37.Бөкей хандығының құрылуы және қоғамдық-саяси құрылысы.

Патша әкiмшiлiгiнiң шешiмiмен Орал мен Жайық өзендерiнiң аралығында Бөкей сұлтан бастаған шағын мемлекет құрылып, Бөкейге 1812 жылы хан атақ дәрежесi берiлдi. Ол патшалық Ресейдiң отарлау саясатына толық жауап беретiн. 1824 жылы Бөкей ордасын Бөкей ханның баласы Жәңгiр басқарды. Бөкей ордасындағы билiк жалпы қадағалау, жергiлiктi бас басқарма және жергiлiктi қадағалау жүргiзу арқылы жүргiзiлдi. Жалпы қадағалау Ресей империясының Сыртқы iстер министрлiгi арқылы жүргiзiлсе, жергiлiктi қадағалау Орынбор әскери губернаторы мен Орынбор шекара комиссиясы арқылы жүргiзiлдi. Жергiлiктi бас басқармашылық ханға және оның әкiмшiлiгiне тапсырылды. Хан өз билiгiн мұрагерлiкке берудi орыс патшасының бекiтуiмен жүргiздi. Оның өкiлеттiлiгi ХIХ ғасырдың 30 жылдары бұрынғы қазақ хандарының дәстүрлi өкiлдiлiгiнен өзгеше болды. Ол хандықтағы барлық әкiмшiлiк, соттық және заң шығарушы билiктi тұтас ұстады.Ханның жанында басшылықтан бейтарап билiк органы жұмыс iстедi. Оны ханның туысқандары болып саналатын ықпалды сұлтандар жүргiздi. Сұлтандар кеңесiн аға сұлтандар басқарды. Сонымен бiрге ханның жанында 12 биден тұратын билер кеңесi болды. Олар бiр жағынан хан кеңесшiсi де саналатын. Сондай-ақ, ханның жанында кеңсе болып, ол орыс және татар тiлдерi негiзiнде қалыптасты. Кеңсе негiзiнiң басты-басты жұмыстарын басқарма басқарды. Оның құрамына арнаулы тергеушiлер, iс жүргiзушiлер, аудармашылар және хатшылар кiрдi. Хандықта ахуна-қызметi бекiтiлдi. Арнаулы тапсырмаларды хан жасауылдары орындайтын. Оларды iрi бiрлестiктердiң старшындары бекiттi. Жергiлiктi билiктi хан сайлаған сұлтандар жүргiздi. Олар ханның қаржылық және жер саясатын қалыптастырып, салықтар жинайтын. Хандықтың шекаралық учаскелерiнде қазақтардың шекараны бұзып кетпеуiн қадағалайтын айыпталушыны iздестiретiн және сот iстерiн талдап-талқылайтын депутаттар тағайындалды. Бөкей хандығының территориясы Ресей империясының меншiгiнде болып саналды

38.Орта жүздегi хандық билiктiң жойылуы. Жалпы сипаттамасы.

Қазақ хандығының мемлекеттiк тәуелсiздiгiн жойып, онда орыс отарлау саясаты жүргiзiле бастаған тұстан-ақ Қазақ даласында оны iске асыратын реформалар кеңiнен жүргiзiле бастады. Сондай реформалардың бiрi әрi бiрегейi Орта жүзде хандық билiктi жоюға негiз болған 1822 жылғы “Сiбiр қырғыздары туралы Жарғы” болды. Ол бойынша патша өкiметi Қазақстанды отарлауды барынша тереңдете түстi. Аталған Жарғы негiзiнде Орта жүзде хандық билiк жойылды. 1825 жылы Орынбор қазақтары облысы, Шығыс, Орта және Батыс болып үшке бөлiндi. Жарлық бойынша “Сiбiр қазақтары облысы” округтарға, округтар болыстарға, болыстар ауылдарға бөлiндi. Округке 15-тен 20 болысқа, болысқа 10-нан 12 ауылға, ауылға 50-ден 70-үйге дейiн кiрдi. Соған қарамай округтерде рулық белгi ескерiлмей қалған жоқ. Сондықтан әкiмшiлiк бөлулер рулық-территориялық сипатта болды. Округтер Омбы облыстық басқармасына бағынса, коллегиялық органды коллегиялық орган, округтi приказ басқарды. Округтi приказға аға сұлтан — төраға және 4 заседатель (оның екеуi ресейлiктерден тағайындалса, екеуi құрметтi қазақтардан сайланды) кiрдi. Округтi аға сұлтан басқарды. Аға сұлтан 3 жылға сайланып, оны сұлтандар сайлады. Болыстарды басқарушы-сұлтандар қадағалады. Олар халықтың ”келiсiмiмен” шексiз мезгiлге сайланатын. Ол мұраға берiлiп отырды. Соған қарамай сұлтан мұрагерi де сайлаудан өтетiн. Жалпы болыстық сұлтандар атқарушы билiктi жүзеге асырды. Ауылдық старшындар болса, қазақтар арасынан 3 жылға сайланды. Сұлтандар старшындыққа сайлауға түспейтiн. Сайлауды болыстық Жарлық бекiттi.

39-40.1822 ж. жарғы бойынша Орта жүздегi әкiмшiлiк-территориялық құрылыс.Өкiмет және басқару органдары.

Қазақ хандығының мемлекеттiк тәуелсiздiгiн жойып, онда орыс отарлау саясаты жүргiзiле бастаған тұстан-ақ Қазақ даласында оны iске асыратын реформалар кеңiнен жүргiзiле бастады. Сондай реформалардың бiрi әрi бiрегейi Орта жүзде хандық билiктi жоюға негiз болған 1822 жылғы “Сiбiр қырғыздары туралы Жарғы” болды. Ол бойынша патша өкiметi Қазақстанды отарлауды барынша тереңдете түстi. Аталған Жарғы негiзiнде Орта жүзде хандық билiк жойылды. 1825 жылы Орынбор қазақтары облысы, Шығыс, Орта және Батыс болып үшке бөлiндi. Жарлық бойынша “Сiбiр қазақтары облысы” округтарға, округтар болыстарға, болыстар ауылдарға бөлiндi. Округке 15-тен 20 болысқа, болысқа 10-нан 12 ауылға, ауылға 50-ден 70-үйге дейiн кiрдi. Соған қарамай округтерде рулық белгi ескерiлмей қалған жоқ. Сондықтан әкiмшiлiк бөлулер рулық-территориялық сипатта болды. Округтер Омбы облыстық басқармасына бағынса, коллегиялық органды коллегиялық орган, округтi приказ басқарды. Округтi приказға аға сұлтан — төраға және 4 заседатель (оның екеуi ресейлiктерден тағайындалса, екеуi құрметтi қазақтардан сайланды) кiрдi. Округтi аға сұлтан басқарды. Аға сұлтан 3 жылға сайланып, оны сұлтандар сайлады. Болыстарды басқарушы-сұлтандар қадағалады. Олар халықтың ”келiсiмiмен” шексiз мезгiлге сайланатын. Ол мұраға берiлiп отырды. Соған қарамай сұлтан мұрагерi де сайлаудан өтетiн. Жалпы болыстық сұлтандар атқарушы билiктi жүзеге асырды. Ауылдық старшындар болса, қазақтар арасынан 3 жылға сайланды. Сұлтандар старшындыққа сайлауға түспейтiн. Сайлауды болыстық Жарлық бекiттi.