік талап-тілек», «әлеуметтік топ», «әлеуметтік мүдде», «әлеуметтік тұтыну», «әлеуметтік қауіпсіздік», «әлеуметтік қорғау», «әлеуметтік белсенділік», т.б. Осыған орай кейбір категорияларға жеке тоқталайық.

«Әлеуметтік» дегеніміз, нақтылы қоғамдағы қоғамдық жиынтығы. Бұл қатынастардың жиынтығы жеке тұлғалар мен олардың белгілі бір тобының белгілі бір кеңістікте, уақытта іс - әрекеттерінде атқарған қызметтерінде байқалады. Қандай да бір қоғамдық қатынастардың жүйесі (мысалы, экономикалық, саяси, т.б.) әр уақытта адамдардың өзара қарым – қатынасынан және қоғамға қатынасынан көрінеді. Сондықтан әрбір қоғамдық жүйенің әлеуметтік жағы болады. Басқаша айтқанда, әлеуметтілік - әр түрлі жеке тұлғалардың бірігіп істеген қызметінің жемісі, нәтижесі. Бұл олардың бір-бірімен байланыс- қатынастарынан тікелей көрінеді. Ал, олардың қоғамдық құрылымындағы алатын орны, атқаратын рөлі және әр түрлі жағдайлары бір – бірінен өзгеше қоғамдық үдірістерге қатынасынан көрінеді.

«Әлеуметтік қауымдастық» социологияның негізгі категорияларының бірі. Әлеуметтік қауымдастық – инвалидтер мен кез келген адамдар топтарының жай ғана қосындысы емес, керісінше ол тұрақты және тұтас әлеуметтік түзілім, оның субъектілері ортақ мүддесімен біріккен және өзара бір-бірімен әрекетке түседі.

Әлеуметтану құрылымы. Әлеуметтанудағы эмпирикалық пен теориялық мәселелер

Меніңше, әлеуметтанудың құрылымына, оның таным білім деңгейлеріне анықтама беру үшін алдымен «құрылым», «деңгей» деген ұғымдарға анықтама берген жөн. Құрылым дегеніміз – біртұтас әлеуметтік құбылыстар мен процестердің элементтері мен бөліктерінің іштей өзара орналасуын айтамыз.Қандай да бір ғылым болмасын,оның белгілі бір құрылымы болады. Бұл құрылым сол ғылымның қоғамда алдына қойған міндеті мен атқаратын қызметіне байланысты анықталады. Әлеуметтану ғылымы да осындай. Оның құрылымы екі үлкен жағдаймен түсіндіріледі: Біріншіден, әлеуметтану әлеуметтік өмірді бейнелеу, түсіндіру, ұғындыру білімдерін қалыптастырып, әлеуметтік зерттеу теориясын, әдістемесін, әдісін, талдау тәсілін жасап, қоғамның даму мәселелерін шешеді. Әлеуметтік өмір туралы әр түрлі деңгейде теориялық қорытындылар жасалады. Екіншіден, әлеуметтану қоғамдық және әлеуметтік құбылыстар мен үдерістерді өзгерту, қайта құру үшін оларға жоспарлы, әрі тиімді жолдар, құралдар арқылы ықпал етіп әлеуметтік мәселелерді талдап зерттейді. Бұл әлеуметтанудың қолданбалы саласын құрайды. Сонымен, әлеуметтанудың теориялық және қолданбалы салаларының айырмашылығы олардың зерттейтін объектісі мен зерттеу әдісі арқылы емес, жалпы әлеуметтанудың алдына қойған мақсаты мен міндеті арқылы ғылыми немесе пратикалық мәселелерді шешуіне байланысты ажыратылады. Теориялық немесе фундаменталды әлеуметтану барлық қоғамдық, гуманитарлық ғылымдардың ілгері дамуына жол ашады. Ол әлеметтік зерттеулер арқылы зерттелетін құбылыс пен үдерістер туралы білімнің онан әрі дамуын, жетілуін мақсат етеді. Қолданбалы зерттеулер арқылы теориялық негізгі мәселелерді нақтылап шешуге тырысады. Бұлардың негізінде бағалы, құнды кеңес, нұсқаулар, ұсыныстар, болжаулар жасалады. Әлеуметтік білім –теория мен практиканың бірлігінде қалыптасады. Теориялық зерттеулер әлеуметтік болмысты, өмір жалпы және арнаулы бағыттардың деңгейінде түсіндіріп, оның дамуын және қандай қызмет атқаратынын анықтайды. Оның одан әру даму заңдарының бағытын, көрінісін белгілеп отырады. Ал, эмпирикалық (яғни, практикалық, тәжірибелік) әлеуметтік зерттеулер- нақтылы құбылыстар пен процестер туралы жаңа мағлұмат, хабарлар статистикалық талдау, нақты әлеуметтік әдістерді (яғни, сауалнама, сұрыптау, бақылау, құжаттарды талдау, сараптау, үлгілеу, тестілеу, т.б.) қолдану арқылы іске асырылады. Ал, теориялық зерттеулер абстрактілі философиялық әдістерді (яғни, талдау мен синтез, логикалық пен тарихи, индукция және дедукция, абстратыліден нақтылққа шығу, т.б.) арқылы іске асырылады. Теориялық білім- жан-жақты, әмбебапты, ал, эмпирикалық – ақиқатты, шындықты белгілеуші білім. Теориялық білім эмпирикалық білімнің негізінде сүйенеді, ал, эмпирикалық ғылым теориялық білімнен біршама басым болғанымен, ғылымның жоғары даму деңгейін көрсете алмайды. Ғылымның дамуы әр уақытта теориялық білім деңгейінің эмпирикалық білім деңгейінен басым болуын қажет етеді.Теориялық және қолданбалы әлеуметтану нақтылы әлеуметтік зерттеулерге сүйене отырып, бір-біріне қарсы тұрмайды, олар әр уақытта бірлікте болып, бір-бірінің одан әрі дамуының әсер етеді.Теориялық әлеуметтану – ол алуан түрлі теория мен тұжырымдардың жиынтығы. Бұлар қоғамның әлеуметтік дамуын тұжырымдап, оларға терең, жан-жақты түсінік береді.

Әлеуметтендіру процесстерінің негізгі денгейлері

Әлеуметтендіру процесі тек қоғамдық мекемелер қызметіне ғана емес, онда өмір сүретін жекелеген адамдарға, тіпті ұйымдарға өзіндік талап қояды. Осы тұста Эмиль Дюркгейм әлеуметтендіру процесін қарастыра отырып, әлеуметтендірудің бастамасы қоғамға байланысты, әсіресе, ол әлеуметтендірудің субъектісі болып табылады дейді. Сондықтан ол адамды дәл өзінің талаптарына сай тәрбиелеуді қажет етеді. «Әлеуметтендірудің міндеті - қоғамда жаңа ұрпақтарды тәрбиелеу» деген Э. Дюркгейм мен Т. Парсонстың теориялары көптеген зерттеушілерге түрткі болды. Сөйтіп, педагогикалық терминдер сөздігінде «әлеуметтендіру - бұл отбасымен және қоғаммен қарым-қатынас кезінде адамдардың рөлдерінің алмасу процесі» деп сипаттама берiледi. Адам өзiнiң дамуы мен қалыптасуы барысында бiртiндеп толыққанды қоғамның мүшесі болады. Өйткені, олар қоғамның объектісі ғана емес, маңызды субъектісіне айнала бастайды. Қарым-қатынас процестерінің жиынтығы қоғам мен жеке әлеуметтік индивидтің қалыптасуына алып келеді Бүгінде әлеуметтену процесінің әрбір кезеңіндегі үш топтың міндеттері төмендегідей анықталған: 1. Мәдени-жаратылыстану міндеті - бұл дене және жыныстық дамудың белгілі бір деңгейге жетуiмен сипатталады; 2. Әлеуметтік-мәдени міндеті - танымдық, адамгершілік-моральдық, құндылық қасиеттердiң әртүрлі жастағы адамдарға тән болуымен сипатталады. Бұл міндеттер қоғамда тұтас және адамды қоршаған этногумандық ерекшеліктермен айқындалады. Адамның әлеуметтік-мәдени міндеті: а) институттар мен басқа да жоғары оқу орнындағы тәрбиелік жұмыстар арқылы жүзеге асырылады; ә) ол адамның өз практикасынан, өмірдегі көрген-білгенінен тұрады. Әлеуметтік-психологиялық міндеті - жеке адамның өзін-өзі танып білуi немес өз идеяларын болашақта жүзеге асыруға қабілетті бола білуi арқылы анықталады. Бұл да адамның әр жас кезеңінде әртүрлi жүзеге асырылып отырады. Мысалы, мектеп қабырғасында жүргенде балалардың өз құрдастары арасында тіл табысуы, өз жоспарларын жүзеге асыруы, содан кейiн ойындағы қалап жүрген оқуына түсуі, оны ойдағыдай бітіруі және т.б. Бұлар өздігінен жүзеге асыру болып саналады. Өздігінен іске асыру әртүрлі формада көрінеді яғни олар әлеуметтік құнды, әлеуметтiк пайдалы, әлеуметтiк тұрғыда өте қолайлы, сондай-ақ әлеуметтік және антиәлеуметтік болуы мүмкін. Өзіне-өзі сеніммен қарау - өздігінен жүзеге асырған жұмысының нәтижесінен рахаттану сезімі немесе қанағаттану сезімінің қалыптасуымен айқындалады. Тіпті, кейде адам әлеуметтенудің құрбаны да болып кетеді. Ол әлеуметтену нәтижесінің адамның ішкі сезімдері мен жан дүниесіне қайшы келгенде орындалады. 33. Әйел және отбасы.Ерекше бір мәселе, бүл отбасылық катынастардағы әйелдердің қоғамдагы орны Л.Н.Гумилев жазғандай, кене түріктерде ол өте жоғары түрды. Мысалы: "Баласы үйіне кіріп келе, бірінші анасына, сосын әкесіне иілген'" . Кешпенді емірде қүқ жағынан әйел баласьш шектеу-монғолдардан кейінгі кезде Орталык .11 яда болтан жалпы күлаумен байланысты ескі қүбылыс7 Олай болса, отбасы - бір ортақ отбасылық емірге негізделген некелік - туыстық қатынастағы және соған байланысты үрпакты жалғастыратьш, әлеуметтендіретін және қамтамасыз ететін адамдар тобы. Тек үш жақты қатынас неке - ата-ана - туыстық отбасының негізгі күйін бере алады. Атап өткен қатынастардың біреуі немесе екеуі отбасылық топтардьщ пайда болуын көрсетеді. Үш жақты катынас еліміздің 60-70% отбасыларында байкалған. Отбасылары сандарының ішінен 15-20% уақытша баласыз жас жұбайлы, 5-9% баласыз қалған және де 10-15% бір жүбайымен калған отбасылар. Сонымен қатар жанүясыздар көбіне ата-ана болып келетін, бірақ балалар жок жүбайлардан қүрылған. Қазіргі кезде осы атап өткен үшжақты карым-қатынастың біреуінің болмауын, яғни бүл не серіктестік, не туыстық, не некелік катынастағы отбасыларын отбасылық топ, ал осы үш жақты қатынастары түгел отбасыларьга - отбасының негізгі түрі деп атау дүрыс.

Әлеуметтік мәртебе

Адам әлеуметтік тіршілік иесі болғандықтан түрлі әлеуметтік топтармен қарым-қатынас жасайды. Ол белгілі бір топтың ғана мүшесі болатын жағдай іс жүзінде кездеспейтіндіктен индивидтің әр түрлі топтарға қатысты жағдайын, сондай-ақ оның әрбір топқа қатысты функционалдық мүмкіндіктерін талдау үшін социологияда әлеуметтік мәртебе мен әлеуметтік рөл ұғымдары пайдаланылады. Әлеуметтік мәртебе деп адамның топтағы немесе қоғамдағы позициясын, жағдайын айтады. Әлеуметтік мәртебе индивидтің жан-жақты және сонымен бірге жалпылама сипаттамасын: кәсібін, біліктілігін, атқаратын жұмысының сипатын, лауазымын, материалдық жағдайын, саяси ықпалын, іскерлік байланыстарын, ұлтын, дінін, жасын, отбасылық жағдайын, туыстық байланыстарын және т.б. қамтиды. Барлық әлеуметтік мәртебелерді негізгі екі түрге бөлуге болады: белгіленген және қол жететін мәртебелер. Тұлғаның күш-жігері мен сіңірген еңбегінен тыс қоғам тарапынан белгіленген мәртебе этникалық шығу тегі, туған жері, отбасы, жынысы мен жасы т.б. факторлармен байланысты. Қол жеткен мәртебе адамның өзінің күш жұмсауымен анықталады (мысалы, жазушы, генерал, студент, директор және т.с.с.).

Әлеуметтанудың қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар жүйесиндегі орны және ерекшелігі — қоғамның қалыптасуы, жұмыс істеуі және даму заңдылықтары туралы ғылым. Әлеуметтану фактілерді, үдерістерді, қатынастарды, жеке тұлғалардың, әлеуметтану топтардың қызметін, олардың рөлін, мәртебесі мен әлеуметтану мінез-құлқын, олардың ұйымдарының институты.

Әлеуметтану коғамның пайда болуын, өсуін, құрылысы мен кызметінэволюция процесінде қосыла қарекет жасайтын тәндік, өмірлік және психикалық себептердің қарекеті деп түсіндіру болып табылады.

Әлеуметтанудың функциялары - қоғамның алдындағы негізгі міндеттер, осы ғылымның басты бағыты және іс-әрекет шеңбері.^[1]

Әлеуметтану жеке білім саласы ретінде келесі негізгі қызметтерді орындайды:

1) теоретико-танымдық функциясы, әлеуметтік дамудың заңдылықтарымен, әртүрлі әлеуметтік құбылыстар мен үрдістердің өзгеру тенденцияларымен, зерттеулермен байланысты. Бұл қағида қазіргі уақыттың көкейтесті мәселелеріне ғылыми жауап беріп, жетілдіруге жол ұсынады;

2) әдістемелік, әлеуметтанудың концептуальды аппаратын құрастыруға, жаңа заңдылықтарды мен тенденцияларды айқындауға мүмкіндік береді;

3) басқару функциясы, әлеуметтанумен ұсынылған шешімдер мен нұсқаулар қоғам, аумақ, кәсіпорын, ұйым аумағында шешім қабылдауға негіз болуына байланысты;

4) тәжірибелік функция, тәжірибелік маңызы бар ұсыныстарды құрастыруға мүмкіндік береді;

5) болжамдық функция, келешекте әлеуметтік үрдістердің тенденциясы жөнінде ғылыми негізделген болжамдарды құрастыру. Қоғамдық өмірдің әртүрлі салаларының дамуын жоспарлау үшін, социологиялық зерттеулерді қоғам өмірінде қолданудың маңызы зор. Әлеуметтік жоспарлау бөлек аумақ пен елдердің, әлемдік қауымдастығының өмір әрекетінің белгілі үрдістерінен бастап, қала, ауыл, бөлек кәсіпорын мен ұжымдардың өмірін әлеуметтік жоспарлаумен аяқтап, кең аумақтарды қамтиды.

Әлеуметтік институт

Әлеуметтік институт — бұл адам баласының әлеуметтік ойының ұлы жемісі. Біздің тұрмысымыздың барлық маңызды салаларын қамтитын күнделікті өмірдің ұжымдық түрлері ондаған, тіпті жүздеген жылдар тұрақты қызмет етуге қабілетті. Әлеуметтік институтар адам өмірінде кездейсоқтық емес,  тұрақтанған, сенімді әрекеттестік, жетекші рөл атқарады.  Сол себепті де әлеуметтану үшін институттар талдаудың аса маңызды объектілердің бірі, ал олардың қызметін түсіндіру әлеуметтанудың өзегі болып саналады. Сол себепті де қазіргі әлеуметтану ғылымы институт проблемасына ерекше көңіл бөледі. Белгілі әлеуметтанушылар Г. Спенсер, и Э. Дюркгейм әлеуметтік институттарды  әлеуметтік фабрика деп атаулары жайдан-жай емес.     Қоғамда жеке әлеуметтік институттар ерте заманнан қалыптасқан. Мысалы, отбасы, мемлекет, білім және т.б. Уақыттың сұранысына орай жаңа әлеуметтік институттар пайда болады. Мысалы, Қазақстандағы қазіргі нарықтық және демократиялық жағдайлардан туындаған нарықтық институттар, демократиялық институттар және т.б.     Күнделікті өмірде институтты әртүрлі әлеуметтік құрылым деп түсінеміз. Адамның қауіпсіздігі, оның білімі, денсаулығы, шаруашылық қызмет, демалыс, тағы басқа біздің күнделікті өміріміздің мәнін құрайтын құбылыстар институттық сипатқа ие болды. Бұл - институттанған, қалыптасқан, тәртіптелген, нығайтылған, жүйеге түскен әлеуметтік өмір. Мысалы, отбасы институты, білім институты, армия институты, дін институты, т.с.с.