49).Бөкей Ордасы.Жәңгір хан билігі.

Кіші жүзде шаруашылықтың құлдырауы, жердің таршылығы 1801ж Бөкей немесе Ішкі орданың құрылуына әкелді, ол Жайық және Еділ өзендерінің төменгі ағысында п.б. 18ғ аяғын адейін бұл аймақ Астрахань даласы д.а., онда көбінесе Астрахань татарлары, қалмақ және казактар тұрды.Үкімет көшпелі ауылдарға Ішкі терр-ға көшуге рұқсат берді, осы арқылы Ресей Кіші жүздегі әлеуметтік күрестің шиеленісуін басуды ойлады. Қазақтардың екі өһзен аралығын қоныстану ниеті патша үкіметінің отарлау саясатына сәйкес келіп, ол Кіші жүз күшін әлсірітті, қазақтардың жарты бөлігін Ресей бағындырды, қазақтардан салық алып, сауда қатынастарын дамытуға миүмкіндік берді.

Саяси тұрғыдан бұл иелік ретінде 1812ж бекітілді. 1815ж Бөкей хан өлгеннен кейін, Жәңгір кәмелеттік жасқа келмегендіктен орданы Шығай сұлтан биледі.Жәңгір Астраханда тәрбиеленді, 1824ж 24 шілдеде Орал қаласында Орынбор шекаралық басқармасының қатысуыимен Жәңгір хан болып тағайындалды.Оның билік кезенңі ұзақ әрі күрделі болды.Қоғам өмірі көп қиындықтардан өтті.Қ.Х. алғаш рет жерді жеке меншікке беру осы кезде п.б., ол көшпелілердің отырықшылыққа көшуіне әсер етті. Билігі беки келе ол ескі салық жүйесін реформалады.Хан өзіндік басқару аппаратын құрды: канцелярия, депутаттық топ, 12 би кенесі, 14 адамнан шабармандар т.б.19ғ 30ж Хан ордасында жәрменкелер ашыла бастады. 1832ж ен алғашқысында млн рубль сауда айналымымен басталды. Онда мұсылмандық мектептер көп болды, әр рудың молдасы болды.1841ж бүкіл Қаз-да алғаш азаматтық білім беретін мектеп ашылды.Жәңгір хан өз уақытында Қазақ университетінің ғылыми-тарихи қоғамдастығында сыйлы мүше болды. Ол эпикалық поэмалар мен қазақ шежірелері үлгілерін жазып, зерттеушілерге тапсырған. Ол 1845ж өлді.Оның мұрагері саналатын ханзада Ресейден келе жатқан жолда жұмбақ жағдайда өлді.Сосын хандық билік жалғасын таппады, орданы Уақытша кеңес басқарды.

50) 1824-1836Ж ж.Тіленшіұлы, с.Қасымұлы бастаған көтерілістер.

Кіші жүздегі:

1824-1836ж көтерілісті бастаған табын руының биі, батыры Жоламан Тіленшіұлы. Табын руының негізгі терр-сы Елек өзені болғандықтан 1824ж осы тайпа адамдары, шаруалары арғы бетке өтуге тиісті болды. Жоламан Орынбор Ген-губ. Арқылы патша үкіметіне хат жолдайды:

1.Елек өзенің қайтару;

2.Орыс казактарының шапқыншылығын тоқтату; 3.Патша үкіметі Петербургте ұстап отырған Арынғазы ханды босату.1830ж подполковник Бизанов бастаған орыс жазалаушы отряды Жоламанға қарсы шығады.

Орта жүздегі:

1826-1836ж Саржан Қасымұлы басқарған. Саржан әскерлері 1830ж дейін патша үкіметіне ұстатпады. 1832ж Сұлу көл д.а. жерде ірі шайқас болды.1833ж Саржан Қоқан әскерлерімен келісім жүргізеді. 1834ж Ұлытау маңында біріккен қазақ-қоқан әскерлері орыстардан жеңілді. 1836ж саржанның қайтыс болуы көтерілістің тоқтауына себеп болды.

51)Исатай-Махамбет бастаған көтеріліс.

Себебі: Патша үкіметінің көшпелі қазақтарға өшпенділікпен және елемеушілікпен қару саясатын ұстанып, оларға құрметтеуге тұрамайтын 2-ші сорттылар ретінде қарауы қазақтардың зығырданын қайнатты. Қазақтардың бабаларын сату, сатып алу туралы І Александр патшаның 1819ж жарлығын дәл осы мағынада ұғу керек. А.И.Левшин көрсеткендей, 19ғ басында тек Атыраудың өзінде ғана 1 айдың ішінде 100-ден астам қазақ баласы сатылған.

Осындай жағдайда 1836ж И.Тайманұлы мен М.Өтемісұлы бастаған малшы-шаруа бұқарасының көтерілісі басталды. 1837ж көктеміне қарай қарулы қақтағыстардың негізгі ошақтары қалыптасты. Көтерілісшілер шоңжарлардың үйлерін өртеді, мал-мүлкін басып алды, ханды ауылдарынан, қоныстарынан қуды. Көтерілісшілердің негізгі күші біртіндеп хан ордасына жақындай түсті, қазанның аяғына қарай жалпы саны 2500-3000-дай адамнан тұратын жасақтар ордадан 4-8 шақырымдай жерде оны қоршап тұрады. Қоршау екі аптаға созылады. Осы уақыт ішінде жақсы жарақталған қазақтардың 700 тұрақты

Талаптары: Жұмыс күнін 10 сағатқа қысқарту, балалар үшін 8 сағат. Ауырған күндерге ақы төлеу, Жалақыны өсіру. Күштеп қосымша еңбек еткізуді тоқтату. Әйелдердің құқығын қорғау. 1906ж 10 қаңтар-Ішеі істер министірі Дурнов өлкедегі қарсылықтарды жыныштауға арнайы тапсырма берді. Саяси топтар, партиялардың арасындағы өзара талас, патша үкіметіне қарсы күрес екінші мемлекеттік думаға сайлау кезінде күшейді. Халық арасында депутаттыққа Ақмола облысынан-молда Қосшығұлұлы, Жетісудан федералист-Тынышпайұлы, Ораладан-Бірімжанұлы, Семейден-Нұркенұлы сайланды.

Жеңілу себептері: Қазақстан жұмысшы- ларының аздығы; Қазақстан ауылдарының басты оқиға орталықтарынан алыста болуы; ұлттық демократиялық топтардың тәжірибесінің жеткіліксіздігі;

жұмысшылар мен шаруалар одағының болмауы.

Тарихи маңызы: Отаршыл саясатқа қарсы тәжірибе жинақталды; ереуілді ұйымдастырудағы кемшіліктер түзетілді; күрес барысында революционерлер тобын тәрбьиеледі; қазақ еңбекшілерін ғасырлық ұйқыдан оятып, революциялық күресек шақырды.