35)15-18Ғ Қазақ халқының рухани мәдениеті.

Тіл және жазу. 15-17ғ қазақ халқының өзіндік мәдениеті қалыптасқан. Қазақ тілі қазақстан территориясындағы ежелден тұратын, тегі жағынан бір-біріне жақын тайпалардың негізінде пайда болды. 15ғ қазақ тілі өзіне тән ерекше белгілермен дербес тілге айналып, қазақ тілінде тарихи шығармалар пайда болды. 15-17ғ қазақтар араб жазуын пайдаланды. 16-17ғ қазақ тарихының маңызды ескерткіші Қадырғали Жалайридің «Жамиғат Тауарих» (Жылнамалар жинағы) шығармасы. Автор өз кітабын «Жалайыр» деген атпен 1587ж борис Годуновқа достықтың белгісі ретінде сыйға тартқан. Мұхаммед Қайдар Дулати 1546ж парсы тілінде жазылған «Тарих-и-Рашиди» еңбегін Абдар Рашид ханға тарту еткен. Шығармада қазақ халқының құрылуы, Әбілқайыр хандығы туралы құнды мәліметтер жазылған.

Ауыз әдебиеті. Қазақтың халық ауыз әдебиеті 15-17ғ кеңінен өркендеді. Ауыз әдебиет-қоғам өмірінің айнасы. Халық арасында тараған эпостық жырлар: Ер Тарғын, Алпамыс, Қамбар т.б. 15-17ғ өмір сүрген жыраулар: доспамбет, Шалкиіз, Бұқар. Доспамбет жырау-шешен және батыр. (1490-1523) Ноғайлы, қазақ халықтары арасындағы ұрыстарда қол бастаған. Шалкиіз Тіленшіұлы (1465-1560) Едіге ұрпағынан тараған білімді жырау. 30-ға жуық шығармасы бізге жеткен. Бұқар Қалмақанұлы –ұлы жырау (1668-1781) халық арасында «Көмекей әулие» атанған. Абылай ханның ақылшысы болған.

Би-шешендер шығармашылығы. Әйтеке би Бәйдібекұлы. (1644-1700) мемлекет және қоғам қайраткері. Кіші жүздегі Әлімұлы тайпасының Төртқара руынан шыққан. Тәуке хан кенесіне еніп, ірі дауларды шешуге қатысқан. Төле би Әлібекұлы (1663-1756). Тәуке, Әбілмамбет, Абылай хандар тұсында мемлекет басқару ісіне араласқан, қоғам қайраткері, ойшыл, дана, шешен. Халық оны Төбе би д.а. Қазіргі Жамбыл облысында туған. Жеті жарғы заңдарын жасауға көмектеседі. Тәуке ханнан кейін ұлы жүзді басқарады. Ташкентті билеген және сонда жерленген. Қазыбек би Келдібекұлы (1665-1765). Мемлеке, қоғам қайраткері. Орта жүз ақсақалдары мен билері оны сот ісін қарауға тартады. Тәуке, Әбілмамбет, Абылай хандардың кенесшісі болған. Жеті жарғыны жасауға қатысқан. Ол 100 жастан астам жасаған. Ахмет Яссауи кесенесінде жерленген.

Діні. 15-17ғ ислам дінінің таралуына суффистік миссионерлер елеулі үлес қосты. Суффизмнің түркі дәстүрін Қожа Ахмет Яссауи таратты. «Диуани Хикмат» (даналық кітабы) еңбегінде исламның негізгі қағидалары қарастырылды. Ата-баба аруағына табыну сақталды. Отқа табыну ерекше болды. От-ана үйдің қамқоршысы деп саналды.

Әдет-ғұрып Бес құда, айттыру, қалын мал, сүт ақы, енші, ат қою, әменгерлік, балдыз алу, көкпар.

Саз өнері. Домбыра-шертіп, қобыз-ысқыш, сыбызғы-үрлеп, дабыл, дауылпаз-ұрып ойнайтын аспаптар.

Халық күнтізбесі, жұлдыздар. Темірқазық-түнде жүріс бағытын бағдарлайды. Жеті қарақшы-күзде түн ұзарғанда, қой күзетушілер күзеттерін ауыстырады. Үркер-жыл мен маусымды үркерге қарап реттеген. Тараз-таң салқындайды, егіс жинауға дайындық. Сүмбіле-су суыйды, суға түсуге болмайды.

36)15-18Ғ қазақ мәдениетінің материалдық мәдениеті.

Қазақтардың көшу кезінде алып жүруге ыңғайлы тұрғын үйлерінің негізгі түрі-киіз үй. Киіз үйді Евразия көшпелілері бірінші мыңжылдықтың ортасында ойлап тапқан. Салтанатты үй-12 қанат керегеден тұрғызылып, қонақ күтуге арналған. Отау үй-үйлену тойын өткізуге арналған. Шағын тұрғын үй-6 қанаттан құрылып, малшыларға раналған. Жолама үй- 3-4 керегелен тұратын, әскери жорықтарға арналған. Күйме үй-көшіп-қонуға арналған арба үстінде тігілетін киіз үй.

Үйлердің түрі: Оңт. Аймақ-жертөле мен жартылай жертөле. Солт. Аймақ-ағаш, тас, кірпіш үйлер. Киіз үйдің ағаш сүйегі 4 бөліктен тұрады: кереге, уық, шаңырақ, сықырлауық. Кереге саны-8,12,15,18 қанатты болып бөлінеді.

Кілем түрлері: Түксіз тақыр кілем, түкті кілем, түскиіз.

Тон түрлері: ішік, бас тон, көк тон, қамқа тон, жарғақ тон. 15-17ғ кебенек, шекпен кең тарады.

Ерлер бас киімі: тымақ, бөрік, малақай.

Әйелдердің бас киімі: кәмшат бөрік, алтын бөрік, қалмаржан бөрік, тақия, сәукеле, кимешек.

Ерлердің аяқ киісі: шоңқайма етік, біртана етік, мәсі, кебіс, саптама етік.

Әйелдердің аяқ киімі: мәсі, көксауыр.

Жебе-қайвн ағаштан жасалған. Қылыш түрі: семсер, алдыаспан. Қазақтардың материалдық мәдениеті көшпелі тұрмыс салтына бейімделіп, ежелгі дәстүрді сақтағанымен ерекшеленеді.

37)Ноғай ордасының құрылуы.15ғ басында Еділ мен Жайық өзендері арасында жаңа ерекше мемлекет п.б. Оны Ноғай ордасы немесе Ноғай ұлысы д.а. Ноғайлар өздерін басты рудың атысен маңғыттар д.а. Бұл мемлекеттің қалыптасуы Қыпшақ тайпаларының Ұлыұ Ұлыс мемлекетіне қарсы ұзаққа созылған ұлт-азаттық күресінің нәтижесі болды. Ұлық Ұлыс мемл. Әмір Темірден жеңілуі, өзара қырқыс, моңғол мемес жергілікті көсемдердің мемл. Билікті басып алуына әсер етті.

Терр-сы: Еділден Нұра және Есіл өзендеріне дейін, Арал маңы немес е Маңғыстау түбегі.

Астанасы: Еділ өзені бойындағы Сарайшық қаласы.

Саяси қүрылымы:

1.Үлкен кеңес-бас биді сайлады.

2.Кіші кеңес-бұны бас би шақырып отырды.

Әлеуметтік құрылымы:

*мырза;

*қарашы, емелдеші-ру аристократтары;

*көшпелі малшылар;

*тулақьтар-кедейлер;

*құлдар.

саяси тарихы:

Н.О. Мұса мырзаның кезінде күшейді. 15ғ соңында ол өлгеннен кейін олардың бір бөлігі Қ.Х. қосыла бастайды.Алжағыр мырза басқарғанда маңғыттардың билігі Орал тауларынжа жүрді. Қ.Х. Тақырдың кезінде ноғайлар Батыс және Орт.Қаз. жерін жаулап алды.