97. Авторын мутшо вияш ой покшелне шога гын, чарналтыш пале тыге шындалтеш:

а) вияш ойым авторын мутшо дене кӱрлмӧ верыште нимогай знакат лийшаш огыл гын, авторын мутшо кок могырымат запятой да тире дене ойыралтеш, нунын деч вара мут изи буква дене возалтеш: «Нине ойлышо-влакым, – манеш тудо, – колыштман огыл» (Д. О.). «Тый, – манеш Порпиля, – ял вес вуйыш кае, пакчаш пуро, иктаж вере оралте ӱмылеш шогал» (А. М.-А.);

б) вияш ойым авторын мутшо дене кӱрлмӧ верыште запятой, точкан запятой, кокточко, тире лийшаш гын, авторын мутшо кок могырымат запятой да тире дене ойыралтеш, нунын деч вара мут изи буква дене возалтеш: «Да-а, кугызай, – кужун шӱлалтыш кызыт марте йӱк пуыде колышт шинчыше Ключников, – илышетше капка ончычетак эртен каен, а тый тудым ялт уждеак, палыдеак кодынат» (К. И.). «От тунем гын, – мане Очандр, – илышыште тылечат кугу орлыкым чыташ тӱҥалат. Тунеммаште – вий» (Онч.). «Кеҥеж чодыра путырак поян, – ойла кочам, – ончыч снеге, вара модо, эҥыж, музымӧр шуыт, а кеҥеж кече шыже велыш тайныме гай чучмо годым, лыжга, леве йӱр деч вара, тӱрлӧ поҥго лектеш» (А. М.-А.);

в) вияш ойым авторын мутшо дене кӱрлмӧ верыште точко лийшаш гын, авторын мутшо деч ончыч запятой да тире шындалтеш, а почешыже – точко да тире; авторын мутшо изи буква дене тӱҥалеш, вияш ойын кокымшо ужашыже – кугу буква дене: «Ала пален пуренам, ала йоҥылыш лийынам, – манеш тудо (Изибай). – Тиде суртын озаже Озамбай лияш кӱлеш ыле» (Я. Э.). «Буквам тунем шуктенат гын, пеш сай, – воштылале туныктышо. – А молылан тыште тунемат» (В. Кос.);

г) вияш ойым авторын мутшо дене кӱрлмӧ верыште йодыш але кычкыралтыш пале, шукыточко лийшаш гын, авторын мутшо деч ончыч йодыш але кычкыралтыш пале, шукыточко да тире шындалтеш, авторын мутшо деч вара – точко да тире; авторын мутшо изи буква дене тӱҥалеш, а вияш ойын кокымшо ужашыже – кугу буква дене: «А кузе кӱтӱчӧ лияш келшышыч? – йодеш Роза. – Олаште илет, мо тылат тушто ок келше?» (Ю. А.). «Эй, Токтар-туткар, лумышто мом кычалат? Мом йомдарышыч? – игылтеш Сакар. – Тол вашкерак! Пырля каена!» (С. Ч.). «Йолташ-влак! – чылаштым сеҥаш тӧчен, Ключников кычкыра. – Тӱҥалза! Чот мурыза! Тек шоктыжо уремыш, мӱндыркӧ!» (К. И.). «Пеҥгыде лийза! Шеҥгек ида чакне! – кычкырале Смирнов. – Колаш гын, вуй дене ончыко возын колаш, только ончыко!» (Н. Л.). «Эпере огыл ала... – Извай ок чакне. – Айда пырля шоналтена. Тудо (Вася Мосолов) молан тунам тумам нӧлталын?» (В. Ю.). «Э-э! Акпай кӱлеш... – атмам тӧрлатыл шинчыше кугыза пашажым чарныде пелештыш. – Чодыраште дыр?.. Шукерте огыл Пӱнчерыш кайыш... Молан вара кӱлешыже?» (К. В.).

98. Авторын мутшо вияш ой покшелне лийме годым автор мутышто вияш ой дене ушышо шомак (вияш ой лийшашым – ойлымым ончыктышо пелешташ, каласаш, т.м. шотан глагол) уке гын, вияш ойын икымше ужашыже деч вара точко, йодыш але кычкыралтыш пале, шукыточко да тире шындалтеш; авторын мутшо кугу буква дене возалтеш, тудын деч вара точко да тире шындалтеш; вияш ойын кокымшо ужашыже кугу буква дене тӱҥалеш: «Ит сыре, Мирон изай. – Уна шке патыр кидшым сурт озан кукшо вачышкыже пыштыш. – Теже тыште кузе иледа?» (В. И.). «Эх-x, курык коклаш пурышна гын, йымалнына мланде сургалте, вара кӱшыч шелышташ тӱҥальыч. А-а, мом ойлаш... – Кидшым лупшале теҥгечысе салтак. – Тиде кино огыл» (В. Бер.). «Теве ужат! – Йошкар вуйжым Сепан ял велыш рӱзалта. – Лӱдыт, таче рокым тарватылаш ок йӧрӧ, маныт» (Д. О.).

99. Вияш ой покшелне автор мутышто вияш ойын кок ужашыжымат ушышо кок глагол уло гын, авторын мутшо ончылан чарналтыш пале 96-шо да 97-ше правиллаште ончыктымо семын лиеш, а тудын почеш кокточко да тире шындалтеш; вияш ойын кокымшо ужашыже кугу буква дене тӱҥалеш: «Чыла пытен, чыла, – мане шоҥго, вара йодышташ тӱҥале: – Кушто улыда, шешке? Уныкам-влак таза улыт дыр?» (Н. Л.). «Ава – фермыште, ачаят – туштак, вӱтам ачалаш полша, – трактор йӱкым сеҥен, манеш Эче, вара ешара: – Ала нунын дек кудалына?» (В. Бер.). «Чынже денак, кушко? – Мичун шӱмжӧ ишалте, но йӧратыме йолташыжым лыпландараш тыршен каласыш: – Шыжылан кушто-гынат шканем верым муам. Кид-йол лийже, паша лектеш» (В. И.). «Неранов, тол тышке! – кычкыралят, Ачин йыштрак ешарыш: – Чынак толеш, псевдонимжым йӧрата улмаш» (Я. Я.).

100. Вияш ой авторын мутшо коклаште лиеш да автор мут тӱҥалтыште вияш ой лийшашым ончыктышо шомак уло гын, вияш ой ончылан кокточко, а почешыже запятой, йодыш але кычкыралтыш пале, шукыточко да тире шындалтыт; вияш ойжо кавычкеш налалтеш да кугу буква дене тӱҥалеш, автор мутышто кокымшо ужаш изи буква дене тӱҥалеш: Теве-теве лум вочшаш годым саде йолташем мыйым вашлие, ойла: «Эчан шольо, айда эрла чодырашке миен толына», – малдалеш (А. М.-А.). Алексеевын тупуй койшо тӱсшым ужын, тудо (Лашманов) кенета шӱргыжым куптыртале: «Тыште керыжат улмо гай веле чучеш», – мане вара (Н. Л.). Паспортышто фотом Струмилёв шуко жап тӱсла, вара самырык еҥ ӱмбак шинчажым виктара, таҥастара: «Да, келшен толеш. Шӱргыначкасе лаке когыньыштынат уло... Неужели тудак?» – чекистын вуйыштыжо волгалтме гай лиеш (А. Т.). Ачаже тӧрштен кынелеш, кычкырал колта: «Тымартен калык Максин туныктымыж дене илен улмаш, ужат! Могай шинчыше лектын эше, ужат!» – манеш (Д. О.).

101. Авторын мутшо тӱҥалтыште вияш ой лийшашым ончыктышо шомак уке гын, вияш ой кавычкеш налалтеш да кугу буква дене тӱҥалеш: Иктышт «Адак уремыште пудыранчык тӱҥалын» маныт, весышт «Салтак-влак лӱйкалат» манын ойлат, но чынжым иктат огеш пале (К. В.). Овдок веҥе «Эрла озан пашам ом ыште» мане (И. В.). Марина лудын ни шуктыш, ни уке, «Ой, чонем!» манын кычкыралын, солымо шудо гай лыдыр волен возо (Ш. О.). Рвезе марий адак тарвана, «Ча-ава-ай!» манеш. Чодыраште шып. Адак «Ча-ава-ай!» манеш (С. Ч.). Ондре кугыза кажне ӱдырамаш деч «Те у туныктышо огыдал?» манын йодеда (В. Кос.). Ачаже, чоклымыж лугычак шӧрын ончалын, Максилан «Пырт гына чыталте, чечас пелештен пытарем...» манын колта (Д. О.).

Палемдымаш. 1. Авторын мутыштыжо вияш ой деч вара ушышо шомак семын манаш глагол гыч лийше формо ден мут-влак (манме, манше, маншаш, манмеке, манмыла, маншыла, манмаш, маныкташ, т. м.) кучылталтме годымат чарналтыш пале-влак тыгак шындалтыт: «Газетеш шойыштын возат» манмым колынам ыле, но тынар чот чиялтымым первый гана лудым (М. И.). Уныкан «Поро эр!» манмыжлан шылталыме семын пелештыш (М. К.). «Ом лӱд» манше Опанасат почешыже шикшалте (И. Од.). «Огым» манше кынер кутыш соктам кочкеш (к.). «Пиал толын шогыжо» маншаш годым «Шкат пиалан лий» манын колтыш (Йыван) (Н. Л.). (Ӱдырамаш) Опанас ӱмбак шерын-шерын ончалеш, шинчаж дене пыльгыжеш, «Таҥем, тол» маншаш веле (И. Од.). Овока «Умылышым» маншыла вуйжым кок гана кылток-кылток рӱзалтыш (М. Р.). «Тый тидым кушеч палет?» маншыла аваже Мишам ончале (Б. Д.). Ӱмбалнышт чевер кече «Мо тыште ышталтеш?» маншыла волгыдо йолжым олык мучко шуйкала (К. В.). «От келше» манмаш уке, Нацуме (В. Ю.). «Ончыза, теве кузе пашам ышташ кӱлеш» маныктынеже докан (немыч) (Н. Л.).

2. Вияш ой авторын мутшо кӧргыштӧ ойлончын чак кылдалтше ужашыже семын лиеш гын, изи буква дене тӱҥал кертеш: Калык «кино» манмым колеш гын, изижге-кугужге погынен толеш (В. К.). Но «факир» манмылан поэт йӧршынат иралтын огыл (М. К.). Ача сурт гыч шылын куржшым «эргым» маныктынет? Уке-е! (И. И.).

102. Каласыдыме, кӧргыштӧ гына шонымо вияш ойым у корно гыч тире дене тӱҥалаш ок лий; тудо эре кавычкеш гына возалтеш: Луй тугак, кож вуйла гыч лумым йоктарен, Сакарым оҥарен кая. «Чу, тыге огыл, – шоналтыш Сакар, – изишлан поктымым чарнышаш, луйым ондалышаш... Садыгак тудо мый дечем ок утло...» (С. Ч.).

– Э-э, уке, – тореш руале (Онис кугыза). – Ик кечыште руымо наре чодырам шынден кушташ пеш шуко вий кӱлеш, адакшым кушкын шумыжым кужун вучаш логалеш.

«Ик шотшо дене чыным ойла», – шоналтышым, ӱчашымым чарнышым (А. М.-А.).

– Сай, – вашешта эрге, шкеже шоналта: «Лыжган кутыра, ала-можо вашталтын» (А. Т.).

103. Диалогышто кажне реплике у корно гыч возалтеш да тудын ончылан тире шындалтеш:

Кумытынат кочкаш шинчыныт.

– Ачий, каслан колым кучен кондем, – каласен Мичу.

– Кучо, кучо, – эргыжын ошалге ӱпшым ачаже ниялтен.

– Вольык пурташ толын шу, – ушештарен аваже (В. И.).

104. Диалогысо реплике-влак у корно гыч огыт тӱҥал да кӧн улмышт ок ончыкталт гын, кажныже кавычкеш налалтеш, кугу буква дене тӱҥалеш да иктыже весыже деч тире дене ойыралтеш: «Шамрай, Эрмекеевым тый шинчет мо?» – «Шинчем». – «Кӧ тудо тыгай?» – «Инструктор». – «Огыл... Ожныжо кӧ улмаш?» – «Учитель». – «А Трипоновшо кӧ улмаш?» – «Тудат учитель». – «Мыят тугак шоненам...» (М. Ш.). «Толмет пиалан лийже, Тойкшей эрге!» – «Поро кече лийже, Кождемыр!» – «Эсен лий, Муро апшат!» (К. В.).

105. Диалогысо реплике-влак у корно гыч огыт тӱҥал да нунын деч вара авторын мутшо уло гын, кокымшо реплике ончылно тире ок шындалт: «А Начий молан толын огыл?» – Анна Ивановна ик ӱдыр деч йодо. «Тудым ачаже мӧҥгыштӧ шогаш коден», – вашештыш ӱдыр. «Мыйымат ынешт колто ыле, но пӧрт вет чиялтыме шондыкак огыл, иктат нумал ок наҥгай», – весе шоктыш. «Начимат, ӱдыр-влак, пеленда пашашке ушыза» (В. С.).

106. Вияш ой семын чоҥымо (автор мутан) цитате годым чарналтыш пале-влак вияш оян ойлончысо семынак шындалтыт: Ик жап гыч О. Шабдар тыге каласен: «Чавайн илышым пеш йӧрата, тудын поэзийже – илыш нерген куанен мурымо муро». Тудым (ачажым) шарнен, С. Чавайн тыге возен: «Ачий ӱмыржӧ мучко пашам ыштен. Садыгак нужна гыч лектын кертын огыл». «Искусствын шергылыкшым, – ойлен М. Горький, – калык кугыт шот дене огыл, а возымо качестве шот дене аклат». Поэт ойго ончылан вуйжым ок саке, тудо «Шӱмемже мушкындо гай чумырген», «Шинчаште ойгым шылтыме ок шу» манеш гынат, ойгырен ок муро, еҥ пиаллан ок кӧране. «Завод паша – пеш лавыран, шӱчан, пуракан паша... Чылт тамыкысыла чучеш», – шарнен возен С. Чавайн (К. В.).

107. Цитате авторын мутышкыжо ойлончо ужаш семын пурталтеш гын, кавычкеш налалтеш да изи буква дене тӱҥалеш: Юл вӱд поэмыште кугу, куатле вий семын сӱретлалтын, тушто уло пӱртӱс романтике сынан: «мардежат кокыте шелше гай», «тул волгенче эҥерым рӱза», «рӱза кӱдырчӧ кӱ серын вачым» да т. м. Шучко сарым поэт (В. Колумб) «вулным ӱдыман касалык» дене таҥастара, сар пагыт нерген «тушман сапондо ныл ий шийын» манын ойла (К. В.).

108. Цитате тичмашын ок пуалт гын, ой кӧргыштӧ каласыде кодымо ужаш олмеш шукыточко шындалтеш: «Палыме лийына» сборниклан рецензийыштыже Г. Матюковский возен: «Шкенжын посна ойыртемалтше йӱкшым кычалмаште – самырык поэт Валентин Колумбын сай могыржо. Тудо эреак у образ-влакым кычалеш да нуным шке семынже ышташ тырша. Тудын образше-влак свежа, оҥай улыт... В. Колумбын шинчаже пӱсӧ, ужын мошта». Арам огыл, В. Колумбын первый почеламут книгаже тӱняшке лекмеке, рецензент А. Филиппов тыге возен: «Поэтын почеламутшым шонен лудаш кӱлеш, тунам веле кӧргӧ шонымашыжым шижын кертат... Самырык автор моло-влакын ойлымым угыч огеш каласе, шкенжынымак луктын пуа... Поэзийын секретше мӱндырнӧ огыл – тиде шке шижмашым шкевуя возымаште» (К. В.).

109. Почеламут цитате оригиналысе семынак пуалтеш гын, кавычке ок шындалт. Тыгай цитате деч вара, текст умбакыже шуйна гын, запятой (точко олмышто), йодыш але кычкыралтыш пале, шукыточко да тире шындалтеш:

В. Колумб «Шочмо йылме» почеламутыштыжо возен:

Йылме пеледышым пого:

Тудо вет ӱмырыштет

Шерге дечат шерге пого,

Эн кугу вий кидыштет... (К. В.).

Кажне тукым шкенжын

Илыш корно денже

Кугешна: кеч тӧрсыр,

Но эре оҥай, –

возен В. Колумб «Мыйын корнем» поэмыштыже (К. В.).

Палемдымаш. Сылнымутышто южгунам, каласымым да йӱк ойыртемым раш почын пуаш манын, автор чарналтыш палым шонымыж семын шынден кертеш: Милаев. Мый декем пашат уло гын, пожалуйста, а уке гын – теве (Сер. Н.). Мичи. Мыйын ончылнем чыланат пеш сайын койыт, а шеҥгечынем – чӱҥгалшаш гай толашат... (М. Ш.).

А рвезылыклан мо? Огеш пелеште,

Тудлан эре чоҥештыман умбак.

Да тудын дене – таҥла – иквереш тый

Эр кечышке куржат адак... (С. Н.).