58 Қазақ халқының этногенезі және этникалық тарихын зерделеңіз

1.Қазақ деген терминнің мән мағынасы 3 салаға бөлінеді: 1.Қазақ-қаз

аққу, қаз деген ұғымнан шыққан, қазға теңеу арқылы шыққан. 2.Қазақ көне түркі тіліндегі мағынасы өз елінен бөлініп шығып еркін жүрушілер еркін адамдар, еріктілер деген сөзді білдіреді. 3.қазақ атауының арғы тегі ежелгі заманда қазақ даласын мекендеп, қазақ халқының құрамына енген тайпалар мен халықтың аттарынан: сақ, каспи, хазар, аз дегендерден қалыптасқан. қазақ терминінің төркінін тым ерте заманға апарып тіреген ғалым А.Н.бернштам болды. Ол қазақ сөзі жайындағы В.В.радловтың, Г.Вамберидің, В.В,.Бартольдтың А.Н.Самойловичтің, Н.Я.Маррдың т.б. пайымдауларын талдай келіп, қазақ сөзінің шығу төркінін екіге бөледі. қазақ деген сөздің түп төркіні ежелгі замандағы каспи және сақ тайпасының бірігуінен пайда болған, қазақ сөзінің мағынасы (еркін адам) кейін шыққан ұғым деп тұжырымдалады. Қазақ деген атаудың мағынасына келсек қазақ атауы бірден халық немесе ұлт атына айнала салған емес, оның алғашында ру тайпа аты, яки тайпалық одақ аты немесе әлеуметтік саяси, әскери ретінде жарыққа шығып, бірте бірте дамып, халық атына айналған болуы ақылға қонымды. Қазақ халқы Алтай, тянь-Шань таулары мен Жоңғар ойпатын, жетісу өңірі мен Сырдария алабын және дешті Қыпшақ даласын мекен еткен.ежелгі түркі тілдес тайпалардың: сақ, үйсін, қаңлы, алан, қимақ қыпшақ, дулат, түркеш, қарлұқ, оғыз, арғын, найман, керей, уақ, қоңырат, жалайыр, алшын т.б. тайпалардың түрліше тарихи даму дәуірлерін басынан кешіре отырып, бірте-бірте этникалық бірігуі және этногенездің жалпы заңдылықтары бойынша табиғи түрде дамуы арқылы халық болып қалыптасты. қазақстан территориясынан табылған археологиялық ескерткіштерге қарағанда Есік қаласы Жетісудағы Қарғалы1, Қарашооқы обалары Орталық Қазақстандағы Тасмола мәдениеті. Осы деректерден қазақстан территориясында сақ тайпалары өмір сүрген дейміз. Үйсіндер туралы археологиялық Жамбыл облысы, Луговой ауданының жерінде үйсіндердің тұрақты мекен жайлары зерттелсе, Алматы облысы Кеген ауданының Ақтас деген жерінде қыстақтары зерттелген. Б.э.д. 111-Ү111 ғғ. қазақ халқының құрамына кірген ірі тайпалардың бірі қаңлылар. Қаңлыллар туралы Н.Я.Бичурин Н.В.Кюнер, В.В.Бартольд зерттеді. Б.з.б. 111 ғасырда Қаңлы тайпалар бірлестігінің орталығы Битэн болды. 1930 жж. Қаңлы археологиялық ескерткіштерін С.П.Толстов, 1940 ж. Орта Азиядағы қаңлы ескерткішін Г.В.Григорьев зерттеді. 1970 ж. К.М.Байпақов айналысты. Қаңлы ескерткіштері Қауыншы, Жетісасар, Отырар-қаратау мәдениеттері. Ғұн тайпасы Орталық Азияны мекендеген. Ғұндардың этникалық шығу тегі, тілі осы күнге дейін дәлелденбей отыр. Қытай деректері өздерінің солтүстігін мекендеген тайпаларды сюннулер және дунхулер деп атаған. Ғұн тайпасының күшейген кезі б.з.б. 1 ғ. Ортасында ішкі тартыстарға байланысты оңтүстік және солтүстік ғұндарға бөлінді. Оңтүстіктегі ғұнддар хан әулетінің қол астына түссе, ал солтүстігіндегі ғұндар б.з. 1.ғ. аяғында Чжичжи Шаньюдің басқаруымен өздерінің тәуелсіздігін сақтап қалу үшін батысқа қарай жылжыды. Олар оңтүстік Қазақстанға талас өзенінің шығыс жағына көшіп қонуға мүмкіндік алады. Ү1 ғ. Басында қазақ жерінде Алтай, Сібір, Монголия жерінде түрік тайпаларының үстем тап өкілдері түрік қағанаты феодалдық мемлекет құрды.