37.Жұмсарту. Жұмсартылған морттық.

Жұмсарту соңғы термиялық өңдеу болып табылады. Жұмсартудің мақсаты болып аққыштығымен және пластикалығын жоғарлату, қаттылығын

төмендетіп және шынықтырылған болаттың ішкі кернеуін азайту болып табылады. Қыздыру температурасын жоғарылатқан сайын қаттылығы төмендейді, ал аққыштығымен пластикалығы жоғарылайды.Жұмсарту температурасын нақты бөлшектің төзімділігіне байланысты болады.

Жұмсарту үш түрге бөлінеді:

1.Төменгі жұмсарту Тн = 150...300˚С қыздыру температурасында.

Нәтижесінде бөліктеп шынықтырудың кернеуі алынады. Мартенситтік жұмсартудің құрылымы алынады.Инструменталды болаттар үшін; шымдалғаннан кейін жоғары тоқпен, цементациядан кейін.

2. Орташа жұмсарту Тн = З00...450°С қыздыру температурасымен.

Жақсы серпімділігімен және аққыштығымен жоғары қаттылығы бар 40…45 HRC троостит жұмсартудің құрылымын алады.Оларды пружина, рессор секілді бұйымдар үшін қолданылады.

3. Жоғары жұмсарту Тн= 450...650°С қыздыру температурасымен. Жоғары қаттылығы және соққы аққыштығы бар сорбит жұмсартудің құрылымын алады. Соққыға көп шыдамды машина тетіктері үшін қолданылады.

Шынықтыру мен жоғары жұмсарту термиялық өңдеу комплексін – жақсарту деп аталады. Әдетте жұмсартудің температурасын жоғарылатқан сайын соққы аққыштығы жоғарылайды, ал салқындау жылдамдығы қасиетіне әсер етпейді. Бірақ кейбір болаттар үшін соққы тұтқырлығы азаяды. Жұмсарту сынғыштығының I типі 3000С температурада жұмсарту облысында байқалады. Ол салқындау жылдамдығына тәуелді болмайды.

Бұл құбылыс мартенситтің айналу тұрақсыздығына байланысты. Дәннің ішкі көлеміне қарағанда дән шекарасына жақын маңда процесс тез жүреді. Шекарада кернеу концентрациясы байқалады, сондықтан шекарасы нәзік болып келеді. I типті жұмсартудің сынғыштығы қайтымсыз, ол дегеніміз бір детальді қайта қыздыру байқалмайды. II типті жұмсарту сынғыштығының 450...6500С облысында жұмсартудан кейін салқындатылған легирленген болаттарда байқалады. Жоғары жұмсарту кезінде дәннің шекараларында дисперсті карбидті қосылыстардын пайда болуы және бөлінуі жүреді.Шекараның зона легирлеуші элементтерді біріктіреді. Жайлап

салқындату кезінде дәннің шекарасы үшін фосфордың диффузиясы жүреді. Шекаралық зона фосформен байытылады, төзімділігімен соққы тұтқырлығы төмендейді. Бұл дефектінің жүруіне хром әсер етеді, марганец және фосфор.

II типті жұмсарту сынғыштығы қайтарымды, ол дегеніміз қайта қыздыру кезінде және баяау салқындату кезінде сол болаттарды қауіпті температура интервалында дефект қайталану мүмкін. IIтипті жұмсарту сынғыштығы болаттарды, тез салқындату жүргізілмеген жағдайда 650⁰С қыздыру температура кезінде жұмысқа қолдануға болмайды.

38.Аллотропия немесе полиморфтық ауысылар. Магниттік ауысылар. Көптеген металлдар температурадағы байланысты әртүрлі кристаллдық пішінде немесе полиморфты модтфикация түрінде кездеседі. Біртипті торы бар кисталлдық дененің атомы полиморфтық айналу нәтижесінде басқа типті кристаллдық торды қалыптастырады.Төменгі температурададағы металлдық полиморфты модификациясын α әрпімен, ал жоғарғы температурадағысын β әрпімен содан кейін γ және т.б. әріптерімен белгілейміз. Металлдары үшін және сирек кездесетін жер металлдар: кальции, литий, т.б. үшін полиморфты түрленулер белгіоі.Жаңа модификация кезінде Гиббс энергиясы азаю нәтижесінде полиморфтық түрлену жүреді. Бірқалыптылық шарттары бойынша полиморфты айналулар тұрақты температурада (критикалық нүкте) өтеді, және осы кезде жылу бөлінеді, егер суыту процесі болса. Ал ысыту кезінде жылу жұтылады (28,a-сурет). Сұйық фазада кристализация кезінде полиморфты айналу жүру үшін, біраз бірқалыпты температурада қайта суыту (не қайта қыздыру) керек. Ағымдағы және пайда болған жаңа модтфткациялар арасында Гиббс энергиясын әртүрлілігінің пайда болғаны көрінеді.Қатты металлды сұйыққа қарағанда қайта суытудың үлкен деңгейіне жету мүмкін.Полиморфты айналу өзінің механизмі бойынша ұрық түзілу және оларды кезекті дамыту жолында орындалатын кристализациялық процесс болып табылады (28,б-сурет).Полиморфты айналу кезінде жаңа полиморфты формадағы кристаллдар реттелмеген, бір-бірімен байланысты атомдардың фазаларының шекарасынан өту нәтижесінде өседі (дамиды). Бастапқы фазаның (мысалы, β) торынан үзіліп шығып атомдар даралай немесе топпен жаңа фазалар (α) торына қосылады. Нәтижесінде, α модификациялы тұқымының шекарасы β модификациялы тұқымға қарай «жоя» отырып қозғалады. Жаңа модификацияланған ұрық бастапқы кристалиттердің шекарасында жиі пайда болады. Қайта түзілген кристаллдар заңды түрде бастапқы модификацияның кристаллдарына қатысты орын ауыстырады. Полиморфты айналу нәтижесінде басқа өлшем мен пішін иеленген жағы криталлдық тұқым түзетіндіктен, мұндай айналуды қайта кристализация деп атайды. Полиморфты айналу кезінде металлдар немесе құймалар қасиеттері өте тез өзгереді: көлемі, жылусыйымдылығы, жылуөткізгіштігі, магниттік қасиеті механикалық және химиялық қасиеттері және т.б. өзгереді