18) Орта ғасырлық қала мәдениеті.Олардың орналасуы мен ерекшеліктері.

Орта ғасырлық қалалардың құрылымы:

-ірі су алқаптарының бойынды

-сауда, керуен жолдарының бойында

-феодалдардың ордалары мен бекіністері жанында пайда болған. 10-12 ғ орта ғасырлардағы қала мәдениетінің гүлденген кезені

9-12ғ халық көп қоныстанған қала Испиджаб

10-12ғ Қазақстанның ең ірі қаласы Испиджаб

Қала мәдениеті.

Оңт. Қазақстанда Сырдария алабынада қалалар көптеп салынған. Жетісуда екі тарихи мәдени аудан болды.

1.Оңт.-батыс Жетісу (Шу Талас аңғары)

2.Солт- Шығыс Жетісу (Іле алқабы)

Қазақстанның оңт. 25 қала орны бар (6-9 ғ) табылды. (Испиджаб, Отырар). Жетісудың оңт.батысында 27 қала болған. (Тараз, Құла,Мерке)

9-10ғ Жетісудың оңт-шығысында 12 қала

11-12ғ 70 қала болған.

13ғ Оңт. Қазақстандағы сауда және діни орталықта А.Яссауи туған. Қытай дерегінде «ақ өзен бойындағы қала» Отырар-ең ірі қалалардың бірі, әкімшілік сауда, қолөнер орталығы. 20ғ 70-80ж Отырар қаласының орны қазылып «Аспанастындағы мұражай» атанды. Әл фарабидің туған жері. Тараз-ең ірі саяси экономикалық, мәдени орталық, деректерде «Көпестер қаласы». Қарлұқтар мен Қарахамидтер тұсындағы ең бай қала. Баласағұн-(Ақтөбе) Шу өзені бойындағы мәдениет пен өнердің көптеген өкілдерінің өрбіткен жері. Баласағұн 5,7,8-9, 10-12ғ өсу өзгеру кезеңдерін бастан кешірген көп қабатты қала.

19)Ұлы Жібек жолы. Негізгі бағыттары. Тарихи маңызы. б.з.б.3,2-14-15 ғ өмір сүрді

Жібек Жолынан бұрын Б.з.б. 1 мыңжылдықтың ортасында-Дала Жолы жұмыс істеп тұрған. Осы кезде Дазурит-Иран мен Месопатамия арнап шығарылған б.з.б. 2 ғ ортасында Жібек Жолы-тұрақты дипломатиялық және сауданың күре тамыры болып қалыптасты. Ж.Ж.-қытайдан басталып, Жетісу, Оңт. Қазақстан арқылы, Кіші Азия және Европаға өтті. 138 ж Хан елінің императоры Чжиян-Цызян бастаған елшілік жіберді, ол 13 жылдан соң қайта оралды. Алтынмен бағаланған тауар-Жібек. Сәурет өнері және жалпы өнер. Ең ежелгі мұсылиан және кесенелері-Буранин ұаласынан тадылды. 12ғ сырлы Там кесенесі Сырдарияның төменгі ағысынан табылған. 10-12ғ Қазақстанда сәулет өнерінің ең көп салынғаны-мавзолейлер. 10ғ салынған ең ежелгі кесене-Бабаша Хатун кесенесі. Оны 16 қырлы күмбезі төбесін түгел жауып тұрды. 11-12ғ салықтан Айша-бибі кесенесі өте көрнекті ескерткіш болып табылды. Бұл кесене жамбыл қаласында салынған. Жамбыл қаласындағы салтаннатты күмбездердің бірі. 10ғ салынған Қарахан кесенесі орта ғасырлық архитектуралық ескерткіштерлің маңыздысы болып-моншалар болды. Ол моншалардың ішіндегі ең маңыздылары Тараз және Отырар моншалары. Олар шығыста 11ғ таралып күні бүгінгі дейін сақталған.

20)Көшпелі маңғол мемлекетінің қалыптасуы. Шыңғысханның билігі. 1219-1224ж (1155-1227)

Астанасы-Қарақорым. Моңғол тайпалары 12ғ Орхон мен Керуленнің ортасында өмір сүрген. 12ғ аяғында моңғол тайпаларында Ерте феодалдық қатынас орнай бастайды. 13ғ басында Шыңғысхан бастаған-Моңғол мемлекеті құрылды. Ол қият-бөржіген тайпасынан шыққан Есукей батырдың ұлы.Шын аты-тимучин. 20ж созылған қиян кеске күрес үстінде ол барлық моңғол тайпаларының басын біріктіріп, 1205ж құрылтайда жиналыс өткізді, ең жоғарғы қаған атағын алып, Шыңғысхан атын иемденді. 1206ж Яссы деп аталатын заңдары шықты. Ол заңдар өте қатал, тек өліммен ғана аяқталатын. Қытай деректерінде монғол халқы үшкет бөлінді:

1.Оң қанат (бурунгар)

2.Сол қанат (жоңғар)

3.Орталық (күл). Әскер: Ондық, жүздік, мыңдық болып бөлінген.

Алдымен Шыңғысхан Енисей қырғыздары мен Бурядтарды, Якуттарды жаулап алды. 1211-1215ж Қытайды жаулап, Пекинді алды. Қытайдан олар тас атқыш (катапульт) қолға түсірді. Шыңғысхан үнемі жеңіске жетіп отырды. Себебі, оларда темірдеі тәртіп, жылдам қозғалу, әскердің көптігі, жаулап алатын ет туралы мәліметтің көп болуы және қарудың көптігі.Моңғолдар Жетісуды еш қарсылықсыз жеңіп алды. Қарлұқ бидеушісі-арсылан және Бұзар, Баласағұн қалалары моңғолдарға соғыссыз берілді. Қыпшақ дәуірінде Орта азиядағы ірі мемлекет Хорезмшах болған, ол мемлекетті Мұхаммед басқарды. Шыңғысхан мен Хорезмшах арасында сауда өзара байланыс болды. 1218ж жазда Шыңғысхан Отырарға сауда керуенін жібереді. Олардың тыншылар екенін білген Қайырхан олардың түгелін өлтіртеді. Отырар қорғанысы 1219ж қыркүйекте басталды. Моңғолдар 150 мың әскерімен барған. Отырарды Шыңғысханның 2 ұлы Шағатай мен Үгедей қоршады. Отырар билеушісі Қайырхан 80 мың әскерімен 5 ай қорғанды. Қолбасшысы Қараша-Хажиб өздерін қорғап тұрған Сүпохон қақпасын түнде ашып жібереді. Ішке кірген моңғолдар қала халқын түгел қырады. Қолға түскен Қайырханды үстіне күміс құйып өлтіреді.Моңғолдарға берілмеген Сығанақ қаласы 7 күн қорғанады. Соымен қатар Жент, Ашынас, Үзгент қалалары түгелімен құлатылды. 1221ж көктемде моңғолдар Орта Азияны түгел жаулап алды. Соғыс қимылдары Иран, Ауғанстан, Солт.Үндістанға қарай ауысты. Жебе, баһадүрлер бастаған моңғолдар Қыпшақтар мен орыстарды талқандап,1224ж Қазақстан арқылы Ертістен Шыңғысханға оралды. Моңғолдар Қазақстан мен Орта Азияны5 жылда (1219-1224) түгел жаулап алды. Кейін моңғолдардың Шығыс Европаға жорығын немересі Бату хан 1237ж басқарды. 7 жылдық соғыста Бату Днепрге дейін жаулап алды. 1240ж Киев Русін жаулап алды. Батудың әскерінің көп бөлігін қыпшақтар құрады. 1227ж Шыңғыс хан қайтыс болған соң бүкіл қазақ жерін 3 ұлына бөліп берді. Үлкен ұлы Жошыға-Ертістен Еділге дейінгі, үлкен Қыпшақтың жерін берді. 2-ші баласы Шағатайға-Қазақстанның оңт. Шығыс және Мәуренахрды берді. Қазақстан экономикасына моңғол шапқыншылығының әсері-өңдіргіш күштер әлсіреді. 1227ж Шыңғыстың үлкен ұлы Жошыда қайтыс болды. Бату Шығыс Европадан кейін орыстарды жеңіп, Польша, Венгрия,Днепрге дейін бағындырды.Сөйтіп ол Алтын Орда мемлекетін қүрды. Үгедей ұлысы 1251ж жойылды.