41.1822 Жылғы ереже бойынша сот және сот iсiн жүргiзу .

“Жарғы” бойынша қазақтардың сот iсiне, әдет-ғұрып, салт-дәстүрдегi кейбiр адами қатынасындағы құқығына өзгерiстер енiп, билер сотының, адаттың билiгi шектелдi. Сөйтiп, барлық сот iстерi үшке бөлiндi. Бiрiншi, қылмысты iстер. Екiншi, даулы iстер. Үшiншi, басқару үстiнен берiлетiн шағымдар. Қылмысты iстер империя заңдарымен тергелiп, ол сол заңдар бойынша жан-жақты қаралды. Билер сотына да бақылау орнады. 1822 жылғы “Жарғы” Қазақстан жерiндегi билер сотына ғана емес, сонымен бiрге оның қоғамдық-саяси, құқықтық жағдайларына өзгерту енгiзiп қана қоймай, отаршылдықты барынша нықтап, Орта жүздi одан әрi игеруге бағытталды. Хандық билiк жойылды. Далаға сайлау жүйесi ендi. ХIХ ғасырдың ортасына таман, мысалы 1851 жылы мұнда Ресей империясының ең көп қарулы күшi орналасып, онда 1200-ден астам солдаттар мен офицерлер шоғырландырылды. Шекаралық комиссия кең дәрежедегi әкiмшiлiк өкiлеттiкке ие болды. Олар қазақтардың үстiнен полициялық қадағалау жүргiзiлiп, жеке басқарма органдарына қызметкерлер iрiктедi және олардың қызметтерiн қадағалап отырды. Соттық iстердi де атқарды.

42.1824 Ж. Жарғы бойынша кiшi жүздегi әкiмшiлiк-территориялық құрылыс.Әкiмшiлiк реформалар.

43.Кiшi жүздегi саяси дағдарыс 1803 ж. “Обет”.

44.1824 Жылғы жарғы бойынша сот және сот iсiн жүргiзу.

1824 жылы Ресей Үкiметi Орта жүзден соң Кiшi жүзде хандық билiктi жоюға кiрiстi. Орынбор генерал-губернаторы П.К.Эссеннiң жетекшiлiгмен “Орынбор қырғыздары туралы Жарғы” қабылданды. Ол бойынша Кiшi жүзде хандық билiк жойылды. Сөйтiп, Кiшi жүз Шығыс, Орта және Батыс бөлiктерге бөлiндi. Әр бөлiктi билеушi сұлтандар басқарды. Кiшi жүздi басқару шекаралық комиссиялар арқылы жүргiзiлдi. Сұлтан билеушiлердi Орынбор губернаторы тағайындады. Одан кейiн әкiмшiлiк бөлшектер, династия, қамалдар арасындағы учаскелер болып бөлiндi. Династия арасы жергiлiктi немесе ауылдар болып бөлiнiп отырды. Шекаралық басқарма шептерде тұратын орыстар мен дала тұрғындары қазақтар қатынасын реттеп қадағалап отырды. Кейiн әкiмшiлiк органдар “жалпы” және “жеке” басқармалар деп бөлiнiп, ол 1868 жылға дейiн өмiр сүрдi. Шекаралық комиссия болса, атқарушы-өкiмшi және сот билiгiн жүзеге асырды. Оның полициялық бөлiмi тәртiптi қарап, одан кейiнгi екi бөлiмi азаматтық және қылмыстық iстерiн жүргiздi. Әскери соттар мемлекеттi сату туралы, адам өлiмi, барымта, Ресей азаматтарын тұтқынға алушыларды және үкiметке қарсы iстердi қарады. Ал, билер соты азаматтық iстердi ғана қарап, 50 сомға дейiнгi көлемде айыппұл салатын дәрежеде ғана болды. Сөйтiп, Батыс Қазақстанда жүргiзiлген 20-50 жылдардағы құқықтық және әкiмшiлiк реформалар Ресей империясының қазақ даласындағы билiгiн нық жүргiзiп, отарлау саясатын қалыптастыра түсуге ерекше ықпал еттi.

45.Абылай хан мемлекеттiгiне саяси сипаттама. Абылай ханның реформалары.

Қазақ мемлекетінің жаңа бір кезеңге көшуіне біоден-бір ықпал еткен сұлтан кейін хан болған Абылай (Әбілмансұр) (1711-1781) болды. Орта жүздің ханы Әбілмәмбет қайтыс болғаннан соң, 1771 жылы Түркістан қаласында үш жүздің билеушілері өкілдерінің қатысуымен Абылай хан сайланды. Ресей 1778 жылы Абылайды тек Орта жүздің ханы ретінде ғана бекітті. Бұған Абылай қанағаттанбай, 80-ші жыдары Ресеймен байланысты бүтіндей үзді. Абылайдың беделі үш жүздің алдында өте биік еді. Абылай билігі кезінде Қазақ хандығындағы мемлекеттік-құқықтық жүйесі қайта өзгеруге түсіп, орталық билікті күшейту жолына бағышталған. Бір кездегі өлім жазасын кесуге ие билер билігін хан өз қолына алды. Содай-ақ, Абылай жергілікті билеу және әскери-потестарлық бөлшектердің өзіндік биліктерін жойып, оларды қайта құруға тырысты. Сөйтiп, ол Ұлыстық жүйенi қалыптастырмақшы болды. Соған қарамай Абылай билiгi толық қазақ даласында жүрмедi. 1781 жылы Абылай өлгеннен кейiн оның орнына баласы Уәли хан тағына сайланды. Жалпы қорытындысында Уәли хан билеп отырған кезiнде Қазақ хандығы әлсiредi. Басқарудың удельдiк жүйеге көшуi сұлтандардың ықпалын арттырып, ХҮIII ғасырдың аяғы ХIХ ғасырдың басында бiр орталыққа бағынған мемлекеттiң күйреуiне әкеп соқты. Сөйтiп, көптеген сұлтандар мен старшындар өзiмен iргелес Ресей билiгiн жүргiзушiлермен тығыз қарым-қатынаста болып, Уәли ханмен белсендi түрдегi жүргiзетiн байланысты үзе бастады. Мiне, осындай жағдайда ХIХ ғасырдың 20 жылдары Орта жүзде Ресей хан билiгiн жойып, қазақтарды өз тәуелсiздiгi мен егемендiгiнен айыратын әкiмшiлiк реформалар жүргiзе бастайды. Абылай ханның қазақ даласында сіңрген екі үлесін атау керек: бірінші ол жоңғарларды талқаңдап Қазақ елінің тұтастығын қалпына келтірді немесе еліміздің жерлерін түгел азат етуге басшылық етті. Екіншіден, Абылай Қазақ хандығының тәуелсіздігін қайта қалпына келтіріп, бытыраңқылығын уақытша болса да жойды.