Ғылыми тәсіл ұғымын және жаратылыстану ғылымдарының қалыптасуының жалпылама тәсілдеріне сипаттама беріңіз.
Адамзат өзінің даму тарихы барысында қоршаған әлемді танып-білудің және игерудің бірнеше тәсілдерін меңгерді. Сондай тәсілдердің біріне сөзсіз ғылымды жатқызуға болады. Ғылым-қоғамның рухани мәдениетінің құрамдас бөлігі болып табылады. Адамзат дамуының белгілі бір кезеңінде ғылым дами келе, қоғамдық сананың дербес формасына айналады. Себебі қоғамдағы сан-салалы мәселелер ғылымның көп жағдайда ғылымның араласуымен шешіледі. Ғылым – тәжірибе жүзінде анықталған нақты дәлелдемелер мен логикалық заңдарға сүйенетін қорытындылардың негізінде білім әлемін жасайды. Әдістеме дегеніміз – қалаған нәтижеге жетуге көмектесетін әрекеттер жиынтығы. Әдістеменің маңызын Жаңа уақытта ең алғаш рет француз математигі әрі философы Р.Декарт өзінің «Әдістеме туралы талдау» атты еңбегінде атап көрсетті.
Әдістеме адамдардың қабілеттерін теңестіріп қоймай, олардың қызметін де біркелкі жүйеге түсіреді, ал бұның өзі барлық зерттеушілердің бірдей нәтижелер алуына көмектеседі.
Әрбір ғылым саласының өз зерттеу пәні болуымен қатар, өзіне тән зерттеу әдістемелері бар.
Ғылымның күрделі творчествалық іс деп саналуының бір себебі сол, онда тәжірибеден теорияға көшетін бір өткелі жоқ. Оның ғылыми жолы - салыстыру, абстракциялау, жалпылау, талдау, синтездеу сияқты жалпы әдіс – тәсілдерді қолдану арқылы іске асатын диалектикалық таным жолы. Ғылымның басқа қоғамдық сана формаларынан басты бір айырмашылығы сол, онда жаңа білімді қорытып шығарудың әдіс – тәсілдері, яғни ғылыми әдіс шешуші роль атқарады. ХVІІ ғасырда яғни классикалық жаратылыстанудың туу дәуірінде ағылшын ғалымы Ф.Бэкон мен француз ғалымы Р.Декарт ғылымды дамытудың бір – біріне қарама – қарсы екі методологиялық программасын: теориялық және эмпириктік әдістерін тұжырымдады. Бұл методологиялық әдістер таным процесінде маңызды тарихи үлкен ролі атқарады.
Теориялық деңгейдегі ғылыми зерттеулер әдістемелеріне мыналарды жатқызуға болады:
1) формальды – зерттелетін процестердің мәнін ашатын абстрактылы-математикалық жобалар жасау; 2) аксиомалық теорияларды дәлелдеуді қажет етпейтін аксиомалар түрінде құру; 3) гипотетикалық дедуктивті әдістеме – бір-бірімен дедуктивті түрде байланысқан гипотезалардың жүйесін жасау. Ал эмпирикалық әдістемелерге жататындар: бақылау – объективті жағдайдың құбылыстарын мақсатты түрде қабылдау, сезіну; сипаттау – объектілер тәралы мәліметтерді тіл құралдары арқылы жеткізу; өлшеу – объектілерді ұқсас қасиеттері мен жақтары бойынша салыстыру; эксперимент (тәжірибе) – құбылыстарды қайталау мақсатымен арнаулы жасалған және бақыланған жағдайларды зерттеулер жүргізу.)
Сонымен қатар, жалпы әдістемелерді де бөліп қарауға болады, олар:
1) анализ - тұтас заттарды толық зерттеу жүргізу үшін жеке құрамдас бөліктерге бөлу;
2) синтез – заттың бұрыннан жіктелген жеке құрамдас бөліктерін бір тұтас жүйеге біріктіру;
3) астракциялау – зерттелетін құбылыс үшін маңызы жоқ қасиеттер мен қатынастар арасынан қажетті қасиеттер мен қатынастарды бөліп алып қарастыру;
4) қорытындылау – нәтижесінде объектінің жалпы қасиеттері мен белгілері анықталатын ойлау тәсілі;
5) индукция – жалпы қорытынды жекелеген жағдайлардан жасалатын зерттеу әдістемесі;
6) дедукция – жалпы қорытындыдан жекелеген пікірлер тудыратын талдау тәсілі;
7) аналогия – объектілердің бір белгілерінің ұқсастығы бойынша, келесі бір белгілерінің де ұқсастығын анықтауға арналған ғылыми тәсіл;
8) жобалау – объектіні оның көшірмесін жасап, зерттеу;
9) классификациялау – барлық зерттелетін заттарды маңызды бір белгілері арқылы жеке топтарға бөлу. Қазіргі ғылымда сонымен қатар статистикалық әдістемелердің маңызы зор, олар зерттелетін заттардың барлығын сипаттайтын орташа мәндерді анықтауға мүмкіндік береді.
Табиғат туралы барлық білім жиынтығы жаратылыстану арқылы қалыптасады. Оның құрылымы табиғат логикасының нақты көрінісі іспетті. Жаратылыс ғылымдарының білім жүйесі орасан зор және әр алуан. Мұнда заттармен олардың құрылысы, заттардың қозғалысы мен әрекеттесуі, химиялық элементтер мен қосылыстар, тірі материя мен тіршілік, Жер және Космос туралы білім жүйесі енеді. Жаратылыстанудың осы обьектілерінен іргелі ғылыми жаратылыстану бағыттары бастау алады. Денелер, олардың қозғалысы, олардың әр түрлі деңгейлердегі пайда болу формалары мен айналымдары физикалық ғылыми білімнің зерттеу обьектілері болып табылады. Іргелі сипаты бойынша олар жаратылыстанудың негізіне жатады және басқа да білім салаларын қамтиды. Химиялық элементтер, олардың қасиеттері, айналымдары мен қосылыстары химиялық білім жүйесінде көрініс табады. Физикалық білім жүйесімен көбірек байланысты болғандықтан, аралық пәндердің тобы- физикалық химия, химиялық физика тағы басқа пайда болды. Биологиялық білімдер тіршілік туралы білім тобын қамтиды, олардың зерттеу обьектілері клетка мен клеткадан пайда болған барлық ағзалар. Биологиялық білімнің негізіне зат, химиялық элементтер туралы білім жатады. Жоғарыда айтылғандай мұнда да аралық пәндер, атап айтқанда, биофизика, биохимия тағы басқа дамиды. Жер Күн жүйесіне енетін бір планета есебінде геологиялық білімдердің зерттеу пәні болып табылады. Олар біздің планетамыздың құрылысы мен дамуын зерттейді. Басқа ғылымдар тобымен бірлесу арқылы геохимия, геофизика, палеонтология сияқты жаңа салалар пайда болды.
Қазіргі
жаратылыстанудың негізгі сипаттық
белгілері.
Қазіргі
кезде ғылымда 15 мыңға жуық пәндер бар,
ол ғылымның дамуының бастапқы кезеңінде
саны 20 – ға жетпейтін. Ғылымның дамуында
қазіргі этанымда зерттеліп жатқан
шындықты нақтылау және ғылыми мағлұматтың
өсуі дифференциялануымен бірге ұсақ
бөлімдерге бөліп жатыр. Жаратылыстану
пәндерінің ішінде аралық пәндер пайда
бола бастады. Жартылыстануда жалпы
методологиялық функцияларды орындайтын
теорияларды жасау. Жаратылыстанудың
дамуында дифференция және интеграция
процестері өзара жоққа шығару емес, ал
бір – бірін толықтырып отыратын
тенденция. Жаратылыстық
ғылымдарға физика, химия және биологиядан
басқа да, мысалы, кешенді сипаттары бар
геология мен география да жатады. Негізгі
жаратылыстық ғылымдар иерархиясының
циклдік тұйықталған сипаты бар. Төмендегі
сызбадан физиканың химияға негіз
болатыны; ал химияның өз кезегінде
биология мен психологияға негіз болатыны
көрініп тұр. Психология жоғары орында
тұр, бірақ, сонымен қатар, циклдік тұрғыда
барлық тізбектің бастапқы ғылымы
физикамен тұйықтасады.
Физика
Химия
Биология
Психология
Циклділік – бұл Табиғаттың өзіне тән қасиет. Табиғаттағы заттардың айналымы баршаға белгілі. Қазіргі жаратылыстануды Табиғат туралы жаратылыстық ғылымдардың жиынтығы деп қана емес, құрауыштары (жаратылыстық ғылымдар) бір – бірімен соншалықты тығыз байланысқан, бір – бірінен шығатын, нағыз біртұтастықты көрсететін бірыңғай жүйе ретінде түсінуге болады. Әлемнің жаратылысты – ғылыми бейнесін (картинасын) тікелей жасайтын ғылымдар – астрономия, космология, космогония және физика. 1. Қазіргі жаратылыстану принциптері: А) көп нұсқаулылық; Б) қосымшалық тәуелділік; В) зерттеудің эмпирикалық әдістері. Жаратылыстанудың даму кезеңдері. Жаратылыстануды уақыт дамуына қарай қазіргі жаратылыстану жүйесіне табиғат туралы және ғылымдар мен қатар ежелгі грек натурфилософиясы классикалық жаратылыстану сияқты білімнің тарихи салалары да кіреді. Біз өмір сүріп отырған дүние үлкенді-кішілі ашық системалардан табылды және заңдылықтарға бағынады. қазіргі заманғы дүниенің даму тарихы болған оқиғалардың хронологиясын былай сипаттаған: 1) 15 млярд жыл бұрын жұлдыздардың бірінші ұрпағы пайда болды ауыр элементтердің атомдарды түзілді; 2) 5 млярд жыл бұрын-Күн пайда болды; 3) 3,8 млярд жыл бұрын-Өсімдіктер пайда болды; 4) 450 млн жыл бұрын-Өсімдіктер пайда болды; 5) 150 млн жыл бұрын-Сүтқоректілер пайда болады.