1. Қазіргі жаратылыстану принциптері

А) көп нұсқаулылық Б ) қосымшалық тәуелділік В) зерттеудің эмпирикалық әдістері

2. Теориялық әдістер(байқау, эксперимент, сипаттау, өлшеу)

31. Детерменизмнің тарихи түрлеріне сипаттама беріңіз

Детерминизм ( лат. determinare – анықтаймын) тұрмыс құбылыстарының жалпыға ортақ себепті-салдарлы анықтылығы жәніндегі ілім. Детерминизм идеясы ежелгі дүниеде пайда болып, одан бергі барлық жаратылыстанулық-ғылыми және философиялық оймен бірге келеді. Демокрит барлық нәрсе қажеттіліктен туындайды, осыны себептілік деп есептеді.Аристотель себептіліктің тәрт түрін анықтады:ресми, материалдық,қозғалысты,мақсатты. Детерминизм-табиғатта және қоғамда кездесетін оқиға, құбылыстарды, оның ішінде адамның еркі мен мінезінің өзара байланыстығынын себептестігінің зандылығын зерттейтін ілім. Детерминизм— психология ғылымының негізгі принциптерінің бірі (себеп-салдар мәселелерін қарастырады). Детерминизм принципі — философиялық және әдіснамалық ұстаным бойынша, табиғат пен психологиялық құбылыстардың бәрі материалдық себептер мен зандардың әсер етуінен пайда болады деп түсіндіреді. Детерминизм адамның тіршілігі мен іс-әрекетінің бәрі қоғамның тарихи дамуының нақты жағдайларымен байланысты, әрбір құбылыс белгілі себептен туындайды деп қарайды. Бұл принципті іс-әрекеттің әдіснамалық негізі ретінде ұстанған психологиялық зерттеулердің нәтижелігі дәлелді болады.[1]Еуропалық жаратылыстанулық-ғылыми және философиялық ой (Ф. Бэкон, Г. Галилей, Р. Декарт, И. Ньютон, Б. Спиноза және т.б.) детерминизм тұжырымын одан әрі дамытуға септігін тигізді. Спиноза діни-телеологиялық қағиданы жоққа шығарып, механикалық детерменизмді жақтады. Осы кезде классикалық механика жетістіктерінің ықпалымен механикалық детерминизм тұжырымы қалыптасты, оның мәнін Лаплас былай түсіндірді: егер дәл қазір табиғат тылсым күшінің қолданылар нүктелері жайлы бәрін білетін ақыл болса, онда ол әлемнің әткені мен болашағы туралы да білер еді.[1]

Детерминизмнің екі негізгі түрі бар:

Қатаң детерминизм;

Қатаң детерминизм оқиғалардың барлығы да олардың себебі тудырған салдары, яғни, барлық оқиғалар алдында болған жағдайлардан шығады. Осылайша, осы шақтағы және болашақтағы оқиғалар өткендегі оқиғалардай түрақты әрі әзгермейді. Бұл көзқарастың шеңберінде моральдық жауапкершілік жоқ, өйткені ол субъектінің еркін еркіне негізделген, алқатаң детерминизм еркін іс-әрекеттің болуын жоққа шығарады.

Жұмсақ немесе бірлескен детерминизм.

Жұмсақ детерминизм - детерминизмді ерік еркіндігімен үйлестіріп қарастыратын көзқарас. Осы тұрғыдан алғанда еркін іс-әрекет моральды жауапкершілікті жүзеге асыратын себептіліктің бір түрі болып табылады.

Детерминистік көзқарастан басқа қоғамдық кезеңдерге бөлудің формациалық және цивилизациалық көзқарастары бар. Бұлар қоғамның кезеңдерге өту себептерін өзінше түсіндіреді.

Детерминизм-материя және рухани әлемдегі құбылыстардың өзара байланысы мен олардың арасындағы шартты заңдылықтарды объективті түсіндіретін философиялық ой. Детерминизмнің негізін себеп-салдар түсіндіреді. Мұнда қандайда бір құбылыс аңықталған жағдайда 2-ші бір құбылысты (сандарды) туғызады. Детерминизмге қарама-қайшы индетерминизм ұғымы өмір сүреді. Ол себеп-салдар ұғымын және олардың тұтастығын жоққа шығарады. Географиялық етерминизм – ол маркстік емес концепция қоғамдық өмірдегі құбылыстарды табиғи жағдаймен, мемлекеттің географиялық орналасуымен түсіндіріледі. Орта және оның әлемдері қоғамың дамуын аңықтап фактор деп есептейді. Марксизм-ленинизм географиалық детерминизмді жоққа шығарады, қоғамның кезеңдерге өту заңдылығын аңықтады. Формациялық көзқарас – маркістік ілімге тән. Онда 1-ші формация алғашқы қауымдық құлиеленушілік пен азиялық өндірісті біріктіреді 2-ші формация құлиеленушілік, крепостнойлық және капитализмді біріктіреді. Бұлар жеке меншікпен байланысты. 3-ші формация коммунистік, онда жеке меншік айында және гуманизм кезеңі келеді деп есептеді.Детерминизм және индетерминизм - себептіліктін орны және ролі түрлы бір біріне қарама-қарсы философиялық қағида. Детерминизм барлық құбылыстардың себептілікке бағынатыны туралы ілім.[1] Барлық құбылыстардың жалпыға бірдей заңды байланыстары, себепке тәуелділілігі туралы ілім детерминизм деп аталады. Дәйекгі детерминизм себептіліктің объективті сипатын нығайтады индетерминизм септіліктің жалпыға ортақ сипатын теріске шығарады (үшқары формасында - себептілікті мүлде теріске шығарды). Детерминизм идеялары ежелгі философияның өзінде-ақ түр беріп, көне "атомистикада" айқын көрініс тапқан. Детерминизм жаңа заман жаратылыстану ғылымы мен материалистік философиясында (Ф. Бэкон, Галилей,Декарт, Ньютон, Ломоносов, Лаплас, Спиноза және XVIII ғасыр француз материалистері) одан әрі жетілдірілді.

Жаратылыстану ғылымының даму деңгейіне сәйкес бұл кезеңдегі детерминизм механикалық, абстрактілік сипатта болды. Бұл механиканың бұлжымайтын динамикалық зандарының шеңберінде суреттелетін себептілік формасын абсолюттендіруден көрінді, мұның өзі себептілікті қажеттілікпен баламалауға және кездейсоқтықтың объективтік сипатын теріске шығаруға апарып соғады. Мұндай көзқарасты Лаплас мейлінше айқын тұжырымдады (механика детерминизмнын басқа атауы), ол әлемде барлық бөлшектердің координаты мен импульсінің белгілі бір уакыт кезеңдегі мәні оның өткендегі немесе болашақтағы кез келген сәттердегі жайын анықтайды. Бұлайша тұжырымдалған детерминизм фатализмге соқтырады, мистикалық сипатқа ие.[2]детерминизм (табиғатта және қоғамда кездесетін оқиға, құбылыстарды, оның ішінде адамның еркі мен мінезінің өзара байланыстығының себептерін; себептестігінің заңдылығын зерттейтін ілім) Существуют различные философские концепции исторического развития. Их можно разделить на материалистические_ и идеалистические.Идеалистические исходят из того, что логика истории “задана”, “определена» каким-то до и вне человека существующим дховным началом. Поэтому эта логика либо привносится в мир общества и человека (идея, разум, воля, Бог), либо изначально присутствует в форме вечных институтов государства, церкви и т.д. В таких концепциях индивидуальная жизнь людей выступает лишь средством существования некоего срытого целого. О реальных исторических личностях они говорят в смысле «воплотителей”, “проводников» отчужденной от них логики исторического процесса. Маркс: в теориях такого рода история оказывается неким метафизическим субъектом, тогда как действительные люди превращаются лишь в носителей этого метафизического субъекта. Пример таких концепций – философия Гегеля. История человечества – процесс самореализации абсолютной идеи Посредники, через которых смысл и логика истории переходит к человечеству – нормы культуры, философские правовые системы, различные системы нравственности и религиозных верований, политические, эстетические, научные установки (в образе Идеи изображен исторический процесс развития человеческой культуры). Гегель обосновал тезис о закономерности процесса развития человеческой культуры, его необходимости (детерминизм). В то же время всесильный поток мирового духа выступает как творец всего существующего, а задача человека состоит в постижении его сокровенных тайн и реализация его предначертаний. Таким образом, в философии Гегеля духовное начало несет в себе смысл и назначение человеческой истории. ^ К материалистическим концепциям социального детерминизма принадлежит марксистская концепция. Марксистская трактовка истории включает всебя признание единства всемирной истории. Материальная основа исторического процесса одновременно и основа его единства. Это единство определяется материальным производством общественной жизни. Следовательно, материальное производство в своем развитии подчиняется действию общих законов. Марксу принадлежит и гуманистическая идея об освобождении человека путем снятия отчуждения и формирования условий для всестороннего развития личности. В духе этой идеи необходимо и новое понимание самой сути законов детерминации общественного развиться: не как предписывающих, а как ориентирующих, определяющих тенденцию выбора и превращения в действительность некоторых возможностей из их исходного разнообразия. Законы развития общества раскрывают спектр различных возможностей, реализация каждой из которых требует различных условий и приводит к потенциально раздельным результатам: от расцвета и рождения новых форм до деградации и гибели. Вообще в концепциях детерминизма их создатели стремятся раскрыть взаимообусловленность, зависимость явлений друг от друга, всеобщую закономерную связь вещей. Детерминистская концепция ищет ответы на вопрос о месте и роли необходимости в природе и обществе, о характере действия закона.В зависимости от ответа на эти вопросы в материалистической философии произошла смена 3-х основных концепций детерминизма. 1) ^ Концепция лапласовского (динамического) детерминизма. Идет от Демокрита, но всеобщее распространение приобрела в 17-18 вв. Все происходящее в мире совершается в силу необходимости, действия неприкасаемых законов, т.е. неизбежно; люди – заложники слепой необходимости, которая предписывает ход истории независимо от их желаний и воли. Единственный тип законов – динамичные законы, всякий Другой закон – «недозакон»: со временем познание даст ему динамичную форму либо отбросит как ошибочный. Случаю принадлежит подчиненное значение: случайность рассматривается как выпадение из необходимости. Это никак не сказывается на самой необходимости. Эта концепция детерминизма не оставляла личности места свободе выбора, а человечеству – путей развития. 2) ^ Статистическая концепция детерминизма. (19 век) Наибольшее распространение – первая половина нашего века. Вместо необходимости – случай. Эволюция вселенной, развитие жизни на Земле, и лаже человеческая история представляются игрой случая, флуктуацией, отклонением от нормы. В математике, квантовой физике, статистической физике случайное событие – то, которое не зависит от другого события, не зависит от необходимости. Этой модели детерминизма в социальном плане соответствует развитие капитализма в 20 в: предприимчивость, инициатива и самостоятельность личности не является гарантией перехода в ряды господствующей элиты. Соответствующая этой концепции установка на стихийность исторического детерминизма ведет сначала к застою, а затем к загниванию. В теории систем сегодня известно, что под воздействием случайных факторов всякая система неизбежно деградирует, если в ней отсутствуют собственные, «неслучайностные» возможности развитая: ведь количество неблагоприятных, разрушительных случайных воздействий намного больше, чём благоприятных, и это отношение усиливается с ростом сложности системы. ^ 3) Системная концепция, детерминизма. Формируется с середины 20 века. Она утвердилась в биологических науках и постепенно утверждается в новейших областях физических наук (синергетике, неравновесной термодинамике, теории когерентных процессов). Ее суть: в бытии матери «заложены» организационные свойства, которые сообщают процессам развития всех материальных систем характер направленности и избирательности, обеспечивают самооупорядочивание процессов движениям направлении взаимообусловленности закономерной динамической связи и появления таких принципиально новых качеств, которые сохраняют преемственность с предыдущими. В основе системной детерминации лежит множественность явлений и свойств отношений зависимости между ними (причинные, функциональные и другие типы связей). Тем самым в процессах развития единство мира не распадается, а сохраняется в формах синтеза – при увеличивающемся росте разнообразия, дифференциации. Не случайности, а возможности определить ход изменений. В процессах развития мира действуют динамичные, статистические и организационные законы. Адекватный сегодняшнему дню детерминизм (3-ий) воспроизводит многовариантность, избирательность и направленность процессов развития. На место исторической необходимости в этой концепции ставится реализация одной из исторических возможностей. Эти возможности объективно присущи общественной системе, они выдвигаются как бы вперед, в сферу исторического выбора в переходные эпохи развития. Организационные законы бытия воплощают необходимость, но это необходимость возможного. Дальнейшая судьба возможного в руках человека, человечества, сознательного и направленного выбора путей развития. Но этот выбор необратим. Превращение одной возможности в действительность уничтожает другие возможности; новая действительность порождает и иные потенции и тенденции своего развития.