Билет-1.1.Рихтер шкаласын сипаттаңыз. Магнитуда дегеніміз не? / Жер сілкінісінің сейсмикалық толқынының ең жоғарғы амплитудасының он мыңдық логарифмі.Эпицентрден 100 км қашықтықта стандарттық сейсмографтың алуымен анықталады.Рихтер шкаласы жер сілкіну энергиясын анықтайды.Жердегі болған ең жоғаргы болған жер сілкінісі 9 магнитуда боллдан аспаған. / Рихтер шкаласы - ошақтың тереңдігі және қарқындылығы бойынша құрылған халықаралық 12 балдық сейсмикалық шкала. / Магнитуда-жер сілкіну-дін салыстырмалы энергетикалық өлшемі. Онын, шамасы сейсмограммада жазылған толқынның амплитудасы мен периодын өлшеу арқылы анықталады.Әдетте толқын амплитудасы шамамен он есе артқан кезде, жер сілкіну магнитудасы бір шамаға артып отырады. Рихтер шкаласын максималды түрде 9 магнитудамен өлшейді. / 2.ҚР төтенше жағдайлар саласындағы нормативтік актілер мен құжаттар. / ҚР-да төтенше жағдайлар зардаптарынан қорғау мақсатында мемлекеттік тұрғыдан заңдастырылған халықтың және мемлекеттің экономикасын қорғайтын іс шаралар ерекше ұйымдастырылған. Заң шығарушы және атқарушы билік ұйымдары қызметінің барлық деңгейдегі басшыларының және халықтың құқықтық және заңды негізі құрылды. Еліміздей азаматтық қорғаныс және төтенше жағдайлар саласында қабылданған заңдар оған құқықтық негіз болып табылады. Осы заңдардың маңызы зор. Себебі аймағында төтенше жағдайлардың алдын алу және оларды жою бойынша қоғамдық қатынастарды апаттық құтқару құрылымдарының қызметтерін реттейді./ ҚР ның табиғи және техногенді сипаттанғы төтенше жағдайлар туралы заңы (96ж 5шілде ) негізгі ережелері халықты, қоршаған ортаны және шаруашылық жүргізу нысандағы халықтық міндеттерін қорғауда сонымен бірге табиғи және техногенді сипаттағы төтенше жайлардың алдын алу және оларды жою. / 3. Күшті әсер ететін улы заттармен (КӘУЗ) уланған аймақта адамдардың өзін-өзі алып жүру ережелері.Улағыш заттар (УЗ) химиялық қарудың негізін қүрайды.Химиялық қарудың әсерінен адамдар мен малдардың жаппай зақымдануы болған аумақ- химиялық зақымдану ошағы деп аталады.УЗ зақымдау әсерінің белгілі ерекшеліктері бар. Олар қысқа мерзімде адамдар мен малдарды жаппай зақымдандыруы мүмкін.УЗ тек аумақты ғана емес, сондай-ақ жер үстіндегі ауа қабатын да зақымдайды.Бу(газ) тәріздес күйде,түман түрінде УЗ ғимараттарға,қымталмаған қорғаныс паналарына еніп,адамдарды зақымдайды.УЗ зақымдағыш әсерін бірнеше сағат, тәулік, апта бойында сақтайды.УЗ тыныс алу органдары арқылы,тері ұлпалары мен кілегейлі қабықтар арқылы,сондай-ақ УЗ-мен зақымданған тамақ пен су арқылы асқазан-ішек жолдарымен организмге өткен кезде адамдарды зақымдайды.Осы заманғы УЗ организмге тек терінің зақымдалған бөліктері арқылы ғана емес,сондай-ақ киім арқылы да зақымдауға қабілетті.Зақымдау әсерінің өткірлігі,уланудың жылдамдығы және ауырлануы организмге түскен УЗ-ның улағыш қасиеттері мән санына,УЗ-ның түсу жолдарына, оны қолдану әдістері мен құралдарына, метеорологиялық жағдайларға,сондай-ақ организмнің жәй-күйіне байланысты.Зілзала - өндірістік авариялар болған уақытта, осы заманғы зақымдау қүралдары қолданылған кезде химиялық зақымдау ошақтары қатты әсер ететін улы заттардың (УЗ) ыдыстарының қирауы нәтижесінде пайда болуы мүмкін. / Улағыш заттардың жіктелісі барлық УЗ организмге улылық әсерінің сипаты бойынша мынадай топтарға бөлінеді: ♦жүйкені жансыздандыратын УЗ - фосфорорганикалық заттар (ФОЗ) тобы: зарин, зоман - газдар; ♦ жалпы улағыш әсері бар УЗ - көгілдір қышқылы, хлорциан; ♦ терінің қүрысуына әсер ететін УЗ - иприт, люизит; ♦ түншықтырғыштық әсердегі УЗ - фосген, дифосген; ♦ көздің жасын ағызатын және тітіргендігіштік әсері бар УЗ - хлорпикрин, хлорацетофенон, адамсит СЗ (си-эс); ♦ психохимиялық әсер ететін УЗ - ДЛК және В2 (би-зет) лизергин қышқылының диэтиламиді; / Улылық әсерін анықтау уақытына байланысты жылдам әсер ететін УЗ (зарин, зоман, V -газдар, көгілдір қышқылы) және баяу әсер ететін УЗ болып бөлінеді (иприт, фосген)./ УЗ улылық жіктелісі бойынша былай бөлінеді: ♦ өлімге ұшырататын - (зарин, зоман, V - газдар, көгілдір қышқылы, иприт, люизит, фосген); ♦ уақытша есті тандыратын - ДЛК, В2; ♦ тітіркендіретін - хлорпикрин, хлорацетофенон, адамсит СЗ. / УЗ төзімділігі бойынша төзімді және төзімді емес болып бөлінеді. Төзімді УЗ-ға иприт, заман, V - газдар жатады, олар жерді бірнеше сағаттан бастап бірнеше тәуліктерге дейін, кейде тіпті айлар бойы зақымдайды. Төзімді емес УЗ-ға зақымдағыш әсері бірнеше минуттан бір сағаттқа дейін созылатын заттар жатады (көгілдір қышқылы, фосген). Күшті әсер ететін улағыш заттар тек ағзаны улап қана қоймай, қоршаған ортаны химиялық тұрғыда ластануға да алып келеді. Химиялық ластануға қоршаған ортада табиғи, табиғи – антропогенді және антропогенді несеме тіршілік ортада болып жатқан физикалық – химиялық процестер кезінде зиянды, улы заттардың пайда болуын жатқызамыз.Дамуы жоғары елдерде соңғы екі – үш онжылдықта қолданылған шараларға байланысты қоршаған ортаның химиялық ластануы екінші орынға түсіп,бірінші орынға радиактивті ластану шығып отыр.Біздің елімізді қоршаған ортаның химилық ластану қаупі әлі де жоғары болып тұр.Қазіргі кезде химиктерге химиялық заттардың 4 – 5 млн түрі белгілі.Олардың саны жыл сайын 10% өсіп отырады.Адам организміне әр түрлі жолдармен (тамақпен, ауамен, сумен) түсіп тұратын организмге жат химиялық ластаушы заттарды ксенобиотиктер (грек. ксенос – жат, биос - өмір) деп айтады.Жердің геосферасы бойынша атмосфераның, гидросфераның және литосфераның ластануын айтады. Қоршаған ортаның компоненттері мен ластану орындары бойынша химилялық ластануды келесі түрлерге бөледі:1) ауаның ластануы (мысалы, адамдар тұратын аймақтар, жұмыс істейтін жерлер); 2) тұрмыстық және өндірістік бөлмелердің; 3) жербетілік және жерсты суларның; 4)  топырақтың; 5) тамақтың және т.б. / Ортаның химилық ластаушы көздерін мынадай үлкен топтарға бөлеміз: 1)  қоршаған ортаға сұйықтық, газды және қатты түрдегі өндірістік қалдықтарын шығаратын техникалық қондырғылар; 2)  ластанушы заттар шығаратын, немесе оларды жинақтап, сақтайтын шаруашылықтар; 3)  ластаушы заттар келіп тұратын (трансшекаралық) аймақтар; 4)  планетарлық ластануға әкелетін атмосфералық жауын – шашын, тұрмыстық, өндірістік және ауылшарушылық қалдықты сулар.

Билет-2.1.MSK- 64 халықаралық шкаласына сипаттама беріңіз. /1964 ж МСК-64 12 балдық шкаласын Медведев Шпонпойлер және Карник жасаған / Бізге Меркалли, Медведев, Росси-Форель, Рихтер, MSK-64 шкалалары белгілі. Посткеңестік кеңістік көлемінде зіл­за­ланы MSK-64 шкаласымен өлшеу тәжіри­бесі бекітілген. 12 балдық MSK-64 шкаласы – сейсмикалық дүмпулерді өлшеудің мей­лінше дәлдікке ие халықаралық еуропалық өлшем жүйесі. Жер сілкінісі шартты түрде 1-4 балл – әлсіз, 5-7 балл – күшті және 8 бал­дан жоғары жойқын деп жіктеледі. Балл – жерасты дүмпулерінің жер қыртысында көрінуін сипаттайтын шартты өлшем бірлігі немесе жер бетіндегі топырақтың сілкіну жітілігін білдіретін бірлік. / 2. ҚР «Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар туралы» заңына түсініктеме беріңіз./ Төтенше жағдай дегеніміз адамдардың қаза табуына әкеліп соққан немесе әкеліп соғуы мүмкін, олардың денсаулығына, қоршаған ортаға және шаруашлық жүргізуші объектілерге нұқсан келтірген немесе келтіруі мүмкін, халықты едәуір дәрежеде материалдық шығындарға ұшыратып, тіршілік жағдайын бұзған немесе бұзуы мүмкін авария, зілзала немесе апат салдарынан белгілі бір аумақта туындаған жағдай. Төтенше жағдай пайда болу себептеріне қарай табиғи сипаттағы және техногендік сипаттағы төтенше жағдайларға бөлінеді. / Табиғи сипаттағы ТЖ – дүлей зілзала (жер сілкінісі, сел, көшкін, су тасқыны және басқалар), табиғи өрт, індеттер мен малдың жұқпалы аурулары, ауылшаруашылық өсімдіктерінің және ормандардың кеселдері мен зиянкестері арқылы зақымдануын туғызатын ТЖ-лар. / Техногендік сипаттағы ТЖ - өнеркәсіп, көлік авариялары және басқа да авариялар, өрт (жарылыс), күшті әсер ететін улы, радиоактивті және биологиялық жағынан қауіпті заттарды тарататын (тарату қаупі бар) авария, үйлер мен ғимараттардың кенеттен қирауы, бөгендердің бұзылуы, тіршілікті қамтамасыз ететін электр-энергетика және коммуникация жүйелеріндегі, тазарту құрылыстарындағы авария туғызған ТЖ. / Төтенше жағдай аймағы бұл ТЖ туындаған белгілі бір аумақ. Табиғи және техногендік сипаттағы ТЖ таралу аумағына және келтірген нұқсанның көлеміне қарай, объектілік, жергілікті, өңірлік және жаһандық болып бөлінеді. Туындаған ТЖ жіктемесі ҚР Үкіметінің 2004 жылғы 13 желтоқсандағы №1310 Қаулысымен бекітілген «Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар жіктемесіне» сәйкес жіктеледі. ҚР Үкіметінің 2002 жылғы 24 желтоқсандағы №1351 Қаулысымен бекітілген «Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардың туындауына әкеліп соққан авариялардың, зілзалалардың және апаттардың себептерін тексеру ережесіне» сәйкес объектілік және жергілікті ауқымдағы төтенше жағдайларды ТЖМ ОҚО төтенше жағдайлар департаменті тарапынан құрылған комиссия зерттейді./ Комиссия құрамына орталық атқарушы органдардың аумақтық органдары, жергілікті атқарушы органдардың өкілдері, мүдделі органдардың басшылары кіреді. Комиссия тексеру барысында оқиғаны көргендерден, лауазымды және басқа адамдардан жазбаша және ауызша түсініктемелер алуға, сараптамалық қадағалау органдарының мамандары, ғалымдар қатарынан белгіленген тәртіппен кіші сараптама комиссияларын құруға құқығы бар. Кіші сараптама комиссиясы және оның төрағасы табиғи және техногендік сипаттағы ТЖ себептерін тексеру жөніндегі комиссия төрағасының өкімімен тағайындалады. Сараптамалық қорытындыны талап ететін мәселелер жазбаша түрде беріледі. Кіші сараптама комиссиясының барлық мүшелері қол қойған материалдар комиссия төрағасы белгіленген мерзімге комиссияға тапсырылуы және тексеру материалдарына қоса берілуі тиіс. Комиссия тексеру барысында болған оғиғаның жағдайларын анықтайды, оның себептерін, нормативтік құқықтық кесімдердің жіберілген бұзушылық сипатын, жауапты адамдар құрамын белгілейді және оларды жазаға тарту шараларын ұсынады, зардаптарды жою және осындай жағдайлардың қайталануын болдырмау жөнінде іс-шаралар белгілейді, қирау және зиян мөлшерін анықтайды. Комиссия 10 күн ішінде табиғи және техногендік сипаттағы ТЖ-дың туындауына әкеліп соққан авариялардың, зілзалалардың және апаттардың себептерін тексеру актісін жасайды. /Ал, өңірлік және жаһандық ауқымдағы табиғи және техногендік сипаттағы ТЖ-ды ҚР Үкіметінің шешімі бойынша құрылатын комиссия тексереді./ Авария бұл технологиялық процестің бұзылуы, механизмдердің, жабдықтар мен ғимараттардың бұзылуы. Авариялық ғимараттар бойынша зерттеу жұмыстарын авариялық ғимараттардың техникалық жағдайын зерттейтін тұрақты жұмыс атқару облыстық комиссиясы жүргізеді. Аталған комиссияның зерттеу жұмыстарының қорытындысы бойынша шешімді облыстық төтенше жағдайлардың алдын алу және жою жөніндегі комиссия төрағасы қабылдайды. Қауіпті өндірістік объектілердегі авариялардың себептерін тексеру тәртібін «Қауіпті өндірістік объектілердегі өнеркәсіптік қауіпсіздік туралы» ҚР 2002 жылғы 3 сәуіріндегі Заңына сәйкес өнеркәсіптік саласындағы уәкілетті мемлекеттік орган мүдделі орталық атқарушы органдармен бірлесіп өздерінің құзыреті шегінде белгілейді. / Зілзала бұл ТЖ-дың пайда болуына әкеліп соғатын жойқын құбылыс. / Дүлей зілзала – ТЖ-дың пайда болуына әкеп соғатын зілзала. /Апат – аймақтық және ірі ауқымды ТЖ пайда болуына әкеліп соғатын жойқын құбылыс. / ТЖ-дың алдын алу – алдын ала жүргізілетін және ТЖ пайда болу қатерін мүмкін болғанынша азайтуға, адамдардың денсаулығы мен өмірін сақтауға, залал мен материалдық шығын мөлшерін кемітуге арналған шаралар кешені. / 3.Жеке қорғаныс құралдары. / Жеке қорғану құралдары  — жеке құрамды улағыш заттар, радиоактивтік  заттар және биологиялық құралдардың  организм ішіне, тері қабықтарына және киім-кешекке тиюінен сақтау, сондай-ақ ядролық жарылыс сәулесіне шалдығу  зиянын азайту үшін қолданылатын құралдар кешені. Жеке қорғану құралдарына газтұмылдырық, қорғаныш жамылғыштар, шұлық, ерекше құрамдар сіңірілген киімкешек және т.б., сондай-ақ арнайы қорғаныш киімдер жинағы жатады. Қорғаныш киімдердің бір нұсқасы жалпы әскери қорғаныш жиынтығы (қорғаныш плащ, шұлық, колғап) болып табылады. Жеке қорғану құралдары жұмысшылардың зиянды және қауіпті өндіріс факторларынан қорғауы үшін арналған.

Жеке қорғаныс құралдары - өндіріс процесіндегі қауіпті және зиянды факторлардан және ластанудан  қорғану мақсатында жұмысшылар тарапынан пайдаланылатын жабдықтар. ЖҚҚ өндіріс ұйымы тарапынан жұмысшыларға жұмыс істеу қауіпсіздігі, ұжымдық қорғаныс құралдары негізіндегі жабдықтардың жиынтығы толық қамтамасыз етілмеген жағдайда пайдаланылады. Жұмысшыларды жеке қорғаныс құралдарымен қамтамасыз ету типтік тармақ нормасына сәйкес болуы керек, яғни жұмысшыларға арнайы киім, аяқ киім және басқа қажетті жеке қорғаныс құралдары тегін беріледі.       

Қорғаныс қасиеті бойынша қорғану  құрылымы (убежище) бірнеше топқа  бөлінеді. Атап айтқанда қорғану мүмкіншіліктеріне, оның қабырғаларының конструкциясына  және оның соққылы толқынының қысымының  белгілі бір шамасына шыдамдылығына  байланысты болуы.

Жеке қорғаныс құралдары теріні және тыныс алу органдарын радиоактивті, улы заттар және биологиялық құралдардан қорғау үшін пайдаланады. Осыған орай жеке қорғаныс құралдары қызметіне байланысты тыныс органдарын және теріні қорғау, сонымен қатар медициналық қорғау құралдарына бөлінеді.

Билет-3.1. Жер сілкінісі дегеніміз не? Жер асты дүмпулерінің сипаттамасы және жіктелуі. Жер сілкінісі - бұл жер қыртысында немесе мантияның үстіңгі бөлігінде кенеттен болган қозғалыс пен жарылыс нәтижесінде пайда болған және елеулі ауытқу түрінде үлкен қашықтықты таралатын жер асты дүмпуі мен жер астының қозғалысы. / Жер сілкінісі - дүлей зілзаланың ең жойқындағыш түрі. Ол экономикалық шығын бойынша, сондай-ақ жарақаттанып және қаза тапқандар саны бойынша бірінші орынды алады.Жыл сайын дүние жүзінде 100 000 жер сілкінісі болады, олардың көбісі әлсіз, оларды тек сейсмограф қүралы арқылы ғана байқауға болады. Жер сілкінісі жер қыртысында немесе жер мантиясында болады. Жер сілкінісінің төрт түрі бар. / Тектоникалық жер сілкінісі - жер қабаты мен литосфера тақтасының қозғалуынан болады. / Жанартаулық жер сілкінісі - жанаргаулардың атқылауы басталу кезінде, оларға жақын жерде, жанартау каналымен магманың қозғалуынан болады. / Опырылма жер сілкінісі - жердің опырлуынан, қопарылуынан болады. / Техногендік жер сілкінісі - адамдардың су қоймаларын жасауынан, мұнайды, газды, жер асты суларын шығаруынан, күшті жарылыстардан болады. / Қатты дүмпудің ұзақтығы - орташа жер сілкіністерінде 2 секундтан 5 секундтқа дейін, ал күшті жер сілкіністерінде 20-дан 90 секундтқа дейін болуы мүмкін. / Жер сілкіну ауданының радиусы - орташа жер сілкіністерінде 5-15 км, ал күшті жер сілкіністерінде 50-160 кмболады. / 2. ҚР «Авариялық – құтқару қызметі және құтқарушылардың мәтебесі туралы» заңын сипаттаңыз. 16-бап: Авариялық-құтқару қызметi мен құрамаларын төтенше жағдайларды жоюға тарту: 1. Авариялық-құтқару қызметi мен құрамаларын төтенше жағдайларды жоюға тарту: аталған авариялық-құтқару қызметi мен құрамалары қызмет көрсететiн объектiлер мен аумақтарда төтенше жағдайлардың алдын алу және оларды жою жоспарларына сәйкес; басқа объектiлер мен аумақтарда төтенше жағдайларды жою кезiндегi өзара iс-қимыл жоспарларына сәйкес; төтенше жағдайлардың пайда болуы мен өрiстеуi кезiндегi iс-қимылдардың белгiленген тәртiбiмен; 2. Кәсiби авариялық-құтқару қызметi мен құрамаларын соған уәкiлеттi лауазымды адамдардың шешiмi бойынша төтенше жағдайларды жоюға тарту объектiлер мен аумақтардың төтенше жағдайлардан қорғалуының Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлеген деңгейiн қамтамасыз ететiн шаралардың мiндеттi түрде қолданылуымен қатар жүргiзiлуге тиiс.3. Авариялық-құтқару қызметi мен құрамаларының жеке құрамын, көлiк және техникалық құралдарын олардың төтенше жағдайлардың алдын алу және оларды жою жөнiндегi негiзгi мiндеттерiмен байланысы жоқ жұмыстарды орындау үшiн тартуға болмайды. 17-бап. Құтқару жұмыстары мен шұғыл жұмыстарға басшылық жасау:1. Төтенше жағдайларды жоюға тартылған барлық күштер мен құралдарға басшылық жасауды және олардың өзара iс-қимылдарын ұйымдастыруды төтенше жағдайларды жою басшылары жүзеге асырады.2. Төтенше жағдайларды жою басшысының өкiлеттiгiн Қазақстан Республикасының Үкiметi айқындайды. 3. Төтенше жағдайлар аймағына бiрiншi болып келген авариялық-құтқару қызметi мен құрамаларының басшылары өздерiне төтенше жағдайларды жою басшыларының өкiлеттiгiн қабылдайды және ол өкiлеттiктi төтенше жағдайлардың алдын алу және оларды жою жоспарларымен белгiленген немесе орталық және жергiлiктi атқарушы органдар, осы төтенше жағдайларды жою өз өкiлеттiгiне жатқызылған ұйымдардың басшылары тағайындаған төтенше жағдайларды жою басшылары келгенге дейiн атқарып, олардың қарамағына кiредi.4. Төтенше жағдайларды жою басшыларының төтенше жағдайларды жоюға бағытталған шешiмдерi, егер Қазақстан Республикасының заңдарында өзгеше көзделмеген болса, төтенше жағдайлар аймақтарындағы барлық лауазымды адамдар, азаматтар мен ұйымдар үшiн мiндеттi болып табылады.5. Төтенше жағдайларды жою басшыларын белгiленген тәртiпте мiндетiн атқарудан шеттетiп, басшылықты өзiне қабылдаудан немесе басқа лауазымды адамды тағайындаудан басқа ретте олардың төтенше жағдайларды жою жөнiндегi жұмыстарға басшылық жасау қызметiне араласуға ешкiмнiң құқығы жоқ. 20-бап. Құтқарушылар қызметiнiң құқықтық кепiлдiктерi:1. Құтқару жұмыстары мен шұғыл жұмыстарды жүргiзу барысында құтқарушылар осы Заңды, авариялық-құтқару қызметiнiң мәселелерi жөнiндегi өзге де нормативтiк құқықтық актiлердi басшылыққа алады және құрамында аталған жұмыстарды жүргiзетiн авариялық-құтқару қызметi мен құрамаларының басшыларына ғана бағынады.2. Жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдар, барлық меншiк нысанындағы ұйымдар басшылары және азаматтар өз қызмет мiндеттерiн атқаруы кезiнде құтқарушыларға жәрдемдесуге мiндеттi.3. Өз мiндеттерiн атқаруына кедергi жасау мақсатымен құтқарушыларға қандай да жолмен болсын ықпал етуге ешкiмнiң де құқығы жоқ. / 3. Қол-аяқ сүйегінің сыну түрлері және алғашқы медициналық көмек көрсету ережелері және тасымалдау (транспорттық) шиналарды пайдалану әдістері. Сүйек бүтіндігінің травмалар немесе патологиялық процестер әсерінен бұзылуын сүйек сынуы деп атаймыз.Сүйек сынуы туа пайда болған жєне жүре пайда болған болып бөлінеді. Сүйек сынуының бірнеше түрі бар:Жай сынық,Күрделі сынық, Жарылған сынық,Асқынған сынық,Жеке сынық Алғашқы медициналық көмек кезінде сүйек сынған жерді қозғалтуға болмайды.- аяқ-қол сынған кезде тыныштық болу үшін шендеуіш немесе қолда зат жоқ болса, аяқ-қолдың бас жағын денеге таңып, қолтықтың астына мақтаны тығыз түйнегін қояды немесе байламқа, белбеуге іліп қояды. Жарақаттанған адамды алып шығудың бірнеше әдістері бар.Мұның барлығы жарақатты қандай ауыр – жеңілділігіне,қолда бар құралдарды және жарақаттанған адамдардың аз-көптігіне байланысты.Басты мақсаты – жарақаттанған адамды жанын қиналтпай ауруханаға жеткізу болып табылады. Жарақатына байланысты тасымалдау (транспорттық) шиналарға әр түрлі жатқызады. - жауырыны зақымданған болса, оң жағымен, іші жарақаттанған болса шалқасынан жатқызып, тізесін бүктіріп, тақымының астына одеялдан домалақтап салады. 

Билет-4.1.Жер сілкінісі күшін сипаттау барысында кездесетін терминдерге түсініктеме беріңіз? (форшоктар, афтершоктар, изосейстер, гомосейстер, плейстосейстік аймақ, т.б.). /Форшоктар (ағылш. fore - алдыңғы, sһосk — дүмпу, соққы) - күшті жер сілкіну алдында пайда болатын, аз магнитудамен сипатталатын жер асты думпуі. Негізгі жер сілкінуден бірнеше сағат (кейде бірнеше минут) бұрын байқалады. / Әдетте, алғашқы күшті дүмпуден кейін, әлсіз дүмпулер тізбегі жалғасады. Оларды афтершоктар деп, ал дүмпу білінген уақыттың барлығын жерсілкіну кезеңі деп атайды. Афтершоктар негізгі дүмпуден соң 3 – 4 жыл бойы жалғасуы мүмкін.Изосейстер — географиялык картадағы жер сілкінудің күші бірдей болған нүктелерді қосатын сызықтар. / 2. ҚР «Азаматтық қорғаныс туралы» заңын сипаттаңыз? Азаматтық қорғаныс туралы 1997 жылғы 7 мамыр. Азаматтық қорғаныстың мақсаттары:1)әр қоғамдағы ең басты және бағалысы – адам. Сондықтан барлық қорғану шараларында адамдардың кауіпсіздігін ескерту – негізгі мақсат. Адамды қорғай білу – мемлекет үшін маңызды. Сондықтан халықты қорғау адамның өмірін сақтап қалу, олардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету азаматтық қорғаныс жүйесінің негізгі жұмысы.2)халықтың еңбегімен жасалған барлық байлықты сақтап қалу. АҚ ережелерінде олар сенімді түрде қорғалуы қажет деп көрсетілген.

Азаматтық қорғаныс міндеттері:1)халықты жаппай қыру құралдарының(ядролық, химиялық, бактериялық) зардаптарынан сақтап қалу;2)төтенше жағдайда өндіріс орындарының тұрақты жұмысын қамтамасыз ету;3)зардапқа ұшыраған адамдарды құтқару және қалпына келтіру жұмыстарын жеделдетіп жүргізу;4)апат болған, қираған жерлерде барлау жұмыстарын жүргізу;5)зардап шеккен адамдарды іздестіру, құтқару, оларға қажетті көмек көрсету;6)төтенше жағдайда шыққан өртпен күресу, олардың өршуіне жол бермеу;7)өндірістік орындардағы апаттық көрші тұрғын объектіге зиянын келтірмеуін көздеу және қалпына келтіпу;8)адамдарды және техникаларды басқа да объектілерді улы, бактериялық, химиялық заттардан санитарлық тазалықтан өткізу;9)территорияны, техниканы, киімді, тамақты, улы радиактивті заттардан, бактериялардан қорғау.Азаматтық қорғаныстың басқару ұйымдары:республикадағы азаматтық қорғаныс штабы;облыстық, қалалық, аудандық штабтар;министрлік бойынша жергілікті жердегі мекемелерде;АҚ штабтары немесе қызметкерлері;азаматтық қорғаныс ұйымының кезекшілік қызметкерлері мен байланыс органдары.Азаматтық қорғаныстың күштеріне жататындар:азаматтық қорғаныс әскерлері;ауқымдық не министрліктерге бағынатын жасақшылар;арнайы жасақшылар.Басқару органдары:Қазақ Республикасының Прьемер-министрі;республикалық азаматтық қорғаныс штабы;төтенше жағдай жөніндегі комиссия;облыс әкімі;қала әкімі;аудан әкімі; / 3.Зардап шегушіге дәрігерге дейінгі алғашқы көмек көрсету ережелері (жасанды дем беру). Алғашқы көмек — адам өміріне немесе денсаулығына кенеттен қауіп төнгенде оның өмірін сақтап қалу үшін немесе апаттың зиянды әсерін азайту үшін қолданылатын қарапайым шаралар. Апаттың қатарына әр түрлі жарақаттар, сынық, буынның шығуы, улану, суға бату, күю, үсу, электр тоғысоғу, т.б. жатады. Алғашқы көмектің негізгі шаралары: апатқа түскен адамды апат әсерінен құтқару (өрттен, судан шығару); апаттың зиянды әсерін тоқтату (адамды жылыту, иіс тисе таза ауа жұтқызу); қан тоқтату, жараны байлау, сынған аяқтың немесе қолдың қозғалысын тежеу; жасанды дем алдыру, жүрекке жабық массаж жасау, апатқа түскен адамды тезірек емдеу мекемесіне жеткізу немесе жедел медициналық көмек көрсететін дәрігерлер тобын шақыру. / Жасанды тыныс алудыру мен жүректі уқалап, сылау әдістері (жүрек - өкпе реанимациясы)Есіңде болсын! Тек қана естен тану, тамырлардың соқпауы, тыныс алудың жоқтығы кезінде жүргізіледі!/ - Зардап шегушіні шалқасынан жатқыз (мықты, қатты жерге), аяғын көтеріңкіреп қой. - Зардап шегушінің өкпесіне екі рет ауа үрлеу әрекетін жаса, содан кейін жүрегіне жабық уқалау, сипалау жұмыстарын жүргіз: - бір қалыппен: 15 рет - жүректі жанамалай сылаумен және 2 рет - өкпені жасанды желдендіру әдістерін жаса. Осындай 4 циклден кейін тағы тамыр соққанын тексер, егер байқалмаса онда: Жүрек - өкпе реанимациясын жалғастыр. Жүрек - өкпе реанимациясын: -терінің қызаруы; -ұйқы күре тамырының соғысын байқалу; - қайта тыныс ала бастаған кезде табысты өткізілді деп санауға болады.

Билет-5.1.Үйлер мен ғимараттардың жер сілкінісіне беріктік типтеріне қарай сипаттама беріңіз. Ғимараттар мен құрылыстар жерсілкінісінің төзімділігіне байланысты 3-ке бөлінеді: А түрі – кесек тастардан, саман кірпіштен, сазбалшықтан салынған үйлер, ауылшаруашылық құрылыс жатады; Б түрі – кірпіш үйлер, блоктар мен панельдерден жасалған үйлер; В түрі – бетоннан, каркастан жасалған үйлер,ағаш үйлер. Ғимараттар зақымдану дәрежесіне қарай 5-ке бөлінеді:1)Жеңіл зақымдар – сылақтың қабырғадағы жарықшақтар,кішкене кесектердің құлауы;2)Орташа зақымдар – қабырғадағы аздаған жарықшақтар, сылақтың едәуір құлауы; 3)Ауыр зақымдар – қабырғадағы үлкен жарықтар, кіші қабырғалардың құлауы,олар күрделі жөндеуді қажет етеді; 4)Қираулар – қабырғалардың қирауы,опырылуы,қабырғалармен каркастардың талқандалуы,ғимаратты қалпына келтіру тиімсіз; 5)Опырылулар – ғимараттардың толық талқандалуы, қалпына келтіруге болмайды. / 2.ҚР «Өрт қауіпсіздігі туралы» заңына сипаттама беріңіз? Өрт қауіпсіздігі туралы Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 22 қарашадағы № 48-1 Заңы. Өрт үлкен материалдық шығын әкеледі және кейбір жағдайларда адам өліміне де1 әкеледі. Сондықтан өрттен қорғау қоғамның әрбір мүшесінің маңызды міндеттерінің бірі болып саналады.Өрт дегеніміз – бұл адамның өмірі мен денсаулығына, қоғам мен мемлекетке зиянын тигізетін, қоршаған ортаға үлкен материалдық зақым келтіретін, қоршаған ортадағы заттардың бақылаусыз жануы. Өрттен қорғанудың мақсаты — өрттердің алдын алу үшін ең тиімді, экономикалық жағынан пайдалы, техникалық  жағынан дәлелденген тәсілдер мен құралдарды іздестіру және өрт сөндірудің техникалық құралдары мен күштерді тиімді пайдалана отырып, өртті аз шығынмен тоқтату.Өрт қауіпсіздігі – бұл өрт болу мүмкіндігін болдырмау және оның пайда болған кезінде адамдарға, құрылыс және материалдық құндылықтарға өрттің қауіпті факторларының жағымсыз әсерлерін жою үшін қажетті шараларды қолдану болып саналады.Өрт қауіпсіздігі өрттің алдын алу шаралары мен және белсенді өрт қорғанысымен қамтамасыз етіледі. Өрт профилактикасы болып өртті болдырмау немесе оның салдарларын азайтуға бағытталған іс-шаралардың кешені саналады.  Белсенді өрт қорғанысы – бұл өрт немесе жарылысқа қауіпті жағдайларымен белсенді күресуді қамтамасыз ету шаралары.Өрттің алдын алу шараларын мыналар кіреді:құрылыстық-жобалау;техникалық;ұйымдастырушылық;өрт сөндіру тәсілдері мен құралдары. / 3.Өсімдіктер және жабайы хайуанаттар уларынан қорғану жолдары:Улы саңырауқұлақтардың улылық дәрежесі әртүрлі; алайда адам үшін қауіптілері бозғылт арамқұлақ, шыбынжұт, алдама томарқұлақ пен тілікқұлақ. Адам асқа жарамды саңырауқұлақты, егер ол бүлінген болса, жеген кезде улануы мүмкін (зең түскен, шырыш аққан және ұзақ сақталған). Саңырауқұлақпен улануды емдеуАсқазанды сумен, әлсіз (қызғылтым) марганец қышқылды калий ерітіндісімен жедел шаюды бастау қажет. Бұны зондтың көмегімен немесе күштеп құсу әдісімен жасауға болады, бұдан кейін айдағыш (зығыр майы және тұзды айдағыш) береді, бірнеше рет тазалағыш клизманы қояды. Бұдан кейін сырқатты жылы қымтап, қыздырғыш қойған соң ыстық тәтті шай, кофе берген жөн. Жыланның шағуының әкелер зардабы да өте ауыр. Сондықтан жылан мекендейтін жерлерге барардың алдында ең алдымен жабық аяқ киімді, ең жақсысы етікті киген жөн.Жыланның шағуынан зардап шегуші жағдайының ауырлығы оның түріне байланысты. Қазақстанда сұр жылан, оқ жылан, сарыбас жылан кездеседі.  Жыландардың бұл тобының уы қан түйіршіктерін өзгертеді. Жылан шаққан жердің төңірегі жылдам домбығады.Жылан уы әсерінің барлық белгілері:орташа он екі сағаттан кейін,кейде тәуліктен кейін анық белгіленеді. Жыланның адамға еш уақытта бірінші болып тиіспейтіндігін, тек қорғану үшін шағатындығын әрдайым есте ұстау керек. Қарақұрттың ұрғашысы ғана улы болады. Адамдарды қарақұрттың шағуы көктем мен жазғы уақытта жиі кездеседі. Қарақұрттың уы орталық жүйке жүйкесіне әсер етеді. Шаққаны білінбейді. 10-15 минуттан кейін дененің бойына қатты сыздау жайлайды. Улану 4-12 күнге созылады және зардап шегуші айыққаннан кейін көп уақыт бойы өзін әлсіз сезініп, жылдам шаршайды. Алғашқы көмек. Марганецтік калий ерітіндісімен шайылған суық баспаны шаққан жерге қояды, зардап шегушіге көп су, физиологиялық ерітінді, жүрек дәрі-дәрмектерін береді. Кененің кіруі кенелер көктемнің аяғы-жаздың басында пайда болады. Кенеден дұрыс киілген киім қорғай алады, оның барлық ашық жері түймеленіп, қымталуы тиіс. Кененің шаққаны білінбейді: ол жараға ауыртпайтын затты сіңіреді. Сондықтан кене бірден байқалмайды. Кене көп жағдайда қолтықтың астын, мойынды, құлақтың ішін, шапты сорады. Басқа жерлерді де шағуы мүмкін.

Билет-6.1.Қазақстан территориясында болған күшті жер сілкіністерін атап, оларға сипаттама беріңіз?Жер сілкіну,жер сілкінісі(араб тілден ескірген сөз зілзала араб.: زلزال‎, ағылш. earthquake)—жер асты дүмпуі күштерінің әсерінен Жердің беткі қыртысының тербелуі Жер сілкінісін сейсмология ғылымы зерттейді.Оның туындауына және дамуына байланысты құбылыстарды сейсмикалық құбылыстар деп атайды./ Қазақстан Республикасында сейсмикалық қауіпті аймақта мына облыстар орналасқан:Шығыс-Қазақстаноблысы/Алматы облысы/ Жамбыл облысы/ Оңтүстік Қазақстан облысы/ Қызылорда облысы/ Маңғыстауоблысы. / Қазақстан Республикасында болған күшті жер сілкіністеріне мыналар жатады:1887жылы 9 маусымда болған Верненск жер сілкінісі. Жер сілкінісінің кіндігі - Верный қаласының оңтүстігінен 15 шақырымда болды. Магнитудасы - 7,3(9-10 балл).Қалатүгеліменқирағанболатын 329 адамқазатапты. Шығын - 2,6 млн сом (солкездегібағамен)./ 1889 жылы 12 шілдеде - Шелектежерсілкінісіболды.Магнитудасы - 8,3(жерсілкінісініңкіндігінде -10 балл). 24 адамқазатапты.3 мыңғажуыққұрылысқирапқалды./ 1911жылы 4 қаңтардағы Қазақстан мен Орта Азиядағы күшті жер сілкінісінің бірі – Кемин жерсілкінісі. Магнитудасы-8,2(11-12 балл).Верный қаласы мен Ыстық көлдің солтүстік жағалауы күшті зақымданды.540 адамқазатапты.Шығын-1,4млн сом (солкездегібағамен).Мамандардың санауынша жерқойнауынан шыққан энергия Днепрогэстің 326 жылтоқтаусыз жұмыс жасағанда шығаратын энергиясына тең болды. / 1990 жылы 14 маусымда 12 сағат 47 минутга Зайсан жерсілкінісіболды. Магнитудасы - 7,0 (8 балл). 8874 үйқирапқалды. 36 000 адамбаспанасызқалды. 1 адамқазатапты. Шығын - 300 млн сом.Жер сілкінісі - бұл жер қыртысында немесе мантияның үстіңгі бөлігінде кенеттен болган қозғалыс пен жарылыс нәтижесінде пайда болған және елеулі ауытқу түрінде үлкен қашықтықты таралатын жер асты дүмпуі мен жер астының қозғалысы.Жер сілкінісі - дүлей зілзаланың ең жойқындағыш түрі. Ол экономикалық шығын бойынша, сондай-ақ жарақаттанып және қаза тапқандар саны бойынша бірінші орынды алады.Жыл сайын дүние жүзінде 100 000 жер сілкінісі болады, олардың көбісі әлсіз, оларды тек сейсмограф қүралы арқылы ғана байқауға болады. / Алматы қаласы мен Алматы облысындажыл сайын сейсмографтар 400 жер үсті дүмпуін байқайды. / 2.ҚР «Халықтың радиациялық қауіпсіздігі туралы» заңына сипаттама беріңіз?Осы заң халықтың иондаушы сәулелендірудің зиянды әсерлерінен қорғау мақсатында оның радиацаиялық қауіпсіздігін қамтамассыз ету саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейді./ 1.Радиацияльщ қауіпсіздік — белгіленген нормаларға сәйкес қызмет- шілерге , халыққа және қоршаған ортаға радиациялық әсерді шек- тейтін шаралар кешенімен қамтамасыз етілген радиациялық жағ- дайдың жай-күйі;/ 2.Иондаушы сәулелендіру — ортамен өзара әрекет кезінде түрлі бел- гілердегі иондар түзетін, зарядталган, зарядталмаған бөлціектер мен фотондардан түратын сәулелендіру;/ 3.Табиғи радиациялық   аяғарыш сәулесі және жерде, суда, ауада, био- сфераның басқа элементгерінде, тамақ өнімдері мен адам органи- змінде өздігінен бөлінген табиғи радионуклеидтердің сәулесі шыға- ратын сәулелендіру мөлшері;/ 4.Техногендік   өзгертілген радиациялық орта - адам қызметінің нәтижесінде өзгерген табиғи радиациялық орта;/ 5.Әсерлі мөліиер — адам организмі мен оның жекелеген органдары- ның радиациялық сезімталдығын ескере отырып, олардың сәуле алуының кейіндегі зардаптарыныц пайда болуы қатерінің шамасы ретінде пайдаланылатын иондаушы сәулелендірудіңсіңірілғен энергиясының шамасы;/ 6.Бақыланатын аймақ   — радиациялық бақылау, адамдарды жіберу және олардың тұруы жөнінде арнаулы ережелер қолданылатын^ аумақ;/ 7.Қызметшілер- тікелей иондаушы сәулелендіру көздерімен тұрақ- ты немесе уақытша жұмыс істейтін жеке тұлғалар;/8.Радиациялық авария — атом энергиясын қолдану объектісін қауіпсіз пайдалану шегінің бұзылып, бұл орайда адамдардың белгі ленген нормалардан тыс сәуле алуына немесе қоршаған ортаның радиоактивті ластануына әкеп соғуы мүмкін немесе әкеп соққан радиоактивті өнімдердің және /немесе иондаушы сәулелендірудің қалъпггы пайдалану жобасында көзделген шектен асыпкетуі;/9.Радиациялық қорғаныш-радиациялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуте бағытталган радиациялық-гигиеналық, жобалау- конструк- торлық, техникалық және ұйымдық шаралар жиынтығы;/ 10.Радиациялықмониторинг_  — иондаушы сәулелендіру көздерін пайдаланатын объектілерді де, қоршаған ортада да радиациялық жағдайдың жай-күйін жуйелі турде байқап отыру;/ 11.Араласу деңгейі — жол берілмейтін мөлшердің шамасы, оған жеткен кезде, созылмалы немесе авариялық сәуле алу жағдайы туындаған реттерде қорғау немесе авариядан кейінгі шаралар қолданылады./ 3.Радиация түсінігі. Радиация толқындары. Сәуле ауруларына сипаттама беріңіз./ Радиация латын тілінде радиус-сәуле деген сөз./ Радиацияға күннің сәулесі, ғарыштық сәуле, жердің табиғи радиоактивті заттарының сәуле шығаруы және жасанды радиоактивті изотоптар жатады.Сәуле ауры бұл иондаушы сәуле әсерінен организмнің зақымдануынан болатын аурудың ерекше түрі. Сәуле ауруы төрт дәрежеге бөлінеді:бірінші дәреже 200 «Р» дозасын алғанда пайда болады,екінші дәрежелі сәуле ауруы ағза 300-400 «Р» сәуле дозасын алса, үшінші дәрежелі ауру — 500-600 «Р» дозасында және төртінші, ең ауыр дәрежесі 600 «Р» дозасынан асқанда сәуле ауруына душар етеді.Сәуле ауруы дамуының төрт кезеңі бар.Біріншіікезең-алғашқы реакция кезеңі-алынған сәуле дозасына байланысты орталық нерв жүрек-қан тамыр жүйелерінің қызметтері өзгеруімен қатар, қан құрамында уақытша ақ түйіршіктер көбейіп, СОЭ арта түседі.Өте көп иондаушы сәуленің дозасы шок туғызып, соның салдарынан адам есін жимай өліп кетуі мүмкін.Аурудың алғашқы белгісі 1-2 сағаттан соң байқалып 48 сағатқа дейін созылады.Содан соң екінші сәуле ауруы кезеңі басталады.Екіншікезең — аурудың білінбейтін кезеңі — екі аптаға дейін созылады. Клиникалық көрініс азды-көпті жөнделіп қан құрамы қалпына келеді.Үшінші кезең тұсында-адамның жалпы жағдайы әлсірейді, қанталауыайқындалып, сүйекмайының қантүзетінқызметітөмендейді. Ауру асқынғандаішек-қарынжолыағзаларыныңқызметі де ерекше зақымдалады: лоқсу, құсу жиіленеді. Ауыз қуыс кілегей қабығында желіну, жара және ісік пайда болады. Ішкі бездер қызметі тәмендеп, ағзаның реакция туғызу қабілеті нашарлайды. Жалпы әлсіздік басталып, инфекция ошақтарының белсенділігі артады. Төртінші кезеңде — алынған сәуле дозасы онша көп болмаса, ағза айыға бастайды. Болмаса сырқаттың созылмалы түріне ауысады.

Билет-7.1.Қазақстан территориясында болуы ықтимал табиғи сипаттағы төтенше жағдайларды атаңыз және сипаттаңыз.Қазақстан мемлекетінің орналасқан жері – орасан зор, кең байтақ. Ол жерлерде табиғат апатының неше түрі: жер сілкіну, қар тасқыны, қатты жел, су тасқыны сияқты құбылыстар жиі болып жатады./ Зілзала — бұл кенеттен пайда болатын, халықтың қалыпты тірлігін күрт бұзатын, материалдық құндылықтарды үлкен шығынға ұшырататын, сондай-ақ адамдар мен хайуанаттардың өлім-жітімі болатын табиғат құбылысы./ Әрбір зілзаланың өзіне тән физикалық қасиеті, пайда болу себебі, қозғаушы күші, сипаты мен даму сатысы, қоршаған ортаға өзіндік ықпал ету ерекшелігі бар. / Зілзала кез келген мемлекет үшін үлкен ауыртпашылық, келтірер залалы мол төтенше оқиға. / Қазақстан Республикасы аумағында мынадай зілзалалар болуы мүмкін: жер сілкінісі, сел, қар көшкіні, сырғыма, дауыл, су тасқыны, буырқасын, өрт./ Дүние жүзінде су тасқынына бүкіл зілзаланың 40 пайызы келеді екен, 20% — тропикалық циклондары, 15% — жер сілкінісінің, ал қалған 25% — зілзаланың басқа түрлері./ Каспий теңізі деңгейінің өзгеруіне, Арал теңізінің құруына, Балқаш көлінің таяздауына байланысты құбылыстар табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар арасында ерекше орын алады./ Жер сілкінісі / Жер сілкінісінің кенеттен пайда болады және қас қағымда өтеді. Жер сілкінісі — бұл жер қыртысында немесе мантияның үстіңгі бөлігінде кенеттен болған қозғалыс пен жаратылыс нәтижесінде пайда болған, елеулі ауытқу түрінде, үлкен қашықтыққа таралатын жер асты дүмпуі мен жер астының қозғалысы. Бұл құбылыс жер асты дүмпулерінен, тербелістен болады. Әзірге ғалымдар жер сілкінісі қашан, қайда, қанша уақыт болатынын және қандай зардап әкелетінін тура басып айта алмай отыр. Сейсмикалық станциялардың көрсетулері – дәл емес. Жыл сайын жер бетінде 100-ден аса үлкен жер сілкіністері болып тұрады. Жер сілкінісінің уақытын болжау қиын./ Жер қыртысының тектоникалық қозғалысын тудыратын жер сілкінісі өте жойқын болып келеді./ Жер сілкінісінің барысында адамдар қаза болады, үйлер, жолдар, көпірлер, каналдар, тоғандар мен басқа да инженерлік ғимараттар, су құбырлары, канализация, электр беру жүйесі қирайды, байланыс желісі бұзылады, қар көшкіні, сел, сырғыма мен қопарылыс пайда болады. Тау жыныстарынан тастар құлайды, адамдарға үрей болады. Су асты және су жағалауындағы жер сілкінісі кезінде, теңіз түбінің қозғалыс нәтижесінде теңіздің гравитациялық толқындарынан цунами пайда болып, құрылыста үлкен бүлінушілік жасайды./ Жер сілкінісінің жойқын күші оның әсерінен болатын апаттары көпшілікке мәлім. Өйткені Қазақстанның 450 мың шаршы километр аумағында жер сілкіну қауіпі бар. Бұл аймақта 6 миллионнан астам халық тұрады, 27 қала, 400-ден астам елді мекендер бар. Еліміздің 40 пайызға жуық өндірістік әлеуеті осы аймақта шоғырланған. /Шығыс Қазақстан, Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда, Маңғыстау облыстары мен Алматы қаласы сейсмикалық қауіпті аймақта орналасқан. Онда өнеркәсіптің негізгі қорының 30%-ы шоғырланып, тұрғын үй қорының 35%-на жуығы орналасқан, Республика халқының 40%-ы тұрады./ Сел – тау өзенінің өз арналарынан кенеттен көтеріліп, деңгейінің күрт өзгеруі және тау жыныстары бұзылуынан болатын қуатты ағын./ Сел ұзақ нөсердің салдарынан, мұз бен қардың жылдам еруінен, моренді, мұзды өзендердің бұзылуынан, жер сілкінісінен, адамның шаруашылық қызметі нәтижесінде пайда болады. Тасқындардың басқа түріне қарағанда сел әдеттегідей үздіксіз емес, жекеленген толқындар мен 10 м/с және одан көп жылдамдықпен қозғалады. /Іле, Жоңғар, Талас Алатауының жоталарында, сондай-ақ Қаратай, Кетмен және Тарбағатай тауларындағы өзендер Қазақстандағы сел қауіпі күшті аудандар болып табылады./ Сел тасқыны кезінде халықтың өзін-өзі ұстауы мен іс-әрекетіне зілзаланың белгілерін дер кезінде анықтау мен белгілеуді және ол туралы хабарлауы (ескерту) ұйымдастыру үлкен әсер етеді./ Сейсмикалық қауіпті аудандағы халық орман желектерін кесу, егіс жұмыстарын жүргізу, үй малын бағу жөніндегі нұсқауларды қатаң орындауға тиіс./ Халыққа сел тасқынының жақындауы туралы хабарланған жағдайда, сондай-ақ оның пайда болуының алғашқы белгілері білінген сәтте, ғимараттан тез шығып, бұл туралы төңіректегілерге ескертіп, қауіпсіз орынға бару керек. Өрт болмау үшін үйден шыққан кезде пешті сөндіріп, газ бұрандысын жауып, жарықты өшіріп, электр заттарын ажырату қажет. Егер уақыт болса, қаупті аймақтан малды айдап кеткен жөн. Халық қауіпті аудандардан уақытша қауіпсіз орынға көшіріледі./ Сел тасқынына тап болған адамға қолда бар барлық құралдармен көмек көрсету керек./ Қар көшкіні/ Қар көшкіні – бұл қар массасының тау беткейі бойынша төмен қарай жылдам лықсуы./ Қазақстанда 95 мың шаршы км тау аумағы қар көшкіні қауіпіне ұшырайды./ Қазақстанда қар көшкіні қалың қар көп жауатын және қолайлы геоморфологиялық және топырақтық — ботаникалық жағдайлары бар Батыс Тянь-шань, Алтай, Іле Алатауы мен Жоңғар Алатауының жоталарында болып жатады. Көшкіндер құлама тау беткейінен көбінесе 20-60 градуспен, көшкін қар жаңа жауған және күн күрт жылыған кезде болады. Көшкін тауда жауын –шашынның жиі болуынан, циклондық құбылыс күшейетін наурыз-сәуір айында көбірек болады. Сирек қайталанатын көшкіннің көлемі 1 млн. текше метрге, қозғалысының ең үлкен жылдамдығы 100 метр секундке дейін жетеді. Барлық көшкіндердің 50% жуығы жазыққа дейін жетіп, халық пен шаруашылық объектілеріне тікелей қауіп төндіреді. Көшкіннің кедергіге көрсететін қысымы 1 шаршы метр үшін бірнеше жүз тоннаға жетуі мүмкін./ Қазақстанның бүкіл таулы аудандарында қар көшкіні болып тұрады. Ол негізінен қардың түсуі мен күннің жылуына байланысты, қар көшкіні болатын ең қауіпті кезең қараша-сәуір, ал биік тауда – қазан-мамыр./ Опырмалар/ Опырмалар – ауырлық күшінің әсерімен ылғалды топырақ массасының тмөен қарай сырғуы. Тау жыныстарындағы және жартастардағы жекеленген жақпарлардың немесе құрғақ, тік, еңіс беткейлердегі жақпарлардың құлауы./ Опырмалар Қазақстан барлық таулы ауданыдарында болып тұрады. Олардың пайда болу себептері жерүсті және жерасты сулар мен топырақтың ылғалдануы, жер сілкінісі, сондай-ақ адамның шаруашылық қызметі болып табылады. Сас ірі опырмалар тектоникалық ұсақталуға байланысты. Осындай учаскілерде пайда болған опырмалар ірі өзендерді бөгейтін көлденең су тоғандарын жасай отыра, таулы жазықтарды құрсаулайды. Мұндай өзендерге Күнгей Алатауындағы Көлсай өзені, Іле Алатауындағы Үлкен Алматы өзені жатады./ Опырмалар жылдың кез-келген уақытында, әдетте, тіктігі 19 градусқа жуық жарларда болады. Ірі қопырмалардың алаңы 50-60 га дейін жетеді./ Қар басу/ Қар басу – табиғаттың тосын күштері көріністерінің бірі. Бұрқасынмен, қарлы боранмен тығыз байланысты. Ол бірнеше сағаттан тәулікке дейін жауған қалың қардың әсерінен пайда болып, қалыпты тіршілікті бұзады, ал кейде адамдар құрбандықтарына, малдың шетінеуіне және материалдық құндылықтарының жойылуына әкеліп соғады./ Қардың басуы, боран туралы хабар алған бойда, уақыт болса, кедергілер орнатылады. Жолдың ғимараттың шетінен желге қарсы бағытта арасы 15-20 метр қалқан, қар тосқауылы қойылады.

/ 2.ҚР «Қауіпті өндірістік объектілердегі қауіпсіздік туралы» заңына сипаттама беріңіз?/ Осы Заң қауіпті ӛндірістік объектілерді пайдаланудың қауіпсіздігін қамтамасыз ету саласындағы құқықтық қатынастарды реттейді және қауіпті ӛндірістік объектілерде авариялардың, инциденттердің салдарынан туындайтын қауіпті ӛндірістік факторлардың персоналға, халыққа, қоршаған ортаға зиянды әсерінің алдын алуға, аварияларды, инциденттерді және олардың салдарын шектеуге және зардаптарын жоюға ұйымдардың әзірлігін, олардың жеке және заңды тұлғаларға, қоршаған орта мен мемлекетке келтірілген залалдарын кепілдікпен ӛтеуді қамтамасыз етуге бағытталған. /Еңбек қатынастары мен еңбекті қорғау, экологиялық, ӛрт қауіпсіздігі саласындағы, атом энергиясын пайдалану, химиялық және ядролық қаруды жою, оқ-дәрілерді пайдалану мен кәдеге жарату кезіндегі қауіпсіздік саласындағы құқықтық реттеу Қазақстан Республикасының арнайы заңдарымен жүзеге асырылады.

3.Күшті әсер ететін улы заттардың улылық сипатына қарай жіктелуі.

Қатты әсер ететін улы заттар (ҚӘУЗ)

ҚӘУЗ бұл өнеркәсіпте, көлікте, үлкен көлемде қолданылатын объекТілердегі, қираушылық (авариялар) жағдайында атмосфераға оңай өтугежәне жұмыс істеуші қызметкерлер мен іргелес елдімёкендегі халықты жаппай зак,ымдауға қабілетті улы химиялық қосы лыстар.

ҚӘУЗ-лің адамдарға әсері өнеркәсіп өндірісі, сақтау мен тасымал дау; сондай-ақ соғыс уақытында жаудың химия (мұнайхимиясы) мұнай өндеу, тоқыма, қағаз және өнеркәсіптің өзге салаларын, объекті лерін, қоймалар, қауіпті тоңа зытқыштарды жөне су тазалау ғимарат- тарын, сондай-ақ осы салалар мен объектілерде қызмет көрсететін көлік құралдарын қасақана қирату барысында туындайтвн авария лық жағдайда ғана ықтимал.

Бұл заттар өздерінің қасйеттері бойынша әр турлі болыгі келеді. Барлық ҚӘУЗ-ді мынадай топтарға бөлуге болады:/ а) тұншықтырғыипық әсері басымзаттар; /б) жалпы улылық әсері басым заттар/ в) тұншықтырғыштық және жалпы улылық әсері бар заттар;/ г) өсіп-өнуге, жүйке түрткісін өткізуге жәнё беруге әсер ететін заттар (Неитроптыулар);/ д) тұңшықтырғыштық жәйе нейтроптық әсёрі бар заттар;/ е) метаболдықулар;/ ж) заттардың алмасуын бұзатын заттар./ Тұншықтырғыштық өсері басым заттарға улы қосылыстар (хлор, фосгейу хлорпикрин және басқалар) жатады, олар үшін органйзмге әсер ететігі баСты объекті тыныс алу жоЛдары болып табылады. Зақым- данудың бүкіл процесі Шартты түрде 4 кезеңге бөлінеді: затпен байла- ныс кезеңі, жасырын кезең, өкпенің уланудан қабыну кезеңі және асқыну кезеңі. Әр кезеңнің Созымдылығы ҚӘУЗ-дің улылық ерекше- лігімен жәнё экспозициялықдозаның көлеМімён анықталады. Көбірек жинақталған бірқатар заттардың буының әсері кёзінде терінің аіпык, жерлерінің, кілегейлі жоғары тыныс аЛу жолдары мен өкпенің химия- лық күйігінен туындаған тосын жағдайдан адам қаза болуы мүмқін. / Жалпы улылық әсері басым заттарға энёргетикалық алмасудың күрт бұзылуын тудыруға қабілетгі, ауыр жағдайларда зақымданузшИ ның қаза болу себебі болып табылатын қосылыстар (көміртегі тотығы, ■ цианды сутегі және басқалар) жатады./ Тұншықтырғыппық және жалпы улылық әсері бар заттарға ингаляциялық әсер кезінде өкпені удан қабындыруға, ал сіңу кезінде энергетикалық алмасуды бұзуға қабілетті ҚӘУЗ-дің едәуір бөлігі жа- тады (амил, акрилонитрил_г азот қышқылы мен азот тотығы, күкірттірі қос тотығы, фторлы сутегі және басқалар) жатады. Осы топтың көп- теген қосылыстарының күшті күйдіргіштік әсері бар, бұлөз кезегінде алгашқы көмекті көрсетуді қиындатады./ Нейтропты уларға жүйкені реттеу механизмі, сондай-ақ жүйке жүйесінің ұйыстыру күйін бұзатын заттар (тетраэтилқорғасын, кү- кіртті көміртегі, фосфорорганикалық қосылыстар және басқалар) жатады, осындай әрекеттің негізінде олардың синтез, сақтау, шығару, нейромедиаторлар синаптикалық қуысындағы белсенділікті төменде- ту процестеріне араласу нейромедиаторлар рецепторларымен ықпал- дасу, қозған мембраналардың иондық арналарының өткізушілігін өз- герту қабілеті жатыр. Тұншықтырғыпггық және нейтроіггық әсері бар заттарға ингаля- циялық зақымдану кезінде өкпенің удан қабынуын тудыратын қосы- лыстар {аммиак, гептил, гидразин және басқалар) жатады, соның сал- дарынан жүйке жүйесі қатты зақымданады./ Метаболдық уларға организмдегі затгардың метаболзимнің нәзік процестеріне араласатын улы қосылыстар (этилен тотығы, дихлорэтан және басқалар) жатады. Бұлармен улану уға қатты қарсылықтың жоқтығымен сипатталады, организм әдеттегідей біртіндеп дамиды және ауыр жағдайда бірнеше күннің бойында өліммен аяқталады./ Осы заттармен зақымданудың патологиялық процесіне көптеген органдар мен организмдер жүйесі, бірінші кезекте орталық жүйке жүйесі, үлпершікті ағзалар, ал кейде қан жүйесі тартылады./ Заттардың алмасуын бұзатын затгарға галогенденген ароматты көмірсутегілердің тобына жататын улы қосылыстар (диоксин, поли- хлорланған бензофурандар және басқалар) жатады. Осы затгар өкпе, ас қорыту жолымен тері ұлпалар арқылы әсер ете отыра, өте ұзаққа созылатын ауруды тудыруға қабілетгі. Бұл жағдайда осы процеске іс жүзінде барлық органдар мен организм жүйелері тартылады. Осы затгардың әсерінің өзіндік ерекшеліктері затгың алмасуын бұзу болып табылады, бұл ақыр аяғында тіпті өлімге ұшыратуы мүмкін.

Билет-8.1. Төтенше жағдайлардың жіктелу ерекшеліктері. /Төтенше жағдай - мемлекетке төнген түрлі қауіпке байланысты елбасы немесе парламент жариялайтын уақытша режим. Ол табиғат апаты, соғыс қаупі, техногендік апат, халық ішіндегі толқу, т.б. жағдайларда жарияланады. Мұндай уақытта азаматтардың құқықтары мен бостандықтары саналы түрде шектеледі, бейбіт кездегі заңдар күшін тоқтатып, төтенше заңдар шығарылады. Төтенше жағдай жариялай отырып мемлекет басшысы өзіне көптеген абсолютті өкілдіктер алады. Түрлі мемлекеттік органдар өз қызметтерін өзгертеді. Олар жаңа заңдық кеңістікте қатаң тәртіпке бағына отырып қызмет жасауға мәжбүр болады. Төтенше жағдай жариялау уақыты, мерзімі, сол кездегі билікке берілетін өкілеттіктер дәрежесі ел Конституциясында анықталады.  Төтенше жағдай адамдардың қаза табуынa әкеліп соққан немесе әкеліп соғуы мүмкін,олардың денсаулығына, қоршағанортаға және шаруашылық жүргізуші объектілерге нұқсан келтірген немесе келтіруі мүмкін, халықты едәуір дәрежеде материалдық шығындарға ұшыратып, тіршілік жағдайын бұзған немесе бұзуы мүмкін авария, зілзала немесе апат салдарынан белгілібір аумақтатуындаған жағдай. Төтенше жағдайпайда болу себептеріне қарай табиғи сипаттағы және техногендік сипаттағы төтенше жағдайларға бөлінеді./ Қазақстан мемлекетінің орналасқан жері – орасан зор, кең байтақ. Ол жерлерде табиғат апатының неше түрі: жер сілкіну, қар тасқыны, қатты жел, су тасқыны сияқты құбылыстар жиі болып жатады./ Зілзала — бұл кенеттен пайда болатын, халықтың қалыпты тірлігін күрт бұзатын, материалдық құндылықтарды үлкен шығынға ұшырататын, сондай-ақ адамдар мен хайуанаттардың өлім-жітімі болатын табиғат құбылысы.

Әрбір зілзаланың өзіне тән физикалық қасиеті, пайда болу себебі, қозғаушы күші, сипаты мен даму сатысы, қоршаған ортаға өзіндік ықпал ету ерекшелігі бар.

Зілзала кез келген мемлекет үшін үлкен ауыртпашылық, келтірер залалы мол төтенше оқиға./ Қазақстан Республикасы аумағында мынадай зілзалалар болуы мүмкін: жер сілкінісі, сел, қар көшкіні, сырғыма, дауыл, су тасқыны, буырқасын, өрт./ Дүние жүзінде су тасқынына бүкіл зілзаланың 40 пайызы келеді екен, 20% — тропикалық циклондары, 15% — жер сілкінісінің, ал қалған 25% — зілзаланың басқа түрлері./ Каспий теңізі деңгейінің өзгеруіне, Арал теңізінің құруына, Балқаш көлінің таяздауына байланысты құбылыстар табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар арасында ерекше орын алады./ Жер сілкінісі /Жер сілкінісінің кенеттен пайда болады және қас қағымда өтеді. Жер сілкінісі — бұл жер қыртысында немесе мантияның үстіңгі бөлігінде кенеттен болған қозғалыс пен жаратылыс нәтижесінде пайда болған, елеулі ауытқу түрінде, үлкен қашықтыққа таралатын жер асты дүмпуі мен жер астының қозғалысы. Бұл құбылыс жер асты дүмпулерінен, тербелістен болады. Әзірге ғалымдар жер сілкінісі қашан, қайда, қанша уақыт болатынын және қандай зардап әкелетінін тура басып айта алмай отыр. Сейсмикалық станциялардың көрсетулері – дәл емес. Жыл сайын жер бетінде 100-ден аса үлкен жер сілкіністері болып тұрады. Жер сілкінісінің уақытын болжау қиын./ Жер қыртысының тектоникалық қозғалысын тудыратын жер сілкінісі өте жойқын болып келеді./ Жер сілкінісінің барысында адамдар қаза болады, үйлер, жолдар, көпірлер, каналдар, тоғандар мен басқа да инженерлік ғимараттар, су құбырлары, канализация, электр беру жүйесі қирайды, байланыс желісі бұзылады, қар көшкіні, сел, сырғыма мен қопарылыс пайда болады. Тау жыныстарынан тастар құлайды, адамдарға үрей болады. Су асты және су жағалауындағы жер сілкінісі кезінде, теңіз түбінің қозғалыс нәтижесінде теңіздің гравитациялық толқындарынан цунами пайда болып, құрылыста үлкен бүлінушілік жасайды. /Жер сілкінісінің жойқын күші оның әсерінен болатын апаттары көпшілікке мәлім. Өйткені Қазақстанның 450 мың шаршы километр аумағында жер сілкіну қауіпі бар. Бұл аймақта 6 миллионнан астам халық тұрады, 27 қала, 400-ден астам елді мекендер бар. Еліміздің 40 пайызға жуық өндірістік әлеуеті осы аймақта шоғырланған. /Шығыс Қазақстан, Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда, Маңғыстау облыстары мен Алматы қаласы сейсмикалық қауіпті аймақта орналасқан. Онда өнеркәсіптің негізгі қорының 30%-ы шоғырланып, тұрғын үй қорының 35%-на жуығы орналасқан, Республика халқының 40%-ы тұрады. /Сел – тау өзенінің өз арналарынан кенеттен көтеріліп, деңгейінің күрт өзгеруі және тау жыныстары бұзылуынан болатын қуатты ағын.

Сел ұзақ нөсердің салдарынан, мұз бен қардың жылдам еруінен, моренді, мұзды өзендердің бұзылуынан, жер сілкінісінен, адамның шаруашылық қызметі нәтижесінде пайда болады. Тасқындардың басқа түріне қарағанда сел әдеттегідей үздіксіз емес, жекеленген толқындар мен 10 м/с және одан көп жылдамдықпен қозғалады. /Іле, Жоңғар, Талас Алатауының жоталарында, сондай-ақ Қаратай, Кетмен және Тарбағатай тауларындағы өзендер Қазақстандағы сел қауіпі күшті аудандар болып табылады. /Сел тасқыны кезінде халықтың өзін-өзі ұстауы мен іс-әрекетіне зілзаланың белгілерін дер кезінде анықтау мен белгілеуді және ол туралы хабарлауы (ескерту) ұйымдастыру үлкен әсер етеді. /Сейсмикалық қауіпті аудандағы халық орман желектерін кесу, егіс жұмыстарын жүргізу, үй малын бағу жөніндегі нұсқауларды қатаң орындауға тиіс. /Халыққа сел тасқынының жақындауы туралы хабарланған жағдайда, сондай-ақ оның пайда болуының алғашқы белгілері білінген сәтте, ғимараттан тез шығып, бұл туралы төңіректегілерге ескертіп, қауіпсіз орынға бару керек. Өрт болмау үшін үйден шыққан кезде пешті сөндіріп, газ бұрандысын жауып, жарықты өшіріп, электр заттарын ажырату қажет. Егер уақыт болса, қаупті аймақтан малды айдап кеткен жөн. Халық қауіпті аудандардан уақытша қауіпсіз орынға көшіріледі. /Сел тасқынына тап болған адамға қолда бар барлық құралдармен көмек көрсету керек.

Қар көшкіні/ Қар көшкіні – бұл қар массасының тау беткейі бойынша төмен қарай жылдам лықсуы./ Қазақстанда 95 мың шаршы км тау аумағы қар көшкіні қауіпіне ұшырайды./ Қазақстанда қар көшкіні қалың қар көп жауатын және қолайлы геоморфологиялық және топырақтық — ботаникалық жағдайлары бар Батыс Тянь-шань, Алтай, Іле Алатауы мен Жоңғар Алатауының жоталарында болып жатады. Көшкіндер құлама тау беткейінен көбінесе 20-60 градуспен, көшкін қар жаңа жауған және күн күрт жылыған кезде болады. Көшкін тауда жауын –шашынның жиі болуынан, циклондық құбылыс күшейетін наурыз-сәуір айында көбірек болады. Сирек қайталанатын көшкіннің көлемі 1 млн. текше метрге, қозғалысының ең үлкен жылдамдығы 100 метр секундке дейін жетеді. Барлық көшкіндердің 50% жуығы жазыққа дейін жетіп, халық пен шаруашылық объектілеріне тікелей қауіп төндіреді. Көшкіннің кедергіге көрсететін қысымы 1 шаршы метр үшін бірнеше жүз тоннаға жетуі мүмкін./ Қазақстанның бүкіл таулы аудандарында қар көшкіні болып тұрады. Ол негізінен қардың түсуі мен күннің жылуына байланысты, қар көшкіні болатын ең қауіпті кезең қараша-сәуір, ал биік тауда – қазан-мамыр./ Опырмалар/ Опырмалар – ауырлық күшінің әсерімен ылғалды топырақ массасының тмөен қарай сырғуы. Тау жыныстарындағы және жартастардағы жекеленген жақпарлардың немесе құрғақ, тік, еңіс беткейлердегі жақпарлардың құлауы./ Опырмалар Қазақстан барлық таулы ауданыдарында болып тұрады. Олардың пайда болу себептері жерүсті және жерасты сулар мен топырақтың ылғалдануы, жер сілкінісі, сондай-ақ адамның шаруашылық қызметі болып табылады. Сас ірі опырмалар тектоникалық ұсақталуға байланысты. Осындай учаскілерде пайда болған опырмалар ірі өзендерді бөгейтін көлденең су тоғандарын жасай отыра, таулы жазықтарды құрсаулайды. Мұндай өзендерге Күнгей Алатауындағы Көлсай өзені, Іле Алатауындағы Үлкен Алматы өзені жатады. /Опырмалар жылдың кез-келген уақытында, әдетте, тіктігі 19 градусқа жуық жарларда болады. Ірі қопырмалардың алаңы 50-60 га дейін жетеді.Қар басу – табиғаттың тосын күштері көріністерінің бірі. Бұрқасынмен, қарлы боранмен тығыз байланысты. Ол бірнеше сағаттан тәулікке дейін жауған қалың қардың әсерінен пайда болып, қалыпты тіршілікті бұзады, ал кейде адамдар құрбандықтарына, малдың шетінеуіне және материалдық құндылықтарының жойылуына әкеліп соғады. / Қардың басуы, боран туралы хабар алған бойда, уақыт болса, кедергілер орнатылады. Жолдың ғимараттың шетінен желге қарсы бағытта арасы 15-20 метр қалқан, қар тосқауылы қойылады./ 2)ҚР «Ветеринария туралы» заңына сипаттама беріңіз?ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗАҢЫ Ветеринария туралы Осы Заң ветеринария саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейдi, ветеринария ұйымдары мен мамандары қызметiнiң құқықтық негiздерін, мемлекеттің, жеке және заңды тұлғалардың жануарлар мен адамдар үшiн ортақ аурулардың алдын алуды, ветеринариялық-санитариялық есендiктi, жануарлардан алынатын өнiмдер мен шикiзаттың, мал азығының және мал азығына қосымшалардың, ветеринариялық препараттардың қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету жөнiндегi мүдделерiн қорғау шараларын белгiлейдi. Ветеринария саласы сау және ауру жануарлар организмінің тіршілік заңдылығын, аурудың пайда болу себептерін, анықтау әдістерін, аурудың алдын алу және малдарды күтіп бағу, азықтандыру, жұмысқа жегу жолдарын ескере отырып, ауру жануарларды емдеу, сонымен қатар адамды жануарлар  мен адамға ортақ аурулардан сақтандыру шараларын толық меңгеретін ғылыми білімнің кешені.Осыған байланысты ветеринариялық істі басқаратын және ветеринариялық қызмет көрсетудің ретін анықтайтын, оның мақсаттарын айқындайтын «Ветеринария туралы заң» аясында ветеринариялық қызмет жүргізіледі. ҚР «Ветеринария туралы заңы» бірінші рет 1995 жылы 25 маусымда, екіншісі 2002 жылы 10 шілдеде қабылданған, заң 6 тараудан 37 баптан тұрады/ 3)Адам организміне әсер етуіне байланысты химиялық қауіпті заттардың топтарына сипаттама беріңіз Улағыш заттар (орыс. Отравляющие вешества) — ұрыс жағдайында қолданган кезде адамдар мен жануарларға зақым келтіретін улы (уытты) қоспалар. Улағыш заттар химиялық қарудың негізі болып келеді. Улағыш заттар жүйкеге әсер ететін улағыш заттар, теріге әсер ететін улағыш заттар, кезден жас ағызатын улағыш заттар, түншықтыратын улағыш заттар және жалпы әсерлі улағыш заттар болып бөлінеді. Жүйкеге әсер ететін улағыш заттар қазіргі улағыш заттардың аяғы әлімге әкеліп соқтыратын негізгі тобын құрайды. Оларга құрамында фосфоры бар және кез келген аппликацияда зақым келтіретін улағыш заттар жатады. Олар — табун, зарин, зоман және т.б. Жалпы әсерлі улағыш заттарға көгерткіш кышқыл, хлорциан, арсин, фосфин және т.б., ал түншықтыратын улағыш заттарға фосген, дифосген, хлорпикрин т.б. жатады. Теріге әсер ететін улағыш заттар аяғы елімге әкеліп соқтыратын улағыш заттарға жатады, олардың қатарына иприт, азоттық иприт, люизит т.б. кіреді.

Химиялық қауіп

І. Химиялық заттардың жіктелуі:

1. Кейбір заттардың рөліне қарай (хлорофос, мышьяк, дихлорэтан, т.б)

2. Заттың топтарына қарай (барбитураттар, қышқылдар, сілтілер)

3. Арналуына қарай заттарды біріктіретін класс бойынша (улы химикаттар, дәрілік өсімдіктер, т.б)

4. Шығу тегіне қарай (өсімдік текті, жануар текті, синтетикалық улар.)

ІІ. Ағзаға түсу жолдарына қарай жіктеу:

1. Ингаляциялы (таралу жолдары арқылы)

2. Пероральді (ауыз қуысы арқылы)

3. Перкутанды (тері арқылы)

4. Инъекциялы (парентеральді енгізгенде)

ІІІ. Әсер ету механизмі бойынша жіктеу:

1. Тітіркендіргіш

2. Күйдіргіш

3. Гемолитикалық, т.б

ІҮ. Таңдамалы токсинділігі бойынша:

1. Нефретоксинді

2. Гепатотоксинді

3. Кардиотоксинді, т.б.

Уланудың пайда болу мерзімі, химиялық заттың дозасы, ағза сезімталдығына қарай:

1. Жіті (химиялық зат бір-бірнеше сағатта әсер берсе)

2. Созылмалы (ұзақ уақыт бойы химиялық заттың шамалы дозасы әсер етсе)

Токсинді заттың ағзада таралуы 3 негізгі факторға тәуелді:

1. Кеңістік факторы.2. Уақыт факторы.3. Концентрация.

Белгілі мүшенің зақымдалуы қанмен жабдықталу мөлшеріне және мерзіміне байланысты; бірден зақымдалатын мүшелер: өкпе, бүйрек, бауыр, жүрек, ми.

Ағзаға түскен улы заттың әсері басталған уақыт пен оның токсинді эффектісі өзара байланыста. Уланудың клиникалық кезеңдері:

1. Токсинді – улану бірден басталу негізінде токсинді агенттің дозасы улы әсер береді.

2. Сомотогенді – токсинді агент әсері ағзадан шыққан соң немесе ыдыраған соң басталады, көрінісі- зақымдалу “іздері” түрінде.