31. Болаттын классификациясы және маркировка.

Болаттар көп түрімен классификацияланады.

1.Химиялық құрамымен: комиртекті және лигерленген

2.Көміртегі құрамымен:

-төменгі көміртекті, көміртегі болуының 0,25-ке% дейн

-орташа көміртекті , көміртегі болуының 0,3...О,б% дейн

- жоғарға көміртекті, көміртегінің болуы 0,7% астам

3.Тең құрылысымен: эвтектоидқа дейін, эвтектоидты, эвтектоидтан кейінгі.

4.Сапасы бойынша:сапалы мөлшер көрсеткіші жағынан зиянды қоспа: күкірт және фосфор:

-0,04S , P< 0.08% - комиртекті болатты жай сапалы

- 0,03S , P< 0,04%- сапалы болат

5.Балқыту тәсіліне қарай:

-мартен пештерде;

-ауа конверторларында;

-электр пештерінде: электр доғалық, индукциондық және т.б.

6.Мақсатына қарай:

-конструкциондық-машиналардың бөлшектері мен механизмдерін жасау үшін қолданылады;

-құрал-жабдықтық-әр-түрлі құрал-жабдықтарды жасау үшін қолданылады;

-арнайы-ерекше қасиеттері бар болаттар: электротехникалық, ерекше магниттік қасиеттерімен және т.б. Болаттардың қабылдалған әріптік-сандық белгіленуі қарапайым сапалы көміртекті болаттар(ГОСТ 380).

Болаттарда күкірт пен фосфордың көп мөлшері кездеседі: СТ.2кп.,Ст.3кп.,Ст.4сп. болып маркіленеді. СТ-берілген болат тобының индексі. 0-ден 6-ға дейінгі сандар-бұл болат маркісінің шартты нөмірі. Маркі номірінің ұлғайған сайын болаттың төзімділігі жоғарылайды, ал икемділігі төмендейді. Жеткізу кепілдігіне қарай болаттың 3 тобы белгілі: А, Б және В топтары. А тобы болаттары үшін жеткізу кезінде механикалық қасиеттеріне кепілдік беріледі, ал А тобындағы белгілеуде индекс көрсетілмейді. Б тобындағы болаттар үшін химиялық құрамына кепілдік беріледі. В тобы болаттары үшін механикалық қасиеттерине де, химиялық құрамына да кепілдік беріледі. кп, пс, сп индекстері болаттың қышқылдану дәрежесін

көрсетеді: кп-қайнау дәрежесі, пс-жартылай қалыпты, сп-қалыпты.

32. Металлдардын термиялықөндеуінін түрлері.

Қорытпаның құрамы оның құрылымына байланысты. Құрамын өзгерту, сонымен қатар қасиетін өзгертудің негізгі түрі термиялық өндеу болып табылады. Негізгі термиялық өндеуді Чернов Д.К. шығарған, әрі қарай Бочвар А.А., Курдюмов Г.В., Гуляевтің еңбектерінде жетілдірілді. Қорытпаның ішкі құрылымымен керек қасиетін алу үшін термиялық өндеу сатылап орындалатын қыздыру және салқындату процестерінің негізі болып табылады(осьте көрсетілген температура мен уақыт график түрінде көрсетілген Термиялық өндеу келесі түрге бөлінеді:

1.Жасытудың I -ші типі– барлық металмен қорытпа үшін мүмкін.

Оның өтуі қатты күйдегі фазалық өзгеріске сәйкестірілмеген.

Атомдардың қозғалысын жылдамдатып, бірінші типті. жасытудың қыздыру кезінде, химиялық біртекті еместілікті толық жояды, ішкі қуатты азайтады.

Негізгі мағынаны қыздыру температурасымен уақыт ұстамдылығы. Мінездемесі болып жай салқындату табылады. Бірінші типті жасытудың әртүрлігі бола алалы :

●Дифффузиялық

●Қайыра кристалдану (рекристаллизация)

●Соғылым, пісіру, құюдан кейін күштенуді жою үшін жасытуды қолдану.

2.Жасытудың II -ші типі – жасытуда металл және қорытпа қыздыру және салқындату кезінде қатты фазалық өзгеріске ұшырайды. Құрамында полиморфты және эвтектоидты өзгеріс және де аралық қатты компоненттердің араласуы қорытпасы үшін өтеді. Екінші типті жасытудың құрамын тепе-тендікте және әрі қарай өндеу мақсатында жүргізіледі.

Жасытудың нәтижесінде дән ұсақталады, пластикалық қасиеті артады, төзімділігімен, қаттылығы төмендейді. Температурамен қоса алғанда, критикалық нүктеден жоғарылығы және жай салқындауымен сипатталады(сур.12.1-1,1а).

3.Қорытпаларға, қатты күйде қыздырғанда және салқындатқанда фазалық өзгеристерге ұшырайтын, шынықтыру жүргізіледі. Мақсаты- тепе–тендікте емес пайда болған құрылымдардың (сорбит, троостит мартенсит) қаттылығын және беріктігін арттыру үшін. Жоғары критикалық нүкте және жоғары жылдамдықпен сипатталады.

4.Жұмсарту – ішкі кернеуді жойып және қаттылығын төмендетіп, шыныққан болаттың пластикалығын арттыру үшін жүргізіледі. Төменгі критикалық Ас1 нүктесіне дейін қыздырумен сипатталады(12,1). Салқындату жылдамдығы маңызды емес. Шыныққан болаттың құрылымындағы теңсіздік дәрежесін

азайту үшін өзгеріс жасалады. Термиялық өңдеуді алдын ала және соңғыға бөледі. Алдын ала – металдың құрылымы мен қасиетін дайындау техналогиялық операцияны қажет етеді. Соңғы – дайын өнім қасиетін қалыптастырады.