24) Хііі-хVғ.Қазақстан мәдениеті.

Тіл мен жазу. Қазақстан аумағында түркі тілді халықтардың басымдылығынан моңғол тілі тараған жоқ. Хан жарлықтары түркі тілінде жазылды. 14-15ғ түркі тілдерінің қыпшақ тобындағы қыпшақ-ноғай тармағынан қазақ тілі бөлініп шығады. 11-12ғ әдеби түркі тілі 3 вариантқа бөлінді: қарлұқ-ұйғыр, ұйғыр-оғыз, оғыз-қыпшақ.Жазу екі жүйе негізінде қалыптасты: руна, ұйғыр алфавиті. 14ғ бастап араб алфавиті кеңінен тарала бастады. 13-14ғ қыпшақ тіліндегі жазба әдебиеттін дамыған кезі. «Кодекс куманикус» (Қыпшақ кітабы) фольклор үлгілері сақталған жинақ. Ол Венециядағы ұлы Марк шіркеуінде сақталған. 1245ж араб графикасымен жазылған «Треджуман түркі уа Араби» (Араб-қыпшақ сөздігі) кітабында шамамен 2,5 мындай сөз енгізілген. 1310 ж жазылған «қисса Рабзиди» еңбегң аңыздар мен ертегілерден тұрады. 15ғ Алтын Ордада түркі тіліндегі әдеби ескерткіш «Хұсрау уа Шырын» жазылды. 1353ж Хорезмидің қыпшақ және парсы тілдерінде «Махаббат нама» атты кітабы жарияланды.

Ауызша әдебиет. Найман Кетбұға, Сыпыра жырау, Сарғұлтай ұлы Қодантайшы, Асан қайғы, Қазтуған Сүйінішұлы.

Қала мәдениеті. Әуелгі орта ғасырларда жедел қарқынмен дамыған қала мәдениеті моңғол шапқыншылығы әсерінен құлдырап, 13ғ ортасына қарай қайтадан дамыды. 14ғ Отырар қаласы қайта қалпына келтірілді. Қаланың орталық бөлігі 20 га-ға жетті. 14-16ғ Отырар-Оңт. Қазақстанның ең ірі сауда, Қолөнер, егіншілік орталығы болды. Ертедегі Испиджаб қала жұрты орнына орналасқан. Сайрам-егіншілік пен ірі сауда орталығы болды. Ислам дінінің мемлекеттік тіл ретінде қабылдануы қала құрылысы мен сәулет өнерінің дамуына әкелді. Орт. Қазақстанда монументті діни құрылыстардың салынуы кең өрістеді. 13ғ бірінші жартысында Қаракенгір зен бойында қыпшақ стилінде салынған Жошы хан мазары, Ұлытау өніріндегі екінші үлкен ескерткіш Алаша хан, 14-15ғ-Болған ана мазарлары. 14-15ғ сәулет өнеріндегі ерекше бір туынды-Ахмет Яссауи кесенесі. Ғимарат 1396-1404ж Шебер қожа Ширай басшылығымен, Әмір Темір бұйрығымен салынған. Ұзындығы-65 м, Ені-46,5 м, биіктігі-37,5 м, ішінде 35 бөлме бар. Тайқазанды құйған шебер Абд Әл-Әзиз. Уақыты 1394ж.

25.«Қазақ» этнонимі. Қазақ халқының қалыптасуының аяқталуы.

Қазақ деген сөз тілдік өзгерістерге байланысты көне қытай, моңғол, түрік, парсы, орыс, үнді, латын тілдерінде әртүрлі аталады-қазақ, қайсақ, қырғыз, ғасақ, қассақ, газук т.б.

1.1228ж үндістанда Мұхаммед Әл-Ауфи таңдаулы әңгімелер мен аңыздар кітабында былай деген: Алтайды мекендеген қарлұқтар 9 ұлысқа бөлінген, оның 3-сі қазақ баласы.

2.1982ж «Әлем шығармалары» алан елінде қазсақ деген ұлыс бар деді.

3.Әбілхади Федауси «Шахнама» дастанында былай деді: Көк теңіздің сол жақ бөлігінде қазақ д.а. күшті көп санды ел бар.

4.Византия императоры Константин Кубань өзенінің шығысындағы елді қазақ д.а.

5.Орсытың жылнамалар жинағында былай деген: Орыс князі Святослав 1952ж Кубань өзенінің оңтүстігіндегі Қазақтарға шабуыл жасады.1586-1594ж, Есім хан-

6.Орта Азия әміршісі Әмір Темір 1356ж Қазақтардың шабуыл жасағанын айтты.

7.Венгір ғалымы Вамбери былай деді: қазақ атауы 9-10ғ күшті халықтың атауы болған.

8. Моңғол ғалымы Ислам Қабышұлы б.д. моңғол әдебиетінде қазақ атауы 9-10ғ кездеседі дейді. «Қазақ» атауы жайлы ғылыми пікірлер.

1.А.Құнанбаев «қазақ» деген сөз арабтардың «құзағи» деген сөзінен шыққан.

2.Абдрахманов қазақ деген сөз «қаз» және «от» деген 2 бөліктен тұрады.

3.Ақынжанов, Мұқановтардың пікірінше: «қазақ» деген сөз «қаз» және «сақ» деген екі буыннан құралған.

4.Әбу Бәкір Давайұлы: «каз» және «ұзақ»

5.Рамазан Тоқтаров «қаз» және «жақ»

6.Ш.Уалиханов: ержүрек, батыр дегенді білдіреді.

7.Мұхаммед Хайдар Дулати: қашақ сөзінен шыққан

8.Ш.Құдайбердиев: өз алдына ел болып, еркін жүрген адамдар

26)Қазақ жүздерінің құрылуы. Орналасуы.Ғылыми пікірлердің қалыптасуы. Жүздердің құрылған уақыты мен механизмі белгісіз. Жүз-тарихи шаруашылық және географиялық аймақ.

Үш жүз-географилық орны мен климатының айырмашылығымен ерекшеленеді.Территориясы-Жетісу мен Оңт.Қазақстан. Рулары-үйсін, дулат, албан, суан, жалайыр, шапырашты, қаулы, сіргелі, ысты, ошақты.

Орта жүз. Территориясы-Орт. Және солт-шығыс Қазақстан. Рулары-қыпшақ, арғын, найман, қоңырат, уақ т.б.

Кіші жүз. Территориясы-Батыс Қазақстан. Рулары-алшын, адай, төртқара, табын, тама, байбақты, қаракесек т.б. Кіші жүзді үш негізгі одақтар құрайды: Жеті ру, Әлімұлы, Байұлы.

Қазақ жүздерінің шығу тарихы. Ақарыс, Бекарыс, жанарыс: Ұлы, Орта, кіші жүз. 17-18ғ ортасында барлық үш жүздің құрамына 112 рулық-тайпалық бірлестіктер болды.