1.Ертедегі түркілердің рухани мәдениеті және осы мәдениеттің сарқыншақтары қазіргі түрік халықтарында сақталған ба? Мысал арқылы салыстырып, дәлелдеңіз. Көне түркі дәуірінің мәдени, әдеби ескерткіштерін сөз етуден бұрын беретін келе қазақ халқын құраған тайпалық бірлестіктерінің тұрмыс- тіршілігі, әлеуметтік өмірі жайында бірер сөз айта кеткен дұрыс. Өйткені “Өз өміріндегі қоғамдық өндірісте адамдар өздерінің дегендеріне қарамайтын, белгілі бір, қажетті қатынастарда - өндірістік қатынастарда болады, бұл қатынастар олардың материалдық өндіргіш күштері дамуының белгілі бір сатысына сай келеді. Орта Азия мен қаз.Қаз.ның кең байтақ даласын алғ.қау.дық құр. тұсында-ақ аңшылық, егіншілік және мал шар.мен айн.тын түрлі тайпалар мекен еткені тарихтан жақсы мәлім. Бұл өлкенің табиғаты, ауа-райы, кен байлығы ежелгі адамның тіршілігіне қолайлы болған. Сонау қола дәуірінің өзінде түрлі тайпаларынан мал өсірушілеодің бөлініп шығуын Ф.Энгельс қоғамдық алғашқы ірі еңбек бөлінісі деп атады.Біздің заманымыздан бұрынғы 1-мың жылдықтың бас кезінде-ақ қазіргі Қазақстан жерінің оңтүстік және шығыс аймақтарын мекендеген, тарихта сақтардеген атпен белгілі тайпалар өздерінің қоғамдық даму дәрежесі жағынан мемлекеттік құрылыс сатысына таяп қалған еді. Оларды мал өсіру және егіншілікпен қатар темір қорыту біршама дамыған болатын. Сол кезде-ақ қызыл – қоңыр және магнитті темір рудасын кеңінен пайдаланған сақтар қола мен темірден түрлі қару-жарақ (найза, семсер, айбалта, садақ жебелері, дулыға т.б), үй шаруашылығына қажетті және зергерлік бұйымдар жасаған.“Түрік” деген термин тұңғыш рет 542 жылы аталады.“Түрік” этнонимі алғашқы кезде белгілі бір адамның ата-тегі шонжар топтағы немесе әскери ақсүйектерден шыққанын білдірген. Кейінірек бұл сөздің семантикасы бірте-бірте ұлғайып, билік жүргізуші, үстемдік етуші, яғни “патша” шыққан тайпаның символы болған. Бертін келе сол билік етуші тайпаға бағынышты болып қалған тайпаларды да көршілері түріктер деп атап кеткен.Түрік қағандығының әлеуметтік, саяси және қоғамдық өмірінде әскери істер аса маңызды орын алып, үлкен роль ойнағаны тарихтан жақсы мәлім. Қазіргі түрік халықтарында ертедегі түркілердіңрухани мәдениеті сақталған,бұған мысал ретінде жоғарыдағыларды келтіруге болады,

2.ҮІ-ІХ ғғ. Түркілердің наным-сенімдерінің қоғамға ықпалын анықтаңыз. Түріктердің наным-сенімдері— жалпы алғанда, отырықшы және көшпелі халықтың діни нанымдарында алдындағы дәуірлерден алынғаны көп. Адамдардың құдайлық күштермен «қарым-қатынасындағы» аралық міндеттер қоғамдағы ерекше топтың ша- мандардың қолында болды, ал шамандар ертедегі түрік мәтіндерінде қам деп аталған. Шамандар, сәуегейлер, емшілер, «құдайдың қалауын» жариялаушылар болған. Ертедегі түріктер дінінің негізі Көкке және Жер-Суға сиыну болды". Құдірет деп есептелген бұл қос күштің негізгісі Көк болды. Қағандар нақ осы Көктің еркімен билік құрып, олар «Көк тектестер және Көкте туғандар» деп аталды., Көктің еркімен «түріктер жеңіске жетіп немесе жеңіліске ұшырап отырды». Жұт жайлаған жылдары түрік халқын Көк пен Жер-Су сақтап қалған. Түрік хандары өздерінің жазбаларында Көкті өздерін әрқашанда желеп-жебеуге шақырады.Өзінің мәні жөнінен бұдан кейін тұрған әйел тәңірісі Ұмай - от басы мен бала-шағаны қорғаушы болған. Ұмайға табыну Ертедегі түріктер арасында әр түрлі діндер таралгған, олардың ішінде ең әйгілілері — отқа табыну, жануарларға табыну, өсімдіктерге табыну,ертедегі түрік наным сенімдері қоғамға үлкен әсерін тигізіп отырды,

3.Түрік өркениеті атты ұғымды қалай түсінесіз. Түркілер - б.з V-XIII ғасырлары аралығында өмір сүрген. Олардың алғашқы мекені Алтай аймағы болған.Түркілер өздерін Алтайдан шықтық дейді.. Оларды түркі деп атап, күншығысқа қоныстандырдым. Кейбір тайпаларға ренжісем, түркілерімді қарсы аттандырамын!” Сондықтан түркілерге Тәңірдің өзі арнайы ат қойған. Жер жүзінің ең биік, ауасы таза бөлігіне қоныстандырып, “Өз қосыным” деп атаған. Оған қоса, “түркілер көрікті, өңі сүйкімді, жүзі мейірімді, әдепті, үлкендерін құрметтей білетін кішіпейіл, уәдеге берік, мәрт және сол сияқты көптеген жақсы қасиеттерге ие болған ашық-жарқын жандар” деген. Түркілердің тарихына зер салар болсақ, оның бізге белгілі соңғы үш мыңжылдығының әр кезінде Қытайды, Үндістанды, Таяу Шығыста Египетке дейін және Еуропаны басып алған елдерде жүргізген саясаты жаңа айтып кеткен Махмуд Қашқари анықтамасының дәлелі. Себебі, түркілер жаулап алған жерлерінде қоғамдық қатынастарды өзгертіп, жаңа прогрессивтік формация қалыптастыруға септігін тигізді. Түркілердің тағы бір ерекшелігі – олар ағылшындар мен голландтықтар және испан конкистадорлары сияқты өздері жаулап алған жердегі халықтарды жаппай қырып-жойып, геноцид жасаған жоқ. Себебі, түркілер алдымен үлкенді сыйлап, аруаққа тағзым еткен және зұлымдық дегенді білмейтін табиғат діні Тәңірге30 табынса, соңынан адамды ұлты мен нәсіліне бөлмей, барлығын ағайын деп қарайтын мұсылман дінін ұстанды,Көне түрік өркениетінің үлкен жетістігі-өз жазуын жасауы еді. 

4.Авар қағанатына қатысты жазба деректерді топтасыр. Авар қағанаты б.з.6-9 ғ.Шығ.Еуропада Түркі тілдес тайпаның қарсаңында пайда болған.Авар тарихына қатысты дерек М.Протектор мен Ф.Симокатаның «Тарих»,Иордан «Гетика»,Г.Турский «История франков», «Тайная история»,А.Касядов,Ф.Кесаринский «Война с готами»,Ю.Эвеский «Тарих».Сонымен қатар ежелгі славиян жылнамалары,Сагалар «Бақсы заман жылнамалары»Нестр атты монах жазған. Авар тарихымен 18 ғ.шет елдік ғалымдар айналыса бастады.Француз ғалымдары Мая мен Гоби саяхаттап Қытай жерлерінен Авар тарихына қатысты материялдар жинаған.20 ғ.Француз ғалымдары С.Жиулье «Түркі тарихына қатысты құжаттар».19-20ғ.Эдворд Шаванн, 20ғ.П.Пелло- аварлардың шығу тегіне байланысты Шаванн мен Жульенің идеясын толықтырушы болды.Сонымен қатар неміс,ресей ғалымдарыда өз үлестерін қосты. Олардан Грумо Гружымайло, Аристов, Иностранцев, Кюнер ,Атаманов, Бернштам, Плетенова және т.б. өз үленстерін қосты.

5.ҮІ-ҮІІІ ғғ. Түркі  тайпаларының таихының зерттелуі. Түркі халықтары Орталық Азия даласынан шыққан,көшпелі өмір салтын ұстаған халық Еуразия даласына тез тарала бастайды,белгілі түркітанушы С,Е,Маловтың пікірі бойынша түркі халықтары б,з,д V ғасырдың өзінде қазіргі қоныстанған жерлерін тіпті оданда улкен жерлерді билеген Яғни көне дәуірдің өзінде түркі халықтары Қытайдан Дунайға децінгі жерлерді жайлаған,Ғалымның бұл ғалымның бұл пікіріне күмән келтірген ғалымдар болсада С,Е,Малов топшалауының дұрыстығын тағы бір ірі зертттеушінің тұжырымы растай түсті,белгілі орыс фольклоршысы академик В,М,Жирмунский түркі халқының этносы Алпамыс және грек этносы Одиссеяға сюжеттерінің ұқсастығының бұл халықтар арасында көне байланыстардың болғандығын айтады Түркі халыөтары Ғұн дәуірінен бастап әлемге белгілі болады,олардың тілі әдебиеті және мәдениеті мыңдаған жылдар бойына даму жолынан өткені мәлім,түркі халықтары әлемдік өркениеттің даму үдерісіндеде өзіндік ізін қалдырды,Кез келген ғылымның зерттеу обектісі адам,халық болып табылады,ғылым атаулының барлығы халық үшін қажетті құбылыстар мен адамзат құпиясын ашуға бағытталған,демек түркітану ғылымыныңда негізгі зерттеу объектісі түркі халықтары.

6.Түрік қағанатының құрылу тарихы. Түркі қағанаттың саяси-әскери бірлестік ретінде қалыптасқан мекені - Жетісу. Жетісу мен Шығыс Қазақстан жужан мемлекеттің шет аймақтары болатын. Осы аймақтарда орналысқан тайпалар - теле - 492 ж. жужаньдарға қарсы шығып, тәуелсіздік мемлекет құрады. Дегенмен де, 516 ж. жужаньдар жаңа құрылған мемлекетті тағы да өздеріне бағындырады. 545 ж. теле тайпаның Ашина руы жужаньдарға қарсы қүресті басқарады. 551 ж. ашина руының батыры Бумын, Қытаймен бірігіп, жужань мемлекетінің талқандайды.Сонымен, түркі тілдес тайпаларының ішіннен шыққан теле тайпа Жетісуда мемлекетінің негізін құрып, көрші мекендерді өзіне бағындыру үшін саясат жүргізеді.1 мыңжылдықта Евразияның аймағында этникалық өзгерістер болады. Түркі тілдес тайпалар басымдық алды. "Түрік" атауының тұңғыш рет аталуы қытай шежірелерінде кездеседі және ол 542 жылға жатады. Қытайлар түріктерді сюнну-ғұндар деп атаған. Ерте Түркі мемлекеті - Түркі қағанаты 552 жылы құрылды. Оның негізін салған - Бумын қаған 553 жылы қайтыс болады. Оның мұрагері - Қара-Ыстық-хан - билігі бір жылға толмай, қайтыс болады. Мұқан-қаған (553-572) билік құрған жылдарда Түркі қағанаты Орта Азияда саяси үстемдікке ие болады. Олар Маньчжуриядағы қидандарды, Енисейдегі қырғыздарды бағындырады, бұларға Солтүстік Қытай алым-салық төлеп тұрады. 563-567жж. эфталит патшалыпын басып алады. Міне, осыдан кейін олардың жері Каспий теңізінен Солтүстік Индияға дейін және Шығыс Түркістанға дейін созылып жатқан.

7.Түрік тарихының зерттелу мәселесі. Түркі тарихының зерттелуі Афет Инанның осы тұрғыдағы зерттеулері нәтижесінде 600 беттік Түрік тарихының негіздері деген кітап өмірге келді. Түрік нәсілділерді ұлы мәдениетке ие екендіктерін көрсету мақсатында жазылған бұл кітап Ататүріктің “Түрік тарих тезісі” деп аталды.Онда негізінен түрік тарихының Осман мемлекеті тарихымен шектелмейтіні, оның тамырының одан әлдеқайда әріде жақтаны және түріктердің ұлы мемлекеттер құрған өркениетті ұлт екені дәлелденеді. Кітаптың кіріспесінде былай денілген:“Осыған дейін елімізде жарық көрген тарих кітаптарының көпшілігі және оларға негіз болған французша тарих кітаптарында түріктердің әлем тарихындағы орны қасақана немесе кездейсоқ төмендетілген. Түріктердің аталары туралы осындай қате мәлімет алуы түріктердің өздерін қате танып білуіне, және сөйтіп ұлттық болмысын жалғастыруына нұқсан келтіретін болған. Бұл кітаптағы негізгі мақсат, қазіргі таңда әлемде табиғи орнын басқан және осы көзқараспен өмір сүрген ұлтымыз үшін зиянды осы қателіктерді түзетуге ат салысу. Сонымен қатар, бұл, соңғы ірі уақиғалармен рухында ұлттық болмысы мен бірлік сезімі оянған Түрік ұлты үшін ұлттық бір тарих жазу қажеттілігі барысындағы алғашқы қадам болып табылады.” Ататүрік Түрік тарихының жүйелі түрде зерттеліп үйретілуі үшін 1931 жылы 15 көкекте “Түрік тарихын зерттеу қоғамын” құрды. Ол 1935 жылы “Түрік тарих институты” деп аталып күні бүгін қызметін жалғастырып келеді Осы зерттеу қоғамының алғашқы жұмысы лицей-гимназюмдар үшін төрт томдық тарих оқулығын баспадан шығару болды. Астанада тек қазақ халқының ғана емес, бүкіл Түркі халықтарының тарихы мен мәдениетін зерттеп әлемге танытатын Түрік академиясының ашылып отыр. Түркі мәденийетінде орны зор осы құбылыс өткен жылы Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың түрік мемлекеттері президенттерінің жоғары дәрежелі кездесуінде жасаған ұсынысының нәтижесінде іске асып отыр. Мұның мән маңызы зор.

8.Орхон-Енисей жазбаларының түрік тарихы үшін маңыздылығы. Орхон-Енесай жазбасы — Орхон және Енесай өзен бойларында табылған көнетүркі жазуымен жазылған жазбалар. Оның ішінде әйгілі Білге-қаған, Күлтегін, Тоныкөк құлпытастарындағы жазбалар.Орхон-Енисей жазбалары — көне түркі жазба тарихи-мәдени ескерткіші. Көп уақытқа дейін сыры беймәлім, қай тілде жазылғандығы белгісіз болып келген. Орхон-Енисей жазбаларын руналық жазбалар деп те атайды (Скандинавия халықтарының тілінде "рунь" сөзі "сыры ашылмаған", "құпия" деген мағынаны білдіреді). Тек 1893 ж. ғана даниялық ғалым В.Томсен құпия жазуды оқудың кілтін ашады. Біраз жылдардан кейін орыс ғалымы В.В.Радлов Орхон өзені бойынан табылған үлкен тастардағы жазуды толық оқып, аударды. Руна жазуындағы ең үлкен ескерткіштер Орхон мен Енисей өзендері алқабынан табылғандықтан, жазудың өзін де осылайша атап кетті.Орхон-Енисей жазбалары Шығыс Түркі қағанатының қағаны Білге мен оның інісі Күлтегін қабірлеріне қойылған орасан зор құлпытастарға қашап жазылған жыр жолдары болып шықты. Жырға арқау болған негізгі мәселелер - елдің тәуелсіздігі, береке-бірлігі. Орхон-Енисей жазбаларының енді бір ескерткіші - Тоныкөк құлпытасындағы жырлар. Онда да сол кездегі түркілердің өмірінен мағлұмат беретін он төрт жол жазылған. Енисей өзені аңғарынан құпия жазуы бар құлпытастар табылғаны туралы алғашқы хабарды Н.К.Видзен, С.У.Ремезов, сондай-ақ Сібірде айдауда жүрген швед офицері И.Т.Страленберг пен немістің белгілі ғалымы Д.Г.Мессершмид, т.б. бергенін ХVIII ғасырдың бас кезінде жазған мақалаларынан білеміз,Дәл осы кезде академик В.В.Радлов та өз бетінше ізденіп, руна жазуының он беске жуық әрпін анықтап алған еді. Арада көп уақыт өтпей, В.В.Радлов Орхон өзені бойынан табылған үлкен тастардағы мәтінді толық оқып, аударып шықты.Орхон жазба жәдігерліктерін ұзақ жылдар бойы түбегейлі зерттеген білікті ғұламалар М.Жолдасбеков пен Қ.Сартқожаұлының бірлесіп жазған ірілі зерттеуі жарық көрді.Л.Н.Гумилев Орхон жазба ескерткіштерін «Көк түріктердің өздері туралы» жазған шежіресі деп біледі.Тасқа жазылған ескерткіштерде негізінен Түрік қағанаты, оны билеген қағандар, олардың ерлігі жайында сөз болады.

9.Халықтардың Ұлы қоныс аудару атты процестің тарихы мен нәтижелері. Халықтардың ұлы қоныс аудару дәуірі (II-Vғғ.).«Халықтардың ұлы қоныс аударуы» Қазақстанның, Орта және Алдңғы Азияның, сондай-ақ, Еуропаның этникалық жән саяси картасын едәуір дәрежеде өзгертті. Қазақстан территориясында жергілікті тұрғындардың антропологиялық типіне монғол типтес элементтердің жайылуының алғашқы күшті толқындарының бірі және, бәлкім, өлкенің бүкіл территориясында түркі тілдерінің кеңінен таралуы ғұндардың қысымымен болған шығыс тайпаларының миграциясымен байланысты болса керек, Орта Азия мен Қазақсан территориясында бірте-бірте патриархалды-феодалдық қатынастар қалыптасып, ежелгі феодалдық мемлекеттер құрыла бастады. Орталық Азиядағы көптеген тайпалық одақтардан бірігіп пайда болған осындай ежелгі феодалдық мемлекеттердің бірі – Түрік қағанаты (552-745 ж.ж.) еді. Бұл қағандыққа енген тайпалар алғашында Алтай мен Жетісудің бір бөлігін мекендедіТүрік қағандығының әлеуметтік, саяси және қоғамдық өмірінде әскери істер аса маңызды орын алып, үлкен роль ойнағаны тарихтан жақсы мәлім. Түріктердің алғашқы көсемдерінің бірі Бумын қаған болды. Оның билік жүргізген кезінде көптеген көрші елдер Түрік өкіметіне бағынды. Қағандықтың ортасы Орхон өзенінің жоғарғы сағасында болды. Бумынның інісі Істемі қаған 6-ғасырдың орта кезінде Орта Азиядағы эфталиттер мемлекетін күйрете жеңді. Түрік қағандығының территориясы бұрынғыдан да ұлғайып, әскери қуаты арта түсті. Бірақ бұл ұзаққа созылған жоқ. Түрік аристократиясы жаулап алған өлкелерді әрқайсысы жеке-жеке бөліп алып, дербес басқаруға тырысты. Осыдан саяси дағдарыс туып, билікке таласқан өзара қырқыс соғыстар басталды. Ақыры Түрік қағандығы бір-бірімен жауласқан екі қағандыққа бөлініп кетті: Шығыс (Орталық Азия) және Батыс (Орта Азия, Жетісу, Шығыс Түркістан) Түрік қағанаты.

10.Хазар қағанатының Әлем  тарихындағы рөлі. Хазар қағанаты – Батыс түрік қағанатының ыдырауынан кейінгі төменгі Еділ бойы мен Солт.Кавказдың шығыс бөлігінде 7ғ.ортасында құрылған алғ.феодалдық мем.Мамандардың есептеуінше Шығ.Еурошпада 4 ғ.ғұн шапқыншылығынан кейін пайда болған.Жазба деректер,тарихи зерттеулер Хазар қағанатының Итилль,Семиндер,Белижер Вараген және т.б.да қалалар болғанын көрсетеді.Дегенмен Хазар қағанаты туралы деректер жеткіліксіз.Қолда бар дерек көздерінде келтірілген мәліметтер тым аз болғандықтан нақтылы қай жылы Хазар теңізі «Каспий»деп аталғаны белгісіз.Бұлда сол хазар халқының атынан қалған бір белгі еді.

11.Еділ Бұлғарларының саяси тарихы. 7ғ.аяғы,яғни 681-1018ж.өмір сүрді. Негізін салушысының есімі Курбатхан есімімен байланысты.Византиялық жазба бойынша 4-5ғ.ғұн мемлекеті құлағаннан кейін Шығ.Европа даласында түркі тілдес тайпалардың жиынтығы өмір сүрді.Еділ Бұлғардың тарихы туралы маңызды дерек ибн-Фадланның еңбектері болып табылады.Бұлғар мемлекетінің қалыптасуы сауда–саттықпен тығыз байланысты болды.Бұлғарлар вису,оғыз,Саманидтер мен русатар сияқты тайпалармен тығыз байланыста болған.Болгариянын ози фракия тер.кошпели гундардын келуи,ягни улы коныс аудару себебинен п.б. басында олар украина ж/е россияда мекендеген,кейн 3 багытка болинип кетти. 1си солт.-орт.Волгага,2си онт.,кавказга,3си Аспарухтын коластымен Дунай сагаларына ауды.Болгарлык мем,ягни 1ши патшалык Аспарух ханмен Дунайга кошкендер 681ж.п.б.Сол кездин озинде жергиликти славяндармен кошпели булгарлар арасында Византияга карсы одак курылды.Кошпели булгарлар болгар руна жазуын алып келди.Алайда дунайлык болгарлардын 2ши ханы Тервел гректик шаруашылыкка бет бурып,омиринин сонына дейн монастрьда болады.865ж.Борис патша Болгарияны куйретеди,ол болгар мен славян арасындагы айырмашылыгын болгар этносынан жояды.Християндык Болгариянын орталыгы Улы-Преслав болады.2ши Болгар мем.-Асен ж/е ПЕтрдын котерилисинин натижесинде Дунайдын томенги агысындагы тер.Византиядан болинип,1187-1396ж.омир сурген Болгар мем.калыптасты.2ши Болгар мем.калыптасуы аясында даулар коп.Кейбири агалы-инили болгар,кейбири валахтар дейди.Орталыктары Тырново каласы болды.XIVг.сонында Болгарларды Осман империясы жаулап алды.3ши мем-1877-78ж.Турция Россиядан женилис тапкан сон,Болгария тер.босатылды.Болгария Македониядан айырылып,тауелсиздиктин орнына Осман империясынан автономия алды.Бул Болкан мем-н тер-к жанжалга акелип соктырды.Тауелсиз Болгар мем.принц Александрдын баскаруымен монархияга айналды. Мемлекеттин кунды кужаты ретинде Тырнова конституциясы саналды.

12.Археологиялық деректер негізінде Хазарлардың сауда-қатынасының даму тарихы. ҮІІ-ІХғ.аралғы Хазар қағанатының гүлденіп даму кезеңі болып табылады.Хазарлар Шығыс Еуропа мен Орта Еділ жерлерінің бірнеше тайпаларын өзіне қаратты.Дəл осы уақытта прототүріктік элементтер Бұлғар жеріне енген болатын.Олардың бір бөлігі ғұн тайпаларының жеріне енді.Хғ.ортасына дейін бұлғарлар хазарларға тəуелді болды.Византиямен,Араб халифатымен,Орта Азия елдерімен сауда жасап тұрды.Хазария ықпалы Еділ бойына,Дон саласына,Терістік Кавказға түгелдей тарады.Алайда 13ғ.аяғынан бастап Хазарияның саяси,экономикалық ықпалы әлсірей бастады.Оған 790ж.Хазарияның ең соңғы пұтқа табынушы қағаны қайтыс болғаннан кейін таққа отырған ұлы Обадияның иудей дінін қабылдағаны шешуші әсер етті.Шығыс Кавказ,Қырым,Ирандағы еврейлер енді Хазарияға ағыла бастады.Олар үшін Хазар қалаларында синагога ашылып,халық арасында Мишна, Талмуд,еврей дінінің барша 24 киелі кітабы кеңінен насихатталды.Археолог Толстовтың аталған кітабында «8ғ.орта шеніндегі Хазар–Хорезм метрополиясының орталықтары» деген картада Итиль–Үргеніш керуен жолы Маңғыстаудағы Қарағантүп түбегінің үстімен өтетіндігі көрсетілген.Мұның бәрі Маңғыстаудың В.В.Бартольд айтқандай,10ғ.дейін сауда жолынан тысқары жатпағанын,қайта сонау 8ғ.өзінде маңызды сауда пункті болғандығын айғақтайды.Толстовтың Хорезм өлкесіндегі археологиялық зерттеулерінің нәтижесінде, ежелгі Қаңға (Хорезм ерте кезде Каспийден Тянь-Шаньға дейін созылып жатқан Кангой (Қаңға) мемлекетінің қол астына қараған) мәдениеті сонау б.з.б.4–б.з.1ғ.дейінгі Қара теңізі жағалауындағы елдерге де елеулі ықпал еткені айқындалып отыр.

13.Хазар қағанатындағы дін мәселесі тұрғысындағы тартыстардың мәні неде. Хазар қағанатындағы дін мәселесі тұрғысындағы тартыстардың мәні неде- Хазарларға үнемі арабтар ислам дінінің, ал византиялықтар христиандықтың түпкілікті енуіне ықпал жасауға тырысты. Араб-хазар қатынастарының ымырасыздығы исламның хазарларға түбегейлі тарамауына әсерін тигізді. 9 ғ-дың басында Обадия қағанның өз әулетімен иудей дінін қабылдап, оны жалпы мемлекеттік дін ретінде күштеп жариялауы ел ішіндегі наразылықты күшейтті. Өлкелер қаған билігіне қарсы шықты. Бұған дінбасылардың әуелі христиандықты, іле-шала исламды қуғындауы әсер етті. 9 ғ-дың ортасына қарай ішкі-сыртқы қайшылықтардың әсерінен мемлекеттің аумағы кішірейді. Шығыстан печенег және оғыз тайпаларының шабуылы күшейді. Византия түркі көшпелілерінің басын қосу арқылы қағандыққа қарсы коалиция ұйымдастырды. Көптеген славян тайпаларының өзіне емес, хазарларға бағынышты болып, алым-салықты соларға төлеп тұрғанына наразы Киев князі Святослав та осы кезде қағандыққа қарсы көтерілді. Печенегтердің үзіліссіз шабуылынан қатты әлсіреген, ішінен де бүлініп, ыдырау алдында тұрған қағандықтың ірі орт. Саркелді Святослав 965 ж. басып алып, қала мұнан кейін орыс жылнамаларында Белая Вежа аталды. Мемлекет дербестігінен айрылды. Ислам дінін қабылдап, Хорезмнен көмек сұрауға бағытталған әрекет нәтиже бермеді

14.Авар қағанаты мен славян тайпалары арасындағы саяси тартыстардың нәтижелері. 578ж.Византия императоры Тиберий II-ң қайырылуынан кейін,авар қағаны Баян империя қолбасшысы Иоанның көмегімен славяндарға қарсы күреске шықты.Менандар дерегі бойынша,Баян қаған 60м.сауытты әскерін жіберіп,сол уақытта Греция жорығында журген славяндардың қарулы күш отрядын талқандады.581ж.аварлармен император Тиберий аварларға дания толеу және олар онын есесіне Византияны коргау үшін славяндарга карсы жорыққа шығады деген шарттармен достык келісімге қол қояды.Фредегардың дерегі бойынша мемлекеттің негізін салушы славян жеріндегі Сенонск облысының саудагері Само есімді франктық болған.Финдық филолог Й.Микколаның тұжырымы бойынша саудагер Самр галлоримлян болған.Ол славяндардың авар қағанатына қарсы күресін басқарды,нәтижесінде әскер қолбасшысы болып тағайындалып соғысты жеңіп алды. Фредгар бұл оиғаларды 623ж.жатқызады.Алайда Самоның франктық екеніне күман бар. Бұрынғы дәстүр 870ж.Баварияда жазылған «Conversio Bagoariorum et Carantanorum» («Обращение баваров и хорутан»)-да Самоны славян деп есептеген:“Франк королі Дагоберт кезінде Само есімді славяндық хорутанда өмір сүрген сол рудың көшбасшысы болған.”658ж.Самонын өлімінен кейін,ол құрған мемлекет,авар шапқыншылығынан кеін құлады.

15.Еділ патшаның Ғұн тарихындағы рөлі. Гундардын 2ші им¬пе¬риясын—Еділ пат¬шасы.Оның за¬манын¬да ғұндар Ду¬най¬дан бас¬тап Сыр¬да¬рияға дейін шығыс Еуро¬паны ме¬кен¬де¬ген аумақ пен ха¬лықтар¬ды иеленді.Бұл мем¬ле¬кет «Ғұндар¬дың ба¬тыс им¬пе¬ри¬ясы» деп атал¬ды.Ғұндар¬дың жа¬уын¬гер би¬ле¬ушілерінің бірі Атил¬ла¬ның есімі ерек¬ше.Оның Еуро¬па ха¬лықта-рына басқын¬шы¬лық жо¬рығы бізге белгілі.Тіпті әлемнің сұлу шаһар¬ла¬рының бірі Ве¬неци¬яның са¬лыну¬ына Атил¬ла бас¬таған ғұндар¬дың шапқын¬шы¬лық соғысы се¬беп болған.Баламер патша заманында Еуропаны ала бастаған ғұн шабылуы Ругел тұсында жалғасып,Аттила(Еділ-Едіге)тұсында аяқталды.Бұл дәуірдің ең ұлы оқиғасы деп тарихшылар 451 ж.болған Каталаун шайқасын атайды.Аттила Рим империясының орталық бөлігін талқандап патшаның қарындасын,Римнің қазынасын алды.Корытындылай келсек ғұндар бастаған «халықтардың ұлы қозғалысы» әлем тарихында орта ғасырлардың қақпасын ашып, феодалдық дәуірді бастап берді.Ғұн соғысынан кейін құл иеленуге негізделген Рим империясы ыдырап Еуропада ұлттық мемлекеттер пайда болды.Бұл Еуропа тарихы үшін үлкен прогресс еді.Әлемді дүр сілкіндіруші Аттила патша жөнінде Каталаун соғысын толық сипаттаған жалғыз тарихшы Иордан былай деп жазған:«Аттила–Скифия даласын мекендейтін тайпалардың әлемдегі жалғыз басшысы,бүкіл ғұндар көсемі.Варварлар арасында таңғажайып даңқымен танымал.Оның жүрген жүрісі маңызды,көзқарасы мен қимыл-қозғалысы аса тектілікті көрсетеді.Соғысты жақсы көргенімен тонаушылығы аз болды,ой қабілеті өте жоғары еді,сұраушыға қайырымды,сенген адамына өте мейірімді. Сыртқы түрі-аласа бойлы,кең кеуделі,басы ірі,көздері кішкентай,мұрны пісте,терісі түсі бөлек өз шыққан тегінің барлық қасиетін бойында сақтаған..Каталаун соғысында–екі жақтан 165м.адам,15м.гепид пен франкіні есептемегенде өлді».

16.Түрік тайпаларының наным-сенімдерін жазба және археологиялық  деректермен салыстырыңыз. Жалпы алғанда, отырықшы және көшпелі халықтың діни нанымдарында алдындағы дәуірлерден алынғаны көп. Адамдардың құдайлық күштермен «қарым-қатынасындағы» аралық міндеттер қоғамдағы ерекше топтың - шамандардың қолында болды,ал шамандар ертедегі түрік мәтіндерінде қам деп аталған. Шамандар,сәуегейлер,емшілер, «құдайдың қалауын» жариялаушылар болған. Ертедегі түріктер дінінің негізі Көкке (Тәңір) және Жер-Суға (Йер- Суб) сиыну болды".Құдірет деп есептелген бұл қос күштің негізгісі Көк болды. Қағандар нақ осы Көктің еркімен билік құрып,олар «Көк тектестер және Көкте туғандар» деп аталды. «Көк өз биігінен (көк жүзінен) менің әкем Илтериш-қағанға және менің анам Илбілге-қатынға жөн сілтей отырып,оларды халықтан жоғары қойды,менің өзімді түрік халқының аты мен даңқы жойылып кетпеу үшін қаған етіп отырғызған мемлекетті сыйлаушы Көк деп ойлау керек».Көктің еркімен «түріктер жеңіске жетіп немесе жеңіліске ұшырап отырды.Жұт жайлаған жылдары түрік халқын Көк пен Жер-Су сақтап қалған.Түрік хандары өздерінің жазбаларында Көкті өздерін әрқашанда желеп-жебеуге шақырады.Орта ғасырлардағы көптеген авторлар «ұлы» тастың құдіретті күшімен жаңбыр жаудыра алатын түрік «сиқыршылары» туралы жазады. Түріктердің сиқырлы күшке, шаман бақсы-балгерлеріне сенетіні жайлы парсы тарих- шылары мен географтары да жазады. Өлген түріктер ертедегі шаман ғұрпымен жерленген. Деректемелерде жерлеу ғұрпының сипаттамалары сақталған,өлген адамды биіктеу жерге тігілген киіз үйге қойған.Туыстары құрбан- дыққа әкелген қойлары мен жылқыларын табалдырықтан асырып қойған да,сонан соң киіз үйді жеті рет айналып өткен.Үйді айналып,есік алдынан өткен сайын беттерін тілгілеп,жылайтын болған; сонан соң белгіленген күні өлген адамның атын,киімдері мен заттарын алып,оларды өлген адамның денесімен бірге өртеген.

17.Авар қағанатының әскери өнерін, Батыс Еуропаның әскери тактикаларымен деректер негізінде салыстыр. - Авар қағанатының әскери өнерін, Батыс Еуропаның әскери тактикаларымен деректер негізінде салыстыр?Қару-жарақ...Кигізу және қағанаттың аламанының қару-жарағында жиі емес қойыртпақтау авардың, германдық және византиялық стильтердің бақыланады, бұл тур ол халқының саясатымен толығымен қисынды көрінеді. Авар құдыреттілігінің ығымен алдынгы барлық жөн уйымдаскан салтаттылар сауыт болып табылды. "Серіліктің" өзінің ұғымының Европада ту- тап салт аттының осы үлгісінде. Авары тұңғыш рет Европаны темірдің үзеңгісінің және біржақты лезвия - ең бер қылыштың туримен таныстырды.Тактика...авар әскери тактикасында монгол тактикасымен ортак болып келеди : қарсыласын әлсірету- шексіз бұлтарыстарының бер ұрысты("аламаңдық - атып кету-") болды. Осы әрекеттер жиі үйлесімділік жалған тамашаның гипнозымен қарсылас туралы оның жеңісінің және дұшпанның қайратсыздығының жатпай-тұрмай иілдіруге мәжбүр.византиялыктар мұқият осы әдістермен танысты және оларды ең тиімдісін мойындады, тек оның "революцияшыл" үзеңгілерін - мықты шап- дүрелерді және, төзімді ара ер-тоқымда ұста- - бірақ және мынадай саптың үлгісі бас аварлардан заттана турды, безеу қой-, қашан алда - атты нұсқағыш без ауыр ат-жарақ(бер ұрыстың аулақта- "айғайшылар"), ілгек авар сүңгі және киіз қорғаныстық элемент. Басқа барлық өзге, авары біл- қарсы авар үлгісінің атты әскерлерінің әлсіз славян жаяу әскерді пайдаланған.

18.Археологиялық деректер негізінде Хазарлардың материалдық мәдениеті. Көлемі тым шағын уақытша тұрақтары,жалдармен күшейтілген қоныстары,тас қабырғалы бекіністі қоныстары,қорғанды қалалары, сондай-ақ антик дәуір қоныстарының жұрттарында бой көтерген Қара т. бойындағы қалалар көп.16 мың аса ірі қала табылған.Төменгі Дондағы Оңжағалаулық Цимлян қалашығының пішіні үшбұрышты келген,шеттерінде және ортасында мұнаралары бар қабырғаларының ұз.100x120 м, қалыңд.4 м.Қала іші үш бөлікке бөлініп,мұның екеуінде тұрғын үй-жайлар.ХАЗАР ЕСКЕРТКІШТЕРІ - Хазар қағандығының құрамына енген тайпалардың археологиялық ескерткіштері (7 - 10 ғ-лар). Негізінен Дағыстан өлкесінде, Төм. Еділ, Дон өзендері алқаптарында, Азов т. маңында кеңінен тараған.Хазар мемлекетінің алғашқы қалыптасу кезеңі ерекшеліктерін анықтауда Дағыстаннан табылған ескерткіштер аса маңызды.Түрлі құралдар, қару-жарақ, тұрмыстық бұйымдар, алтын, күміс, қола, шыны әшекейлер хазар қоғамының пәрменді экономикасын, өнерін сипаттауға мүмкіндік берді. Мұның арасында, темірден соғылған соқа тістері мен орақ, кетпендердің, тас диірмендердің көп табылуы, сондай-ақ қазбалардан бидай, тары, арпа дәндерінің, жүзім сүйекшелерінің, бақша дақылдары тұқымдарының жиі кездесуі егіншіліктің биік деңгейін айғақтайды. Айрықша топты біз, кескіш, қайшы, тескіш, шапқы, балға, төс сияқты қолөнер құралдары құрайды. Қыш ыдыстың түрлері көп, металл, ағаш ыдыстар да бар. Кейбір бұйымдарда, тастарда кездескен жазу үлгілері хазар қоғамында түркі халықтарында кеңінен тараған руна жазуы пайдаланылғанын дәлелдеп берді. Саркелді, т.б. қалаларда, кейбір қабірлерде табылған теңгелер арасында араб дирхемдері, византиялық мәнеттермен қатар, хазарлар өздері соғып-пайдаланған мәнеттердің де болуы маңызды жаңалық болды. Ғалымдардың пікірінше, ескерткіштердің таралуында бірнеше мәдени нұсқалардың болуы хазар одағына бірнеше этн. топтардың, яғни тайпалардың кіруімен байланысты. Мыс., кеңес ғалымдарының зерттеулерінде катакомбалы қабірлер алан тайпаларымен сәйкестендірілсе, обасыз қабірлер болғарларға, ал оба астындағы жерлеулер хазарларға жатқызылды.

19.Авар тайпалық бірлестігінің мәдениетін деректер мен археологиялық мәліметтер негізінде салыстыра отырып пайымдаңыз. Авар тайпалық бірлестігінің мәдениетін деректер мен археологиялық мәліметтер негізінде салыстыра отырып пайымдаңыз?Авар дәстүрлі қоныстануы - дос досқа жиі іргелес үй(тастардың, тайқы шатырмен, әншейін екі- немесе уш қабатты) және жаугер мұнаралардан деген құрал- бекініс. Барлық қоныстанулар оңтүстікке деген бағытталған. Қоныстанудың орталығында әншейін аудан орналастырылды, қоғамдық жиылыстың жерімен болып табылады;мешіт орналасты. Авар отбасысының өмірі бір бөлмеде ылғи өтіп отырды. Бөлменің ең маңызды элементімен оның орталығында ол- отан болған. Аварларда фольклор дамыган (ертегі, мақал, түрлі әндер - сыршыл) болды. Дәстүрлі аварлар аса-таяқтар - чагана(ысқы), чагур(ішекті), лалу(сыбызғының көрінісі).Баяғыда, барлық авар халқы, басқа тәуелді сословиенің, "бо"(< *bar < *?war) халық-қосын ұсынды. Сол жай-жапсар биік талаптарды рухани-физикалық дайындыққа бас-басы әлеуетті "бодулав"(ана бол- "әскери міндетті", "ополченца") көрсетті, қарамастан және, табиғи, бас культивирова делінді.Тілі - авар солтустик кавказ отбасының нахско-дагестан тобына қарайды,топтар солтүстікке және оңтүстікке деген диалекттерге болинеди, бұл ішінара баяғы - Аварии Хунзахс хандық және "азат қоғамдар" сәуле түседі. Бірінің ішіне алады, хунзахский және күншығыс, екіге - гидатлинский, анцухский, закатальдық, карахсайдық, андалальсалдық, кахибсалдық және кусурсалдық; кезеңдік жағдай батлухский диалектті қарызға алады. Жеке диалекттің және диалектілік топтардың арасында арада бүтіндікте фонетикалық белгіленеді.

20.Түрік тайпаларының этногенез құрылымының даму сатылары. Көктүрік қағандығы 600 ж. шамасындағы Батыс және Шығыс Көктүрк қағандықтары.Сұйықтау түс тікілей билеуін,қоюлау түс ықпалды аумағын көрсетеді.Ұзақ заманғы бұл этникалық процесс б.з.б. жүз жылдың 1-жартысынан басталып,б.з. 5 - 6 ғ-нда қалыптасып үлгердi.Қазақ халқының негiзiн құраған көп тайпалар 552 ж.Түрiк қағандығының құрамына кiрiп, чұмығұн,дай,ирки,чуре,чубан (Шуманақ),дулу деген әр түрлi атпен белгiлi болды.603 ж. құрылған Батыс Түрiк қағандығының этникалық саяси негiзi «он тайпа» (көнетүркіше:он оқ будун) болды,олар Қаратау баурайынан Жоңғарияға дейiнгi аралықта жатқан ежелгi үйсiн жерiн жайлады.Шу өзенінiң шығыс жағында дулудың бес тайпасы,ал батыс жағында бес тайпалы нушебилер мекендедi.Түргеш қағандығыОның орнына Түргеш қағандығы (704-756),одан кейiн Қарлық (қарлұқ) қағандығы (756-940) орнап,жоғарыда аталған тайпаларға үстемдiк еттi.Бұл мемлекеттер дәуiрiнде отырықшылық бел алып,егiн шаруашылығы дамыды,қалалар өркендеп,сауда-саттық жанданды.Оғыз бірлестігі Бұл кезде Жетiсу мен Талас бойында қарлықтар, шiгiлдер,яғмалар,адғұлар мекен етсе,Орта Қазақстан мен Сырдария бойында оғыздар мен қыпшақтар үстемдiк еттi.9 ғ.-дың аяғы мен 11 ғ.-дың басында оғыз тайпалары Сырдарияның орта ағысынан Едiлдiң төменгі бойына дейiнгi кең-байтақ аумақты мекендедi.Оғыздардың қоныс-өрiстерi Ырғыз,Жайық,Жем,Ойыл өзендерiнiң бойларында, Сырдария бойындағы Қаратау баурайлары мен Исфиджаб шегiне дейiн шашырап жатқан.Оғыздар құрамына Сырдария алқабы мен Арал-Каспий далаларының үндi-еуропа және финн-угор тектес ежелгi (негiзiнен,түркiлендiрiлген) этникалық топтары және сонымен бiрге Жетiсу мен Сiбiрдiң халаджы, жагар,чарук,қарлұқ,имур, байандұр,қай секiлдi көшпелi және жартылай көшпелi тайпалар да кiрдi.Оғыздардың батысында Едiл мен Жайық арасында бесенелер (орыс. печенеги) мекендедi.Кейiн оғыздар - түрiкмен халқының,бесенелер - қарақалпақ халқының негiзiн құрса да, олардың кейбiр топтары қазақ халқының да шығу тегiне әсерiн тигiздi.Қимақ қағандығы 9 - 11 ғғ. басында өмiр сүрген Қимақ қағандығының аумағы Солтүстік, Шығыс,Орта Қазақстанды алып жатты.Бұл федерацияға алғашқы жетi тайпа: еймур, имек, татар, байандұр, қыпшақ, ланиказ, ажлар тайпалары кiредi. Қимақтарға (кимектерге) қарасты аумақта қыпшақ бiрлестiгiмен қоса 11 - 12 ғғ. жекелеген топтары қыпшақтардың рулық-тайпалық құрамына кiрген кумандар да айтылады. Олар 9 - 10 ғғ. жазбаша деректер мәлiметтерi бойынша Батыс Қазақстан аумағын мекендеген және қимақ (кимек), қыпшақ, куман тайпаларының үш құрамды бiрлестiгiнiң батыс тармағы болған.

  21.Авар қағанаты тарихында Баян қағанның саяси портретін дерек негізінде  сипаттаңыз. Қаған-жоғарғы билікті өз қолында ұстады,құрылтайда қағанды халық сайлады,Авар қағаны Баян қаған туралы Авар тарихынан саяси мысал келтіретін болсақ ;Оңтүстікте Аварлар Шығыс Рим,яғни Византия империясына шабуыл жасайды,шабуыл соңында Авар қағаны мен Византия қағаны Юстиниан арасында келісім жасалады бұл келісім бойынша Византия Авар қағанатына Дунай шекараларын басқа көшпелі тайпалардан қорғайтындығы үшін жылдық салым төлеуге мәжбүр болады,осыдан кейін өз күшіне сене бастаған түрік көшпелілері Византияға үлкен талаптар қоя бастайды,олар қоныстануға жаңа жерлер сұрайды және жылдық салым мөлшерін көбейтуді талап етеді,562 жылы Баян қаған шекара маңы,яғни Дунай жерлерін бөліп беру туралы өтініш жасайды,Деректерге сүйенсек бұл жерді алған соң Баян қаған Византияға қарсы жорықтар ұйымдастырған көрінеді,өзінің билік құрған кезінде елде өте беделді саяси билік жүргізді,осы келтіріп отырған мысалдан біз Баян қағанның саяси портретін көре аламыз.

22.Каталаун даласындағы шайқастың барысы мен нәтижелері. Каталаун шайқасы — Каталаун даласында (лат. Campi Catalaunici; фр. Châlons-en-Cha) 451 ж. маусымның 20-на таман ғұндардың Еділ қағаны өткізген ірі ұрыс. Каталаун даласындағы ұрыс Ганнибалдың тұсындағы (216 бзб ж.) Канн, Наполеонның тұсындағы Ватерлоомен (1815 ж.) қатар тұра алатын Еуропа және әлемдiк тарихтағы атақты шайқастардың қатарына жатады.451 ж. басында Еділ жорығын бастады. Ғұндармен бiрге кейбiр бағынышты герман тайпалары да болды. Рейннен өткен әскер Трирге бағыт алып, екi топпен Галлияның солтүстiк-шығысына бет бұрды.Шешушi шайқас алаңы қазіргі Шампандағы (Франция) Каталаун даласы болды. Вестгот королi Теодорих сол қанатты, Аэций оң қанатты басқарып, ортадан одақтастар орын алды. Қарама-қарсы тұстағы әскердiң негiзiн құраған орталық позицияны ғұндар мен Еділ иелендi, ол вассалдарын сатың екі қанатына орналастырды.Иордан жазып кеткендей, «ешкiм мұндай керемет оқиғаларды басынан өткермеген, бұл оқиғаларды жан-жақты жеткiзу үшiн кереметтiң тiкелей куәгерi болу қажет».Вестготтардың патшасы Теодорих атпа найза тигеннен кейiн құлап, оның денесi тау болып жатқан өлiктердiң арасында жоғалып, тек келесi күнi ғана табылды. Ұрыс түнге дейiн созылды. Қараңғылық түсiсiмен рим-вестгот әскерлерi Еділ қағанның лагерiн атқылаудан ғұн садағының оғынан қорқып, тұрақтарына қайтып келдi.Сол уақыттың жылнамашыларының көрсеткенiндей ғұндар ерекше жауынгер болды, алыстан найза лақтырып соғысса, жекпе-жекте өздерiн қанжардың жүзiнен қорғай отырып, жауларын арқаннан жасалған тұзаққа түсiретiн. Әскерде садақшыларға ерекше орын берiлдi, садақты пайдалануда ғұндар жоғарғы жетiстiкке жеттi. Ерекше ассиметриялық түрдегi садақ, майысқақ ағаштан жасалып, мүйiз пластинкалары, сiңiр, сүйек жапсырылып қуатына жететiн де, алыстан жауын жайрататын.Вестготтар өз патшасының өлiмi үшiн кек қайтарғылары келдi. 

23.Бұлғар хандығының хронологиялық шеңбері мен саяси тарихын Хазар тарихымен салыстыра отырып сипаттаңыз. Бұлғар хандығының хронологиялық шеңбері мен саяси тарихын Хазар тарихымен салыстыра отырып сипаттаңыз?Бұлғарлар ортағасырлық түркі тілдес тайпалар бірлестігі, сарматтардың бір тармағы,Бұлғар Түркі қағанатының,кейіннен Авар қағанатының құрамында болды,Бұлғарлардың ішінде дулу тайпасының билеушілері ерекше рол атқарады,Дулу тайпасының билеушісі Құбырат 635 жылы Бұлғарлар мемлекетінің негізін қалады,Азов теңізінің Шығыс жағалауын,Кубань өңірі мен Дон өзені аралығын алып жатқан бұл мемлекет Ұлы Бұлғария деген атпен белгілі,Бұлғарлар болгар татар чуваш халықтарының қалыптасуында терең із қалдырды.ХАЗАРЛАР ортағасырлық түркі тілдес халық,шығыс еуропада VI ғасырда ғұн шапқыншылығынан кейін пайда болған,VI ғасырдың 60 жылдарында Батыс Түрік қағатына бағынды,Түрік қағандығы ыдырағаннан кейін Солтүстік КАвказ және Қара теңіз жағалауына VII ғасырдың ортасына қарай ХАЗАР қағандығын құрды,VIII-IX ғ,ғ, шығыс еуропада жетекші мемлекет құрған хазарлар Х ғасырдан бастап өз ішінде жікшілдікке ұшырап әлсіреп кетеді,осыны пайдаланған Киев Русі мен басқада түркі тілдес ұлыстар /оғыз,печенегтер/тарапынан шапқыншылыққа ұщырап,Х ғасырдың соңына қарай тарих сахнасынан мүлдем жойылды,хазарлардың хронологиялық шеңбері 650-969 жылдарды қамтиды,ол тарихының алғашқы кезеңін маңайындағы Кавказ елдерімен соғыспен бастаған болатын,олар Византиямен бірігіп Тблисиді бағындырады,Бұоғар қағаны Құбраттың екінші баласы Ботбайдың қол астындағы бұлғарлар тобы Кубань өңірінде қалып қойады да Хазарларға тәуелділікке түседі.

24. «Ұлы Қоныс аудару» қашан басталды кезеңдерін көрсетіп, деректер негізінде нәтижелерін   анықта. «Ұлы Қоныс аудару» қашан басталды кезеңдерін көрсетіп, деректер негізінде нәтижелерін анықта. Ғұндар б.з.б4-3 ғ-да орталық азияда қоныстанған.Б.з.б 1 мыңжылдықта алтай оңт.сібір шығыс қазақстан аумағында ғұн деген атпен белгілі таипа одағы қалыптаса бастады.Осы мезгіл еуропалық тарих ғылымында Халықтардың ұлы қоныс аудару кезеңі деген атпен белгілі.Ғұндар бүкіл еуразия және қазақстан жерінде өмір сүрген таипалармен халықтардың құрамына үлкен өзгерістер әкелді.Ғұн таипаларынын жылжуы басқа да ірі таипалардың жылжуына әсерін тигізді.Ғұн қоғамы ұшы киыры жоқ кең баитақ жерді жаилап көптеген таипанын басын біріктірді.Әскери соғыс қуаты орасан зор құдіретті мем-ке аиналдырды.Еділдің жеңімпаз жорығы оның атын бүкіл әлемге әйгілі етті.Ғұндар рим империясына үлкен қауіп туғызды.5ғ-дың 30-жылдары ғұндардың басшысы Еділ румыниямен венгрия елдеріндегі ғұндарды өзінің қол астына жинап рим империясынын аудандары поннониямен мезияны басып алған сон франция жеріне өтті.Аттила ер жүрек жауынгер дарынды қолбасшы қаһарлы ел билеуші болған.Еділ патшаның кезінде Ғұн империясы өз дамуының жоғарғы сатысына жетті.Бұл империя еуропаны рим үстемдігінен азат етті.Баатысқа жылжыған ғұндар 4 ғ 70-жылдарында оңт.шығыс еуропа жеріне енді.Жолда олар угор тілдес елдерді бағындырып босфор патшалығын талқандап вестгот остгот сиякты гермен таипаларын ығыстырып 376 ж римге ат басын тіреді.Ғұндардың еуропаны жаулауы баламер патша тұсында басталып еділ тұсында аяқталды.Бұл дәуірдің ұлы оқиғасы ретінде тарихшылар 451ж болған каталаун (франция жері)шайқасын аитады.Риммен ғұндар арасындағы соғыста мыідаған адам қырылды.Қорытып аитсақ ғұндар бастаған халықтардың ұлы қоныс аударуы әлем тарихында орта ғасырлардың қақпасын ашып феодалдық дәуірді бастап берді.Құл иеленуге негізделген рим империясы ыдырап еуропада бір қатар ұлттық мем-р паида болды.

25.Түрік жазуының зерттелуі. Сібір және Моңғолия далаларына таралған жұмбақ жазулардың бар екендігі туралы ғылыми орта ертеден-ақ білетін еді. Оларды «Руна жазулары», яғни скандинавия тілдерінен алғанда «құпия, сыры ашылмаған» таңбалар деп атайтын. Ол кезде әлем ғалымдары сондықтан, бұл жазуларды көне Угор тайпаларының (Орал халықтарының ата-бабалары) мұрасы деп есептеді. Жазуларды зерттеуге арнайы ұйымдастырылған Ресей Ғылым Академиясының экспедициясы Минусинск ойпатында іздестіру жұмыстарын жүргізіп, Д.Г. Мессершмидт және Ф.И. фон Стралленберг 1721-1722 жылдар аралығында көптеген материалдар жинақтады. Жиалған деректер ғылыми тұрғыдан екшеліп, 1729 ж. З. Байердің "Санкт-Петербургтегі Императорлық ғылым Академиясының жазбаларында" жарық көріп, Еуропадағы барлық Шығыстанушылардың қатты қызығу нысанына айналды. 1730 жылы Ф.И. фон Страленбергтің өзі де зерттеулерінің қорытындысын және жазулардың көшірмелерін жариялады. Оқылудың әртүрлі жолдары ұсынылғанмен, қандай да бір ақырғы қорытынды шығаруға деректер әлі аздау болатын, себебі Минусинск аймағынан табылған бұл жазулар үзік-үзік және соған сәйкес жарияланған мәліметтердегі көшірмелердің көрінісі тым қысқа-қысқа және жазулардың өзі жартылай өшіп қалған болатын.1889 жылы Н.М. Ядринцевтің Моңғолия далаларынан тапқан жазулары Көне жаулардың толық сақталған және көлемді үлгілерін ғылыми ортаға әкелді. Енді бұл жазуларға қарап, оның дыбыстық құрылысы мен грамматикалық табиғаты жөнінде айқын қорытындылар жасауға болатын еді. 1893 жылы дат филологі В. Томсен (Дания) бұл жазуларды оқудың кілтін тапты. Келесі жылы-ақ В.В. Радлов Орхон жазуларының оқылуын және аудармаларын жасады, 1895 Енисей жазуларының да оқылуы мен аудармалары жарыққа шығарылды

.26.Түрік тарихын зерттеуде араб және парсы деректерінің құндылығы. Біріншіден парсы деректеріне тоқталсақ. Түркі, Парсы халықтары мәдениетінің ортақ тұстары көп. Екеуі де әлемдегі ең көне, бүгінге дейін әлем мәдениетінің көшбасында тұрған Шығыс мәдениетінің негізін салушы. Ұзақ уақыт бір тіл мен діннің ықпалында болды. Мәселен, Орталық Азия мен Шығыстағы мемлекеттердің көне тарихында парсы тілінің бұл аймақтағы біріктіруші күш болғанын байқауға болады. Бұған шығыстағы небір әдеби жауһарлардың парсы тілінде жазылғаны, Орталық Азиядағы ғұламалардың парсы тілінен сусындағаны дәлел. Сан ғасырлар бойы бұл аймақта зоорастризм діні, одан кейін келген ислам діні тағы да біріктіруші күш бола білді, әлі де жалғасып келеді. Демек біздің мәдениетіміз, дініміз, тарихымызда ортақшылық көп, яғни парсы деректерінің түркі тарихын зерттеудегі маңызы осы деп есептеймін.

27.Халықтардың Ұлы қоныс аудару процессінің тарихи маңыздылығы. Тарихтағы "Ұлы қоныс аудару" Орталық Азияның саяси картасына, этникалық құрамына өзгерістер әкелді. Қытайдың ығыстыруымен ғұндар Алтай, Сарыарқа арқылы Батыс Қазақстанға жылжыды. Олар жолшыбай көптеген тайпалардың орын ауыстыруына әсер етті.Жалпы ғұн тайпаларының шығыстан батысқа қарай жылжуы б.з.д. II ғасырдан басталып, б.з. IV ғасырына дейін созылған. Тарихта бұл жылжу тек ғұндарға ғана тән құбылыс емес, басқа да ірі тайпаларға да әсерін тигізді. Тарихта бұл тарихи кұбылысты "Халықтардың ұлы қоныс аударуы" деп атайды. Әсіресе Қазақстанға үлкен әсерін тигізді: жергілікті сақ, юэчжи, үйсін, қаңлы сияқты тайпалардың шығыстан батысқа қарай орын ауыстыруына әкелді.Ғүндар Еділден өтіп, алдарына сармат-аландарды сала отырып, Еуропаға енді. Енді азияльщ ғұндар Еуропалық жазбаларда "гундер" деп атала бастады. ОларДоннан Дунайға дейінгі ежелгі готтарды Дунайдың арғы жағына ығыстырды. Кейін готтар (герман тайпалары), остготтар (шығыс готтар) да ғұндармен одақтасуға мәжбүр болды. Ғұндар Керчь бұғазы арұылы өтіп, Босфор патшалығын талқандады. Бүкіл Қара теңіз жағалауынан Днестрге дейін аралық ғұндардың қол астына көшті.376 жылы ғұндар Рим империясы шекарасына тақап келді. V ғасырдың 30-жылдарында ғұн басшысы Румыния және Венгр жерінде мемлекет басына келгеннен бастап мемлекет күшейіп, әлемге әйгілі болды. Ғұндар патшасы Аттила Еуропада Ғұн мемлекетін кұрып, елді кеңейту мақсатында Рим империясына қарсы күресті.Рим империясы әскерлері мен 250 мың Аттила әскерлері арасында Шалон қаласы түбінде шайқас болды. Ол Рим империясының кейбір аудандарын басып алды. VI ғасырда Еуропада Аттила бейнесі кескінделген алтын, күміс ақшалар шығарылған.Батыс готтар ғұндармен бірігіп Ежелгі Рим империясына үлкен қауіп төндірді. Сонымен қатар тайпалардың антропологиялықтүс-келбетінің өзгеруіне әсер ете отырып, түркі тілінің таралуына ықпал жасады. Түркі тілінің жергілікті диалектісі қалыптасты.Сонымен ғұн тайпаларының шығыстан батысқа қарай жылжуы б.з.б ІІ ғ басталып, б.з ІV ғ дейін созылған. Алайда олардың жылжуы жай ғана жүрген жоқ, олар бүкіл Евразия және Қазақстан жерінде өмір сүрген тайпалар мен халықтардың саяси картасына , этникалық құрамына үлкен өзгерістер әкелді. Тарихта бұл жылжу тек ғұн тайпаларында болып қойған жоқ, басқа да ірі тайпалармен жаңа құрыла бастаған халықтардың да жылжуына әсерін тигізген. Бұл тарих сахнасында “халықтардың ұлы қоныс аудару” мезгілі деген атпен белгілі. Жоғарыда айтылғандай, бұл қоныс аудару Қазақстанға өзінің үлкен әсерін тигізді. Ол, біріншіден, жергілікті сақ, үйсін, қаңлы сияқты тайпалардың шығыстан батысқа қарай жылжуына немесе орын ауыстыруына әсер етсе, екіншіден, ол тайпаларыдың антропологиялық жағынан өзгеруіне әсерін тигізген. Үшіншіден, түрік тілінің таралуына және оның жергілікті диалекті болып орнығып нығаюын күшейтеді.

28.Батыс Ғұн қағанатының әскери құрылымы.Ғұндардың жер аумағы негізінен 3ке бөлінген.Қатал биікжүргізген ел басын «тәңірқұты» деп атаған.Басшының билігі мен әскери күші оның әскери үлесіне емес,тұрғындар санына қарай анықталуына мән берген.Оның қол астында он мың жауынгерболды.24 басшының әрқайсысы 10 мыңнан бірнеше 10мыңға дейін әскер ұстаған,дейді Сыма Циянь.мемлекетте барлық ер адамдар әскерге баруы міндет болды. Әрбір хун жауынгері атануды және әскери міндетін орындамағандарды өлімжазасына кесті.А.Марцелин: «Олар ешқашан ақсақалдардың айтуынаншықпайды.Ақсақалдардың бір ауыз сөзі үшін олар жанберугедайын.Өздеріне қауіп төнсе соғысуға шақырады.Соғысқанда жауын шеңберлене құрсауға алып,қатты ашулы дауысар шығарады.Айлакер олар қасақана ьббытырап кетіп,бірақ майдан шебін бұзбаған күйі жауларын қынадай қырады.Олардың жау бекінісін қалай алғанын бақылау мүмкін емес.Олар қасқағым сәтте дүниенің астан- кестеңін шығарады.Әскери өнері жағынан нағыз жауынгер халық деуге тұрарлық.Соғысты алыстан,арнайы жасалған ұшы өткір жебе мен мықты садақ арқылы жүргізген.Қоян қолтық шайқаста олардай ешкім қылышпен шебер соғыса алмайды.Жауының қашып құтылуына мүмкіндік бермес үшін ,олар арқан мен тұзақ алып жүреді..Өздері соққыдан бүктеліп жатсада ,жауларын атқа қондырмау немесе атпен қашып кетпес үшін олардың мойнына арқан лақтырады. Хұндар айбынды жауынгерлер »

29.Ғұн және Рим империясы арасындағы саяси жағдай. Жалпы , ғұндар Римдіктерге жақындаған кезде олардың өздері екіге бөлініп жатқан болатын: Византия (Шығыс Рим империясы) Батыс Рим империясы. Атилла көбіне осы мемлекеттер жүргізіп келген құлиеленушілік құрылысын қиратуға тырысты және бұл оның қолынан келді. Ол алдымен екі мемлекеттен 100 мыңнан астам құл сатып алып, оларды ғұндармен теңестіреді. Кейіннен осы сатып алынған құлдардан жасақ құрап, Рим империяларына аттанады. Осы империялардағы құлдар ғұндардың бұл әрекетін естіп, ғұн әскеріне қосылады. Бұл Еділдің екі империямен соғыстағы жеңістеріне АЛЫП КЕЛДІ.

30.Авар қағаны Баянның славян тайпаларына қатысты ұстанған саясатын орыс жылнамалары  негізінде талдаңыз. 566 жылы Аварлар Галлияға басып кіреді. Осы соғыста Франктнрмен қақтығыста Франк қолбасшысы Сигиберд тұтқынға түседі. Ол бар амалын салып Баянға келісімге келуді ойлайды.Нәтижесінде Сигиберд ұсынысы бойынша Баян ханның қызын Сигибердке баласына береді. Ал еретиктер қозғалысына айналған Ля-Рашель бекінісі аварларға сыйға тартады. 791 жылы Франк қолбасшысы болып Эрик Флюрский тағайындалады. 796 жылы ол аварлардың 9 дуалдан қоршалған Хринк бекінісіне шабуылдап, оны тонайды.

31.Батыс Ғұн тайпалық бірлестігінің әскери өнері. Ғұндардың жер аумағы негізінен 3ке бөлінген.Қатал биікжүргізген ел басын «тәңірқұты» деп атаған.Басшының билігі мен әскери күші оның әскери үлесіне емес,тұрғындар санына қарай анықталуына мән берген.Оның қол астында он мың жауынгерболды.24 басшының әрқайсысы 10 мыңнан бірнеше 10мыңға дейін әскер ұстаған,дейді Сыма Циянь.мемлекетте барлық ер адамдар әскерге баруы міндет болды. Әрбір хун жауынгері атануды және әскери міндетін орындамағандарды өлімжазасына кесті.А.Марцелин: «Олар ешқашан ақсақалдардың айтуынаншықпайды.Ақсақалдардың бір ауыз сөзі үшін олар жанберугедайын.Өздеріне қауіп төнсе соғысуға шақырады.Соғысқанда жауын шеңберлене құрсауға алып,қатты ашулы дауысар шығарады.Айлакер олар қасақана ьббытырап кетіп,бірақ майдан шебін бұзбаған күйі жауларын қынадай қырады.Олардың жау бекінісін қалай алғанын бақылау мүмкін емес.Олар қасқағым сәтте дүниенің астан- кестеңін шығарады.Әскери өнері жағынан нағыз жауынгер халық деуге тұрарлық.Соғысты алыстан,арнайы жасалған ұшы өткір жебе мен мықты садақ арқылы жүргізген.Қоян қолтық шайқаста олардай ешкім қылышпен шебер соғыса алмайды.Жауының қашып құтылуына мүмкіндік бермес үшін ,олар арқан мен тұзақ алып жүреді..Өздері соққыдан бүктеліп жатсада ,жауларын атқа қондырмау немесе атпен қашып кетпес үшін олардың мойнына арқан лақтырады. Хұндар айбынды жауынгерлер »

32.Енисей қырғыз мемлектінің құрылуының алғы шарттары.Қырғыздар тоғыз – оғыздардан солтүстікке қарай Енесейдің орта тұсында өмір сүрді.Қырғыздардың шыққан тегі жайында әр түрлі көзқарастар бар.Олардың негізгі ұйытқы ру-тайпалары орталық азиядан шыққан ертедегі этникалық тарихы көне тайпалардың одақтары хундар,діліндер,сақтар,үйсіндермен байланысты.Кейінірек түркі қағандықтары мен көшпенді тайпалар бірлестіктер дәуірінде қырғыздар Саян,Ертіс өңірі шығ.Тянь – Шань өңірглерін мекендеген түркі тілдес халықтардың арасында қалыптасты.Қытайлардың хабарлауынша ұйғырлар 758 ж.Қырғыз мемлекетін жаулап алды,осыдан кейін қырғыздардың қытайлармен қатынасы үзілді.ІХ ғ.қырғыздар ұйғыр мемлекетінің әлсіреуін пайдаланып өз тәуелсіздігін алады.Х-ХІ ғ.қырғыздарда феодалдық қатынастар қалыптасты.Елдің негізгі шаруашылығы егіншілік пен малшылық болды.Қолөнерде жақсы дамыды.

33.Түрік тайпаларының ислам дінін қабылдау ерекшеліктерін анықтаңыз

Ислам дінін бірінші болып қаб.түрік қағаны Қашғаридың бірінші ханы Сатұқ Боғра хан болып саналады. Ол 955-956жж.қайтыс бол.Дегенмен кейбір мәліметтерге сүйенсек, түркі халқы исламды 960 ж, сол Хғ.Сырдарияның төм.ағ.ғы оғыз халқының бір бөлігі қабылдаған. Белгігі ғалым Бартольттың айтуы бойынша түркі ханы Сатұқ Боғра хан Абданкерім исламды өз халқымен бірге 955-956 ж қаб.. Ол Сатұқ Боғра хан династиясынан Қарахандықтар дин. көшті. Тарихшылардың айтуы бойынша исламның қаб.уақыты 960 жыл. Бұл дерек Бағдат жазб. кездеседі, алайда ол тур.ешқандай нақты құжат жарияланбаған. Шын мәнінде мұсылмандықты бірінші болып Қарахандықтар династиясы қаб.Ол кезде яғни Хғ.аяғына дейін Қарахандықтар Қашғарды билеп тұрды, Самархан мен Бұхараны билеп тұрды. Басқа түрік хал.ның көпщілігі исламды 1043ж қаб. Баласағұн 940 ж.бері мұсылман қаласы болып есептеледі. Ислам діні — өте икемшіл дін. Ол құранда жазылған уағыздар, шариғаттакөрсетілген талаптарды халық бойына сіңіре отырып, сол халы.дың жерг.әдет-ғұрыптарына икемделе де білген, олармен санасқан. Ислам дінінің қазақ жерінде орнауы халықтың рух, идеялық жағынан бірігуіне, ынтымақтасуына жағдай жасады. Ислам діні — қазақ халқын мұс.дық мәдениетке жақындастырып, ғылым-білімнің, әдебиеттің дамуына да оң әсер етті. Исламның адамды жақсы істерге, ой тазалығына, қарапайымдылыққа, шыдамдылыққа тәрбиелеуі — қалың бұқара арасында бұл дін уағыздарының кең таралуына жағдай жасады

34.Түрік-селжүктерінің мемлекеттілігінің қалыптасуы.

ХІ ғ.Хазар патшалығы құлағаннан кейін оғыздар печенектермен қақтығысып, печенектер жеңіліс тапты да, Балқан түбегіне ығысуға мәжбүр болды. Ал олардың соңынан қуған оғыздар Стамбулға келіп жетті. Екінші бағытта Амудария мен Каспий теңізінің ортасындағы оғыздардың бір бөлігі Кіші Азияға келіп кірді. Олар бұл маңға Селжұқ ұрпақтарымен бірге келген. Кіші Азия мен Балқан түбегінде түркілер тарихта алғаш рет осылайша келген болатын. Хғ.түркілер алдыңғы Азия мен Иранға жылжыды. Мұны тынық тайпасының әскер басы –Тунақ жалғастырып, Түрікмен аумағын алды. Кейіннен оғыздар Селжұқ мем.болып бөлінді. Қыпшақтардың қысымына дейін Арал теңізі мен Сыр өңірінде оғыздардың өз мемлекеті болған, оғыз халықтары жеке-жеке жер бөліктерін жаулап алып, жаңа жерлерде жаңа мемлекеттер құрып отырған.Сыр өзені мен Арал теңізінде орын тепкен оғыздар мемлекетінің тарихы ХІ-ХІІ ғғ,бүкіл орта және таяу шығысты, Түркиядан Кіші Азияға дейін билік еткен.

35.Селжук хандарының жаугершілік саясаты.

Селжұқтардың көшпенді ақсүйектері өз өктемдіктері мен байлығын арттыру үшін әлденеше жылдар бойы тек өзгелерді басып алуды мақсат етті. Сұлтан Мелих шахтың (1072-1092)тұсында селжұқтар Грузия мен Орта Азияны, Қарахан мем.көп жерін басып алды. Сұлтан Мелик шахтың мемлекеті саяси жағынан мықтап күшейді. Мемлекеттің астанасы Исфахан қаласы болды. Меліх шах тұсында көшпелі оғыз және басқа да түркі тайпаларының шонжарлар, феодалдарға айнала бастаған әскери шонжарлар мен ақсүйектері кең-байтақ аумақты иемдену құқығын алып, орталық өкімет билігінен тәуелсіз болуға ұмтылды. Ислам діні — қазақ халқын мұсылмандық мәдениетке жақындастырып, ғылым-білімнің, әдебиеттің дамуына да оң әсер етті. Исламның адамды жақсы істерге, ой тазалығына, қарапайымдылыққа, шыдамдылыққа тәрбиелеуі — қалың бұқара арасында бұл дін уағыздарының кең таралуына жағдай жасады. Мелих шах тұсында Селжұқ әулетінің үрім-бұтағы билеген Керман, Рум, Кіші Азия, Сирия Сұлтандықтары құрылды. Мелих шахтың өлімінен кейін феодалдық тартыстар исмайылшылдар қозғалысына байланысты шиеленісті. Селжұқ мемлекетін Мелих шахтың балалары бірнеше иеліктерге бөліп алды. Ол балалары Санжар, Мазмуд, Санжар (1118-1157)дербестіктерге ұмтылған феодалдармен кұрес жүргізді. Бірақ, 1141 ж Қарақытайлардан жеңіліс тауып, Орта Азиядағы билігінен айырылды. 1157 ж Санжар өлімінен кейін Хорасандағы «Ұлы Селжұқ» өкіметі өмір сүруін тоқтатты.

36.Түркілердің материалдық мәдениеті. . Ортағасырлық отырықшы және көшпелі түркі тілдес тайпалар мәдениетінің жиынтық атауы. Орт. Азия аум-нда түрік қағандарының саяси үстемдігі орнағаннан кейін барлық жергілікті тайпалардың аттары жазбаша деректемелерден жойылып, олардың орнына, әдетте жеңіп шыққандардың әулеттік есімі енгізілді. Түркі тілдес тайпалардың саяси, экон. және этн.-мәдени жағынан Батыс Түрік қағандығы құрамына бірігуі біртектес, бірақ бытыраңқы этностардың топтасу үрдісінің басы болды. Түркілер Қазақстан жеріне жерлеу ескерткіштерінің жаңа түрлерін, атап айтқанда, тастан жасалған антропоморфты балбалдардың тізбекті мүсіндерін ала келді. Жерлеу ғұрпы өзгерді, мысалы, мәйіттің басын батысқа қаратып жерлейтін ғасырлар бойы орнығып келген дәстүрлі бағыт жойылып, мәйіт басын солт-ке бағдарлап жерлеу басым бола бастады. Молалардың көпшілігінде адамның сүйектері жорыққа мінген аттарының сүйектерімен, қару-жарақтарымен бірге қойылды. Темір үзеңгілер, жебелердің темір ұштары және қанжарлардың, қылыштардың жаңа түрлері пайда болды. Мүсінді металл қаптырмалар жиынтығымен сәнделген жауынгерлік белдіктер кеңінен тарады.

37.Отандық тарих ғылымында Қыпшақ тарихының зерттелуі.Қазақстан даласыныңкейінгі этникалық тарихы үшін маңызы зор ірі тайпа одағы – қимақ –қыпшақ туралы мағлұматтар алғаш рет мұсылман деректерінде осылай пайда болды.Қыпшақтардың шығу-тегі жөнінде қазақ ғалымы Көмеков қыпшақтардың арғы тегі Се «Сир,4-7ғ.»Ордостың шығыс бетін мекендеген және олардың көршісі яньто тайпасы болғанын ,оны қыпшақтар бағындырып,екі тайпа бірігіп Сеянто деп атағанын дәлелдеді.Көмеков жәнне Кляшторный кейбір араб дерегінің негізінде яньто одағы 630ж.Өтікен халқының ортасында-Хангайда Сир мем.құрған,оның шекарасы Алтайдан Хинганга ,Гобиден Керуленге дейін созылып жатқанын анықтап берді.Көмеков Сеянто қағандығы солт.Енисей қырғыздарынбағындырғанын ,646ж.тоғыз-оғыздар Сеянто мем. Талқандағанын көрсетеді.Алайда көп ұзамай 691ж.Сеянто тайпасы Сир мем.дегенді өзгертіп,760 ж.Қыпшақ тнонимін қабылдады.Сонымен қатар тек Көмеков қана емес т.б. ғалымдар өз үлестерін қосты.

38.В.Радлов- түріктанушы ғалым.Радлов Василий Васильевич шын аты:Федерих Вильгелим – Ресей шығыстанушысы,этнограф,турколог,археолог,Петербург ғылым академиясының академигі.Берлин университетін бітірген.Осы тұста ол араб,парсы,түрік,татар,моңғол,манчжур,қытай және т.б. тілдерді үйренген.Радлов 1858 ж.Ресейге көшіп келіп,Алтай өлкесіне мұғалім болады.Кейіннен Қазан оқу бөлімінің татар,қазақ,башқұрт мектептерінің инспекторы,Азия ,антропология және этнология музейінің директоры,Орт.және Шығ.Азияны зерттеу жөніндегі орыс комитетін құрушылардың бірі,басшысы.Оның ғылымдағы өмірін 3 кезеңге бөледі:Алтай,Қазан,Петербург.Алтай кезеңіне 1859-71ж.Батыс Сібір,Қырғыз даласы,Хакасия,Жетісу аймақтарында тіл,фольклор,этнография материялдарын жинады.Қазан кезеңі 1871-84ж. «Солт.түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы» және «Сібірден»атты екі еңбегі жарық көрді.Петербург кезеңінде 1884-1918ж. «Түркі тілдерінің сөздігін жасау тәжірибиесі»атты көп томдығы басылып шыға бастады.Оның тарих пен этнография саласындағы еңбектері:1.Сібір мен орта Азия түркі тілдес халықтарының этнографииясын;2.олардың көне тарихы,археологиясы,мәдени даму жолдарын;3.аңшылық пен көшпелі халықтардың даму ерекшеліктерін,әсіресе түркі халықтарының рулық құрамын анықтау мәселесін қамтыды.

39.Ұлы қырғыз державасының тарихы. Қырғыздар жерін адам баласы ежелгі тас дәуірінен (бұдан 300 мың жыл бұрын) мекендей бастаған. Б.з.б. 3-мыңжылдықта алдымен мыстан, кейіннен қоладан жасалған құралдар тарады. Б.з.б. 7 — 6 ғ-ларда құрал-саймандар темірден жасалынып, мал шаруашылығы жетекші орынға шықты. Тайпалық одақтар, құл иеленуші мемлекеттер құрылды. Солтүстікте сақ тайпалары (б.з.б. 7 — 3 ғ.), кейіннен үйсіндер (б.з.б. 2 — б.з. 5 ғ.) өмір сүрді. Оңтүстік аудандар Кушан патшалығына (б.з. 1 — 4 ғ-лары) бағынды. 6 — 7 ғ-ларда Батыс Түрік қағанатының орталығына айналды. Экономикасы жетіліп, су диірмені мен каналдар жүйесі салынды, жаңа дақылдар (мақта) егілді. Көшпелі тайпалар арасында орхон, соғды жазулары тарады. Шу, Талас, Ыстықкөл аудандарында қалалар бой көтерді. Орт. Азияның басқа аймақтарымен байланыс күшейді. 10 — 12 ғ-ларда Жетісу мен қырғыз жерінде Қарахан мемлекеті құрылып, өндіргіш күштер жоғары сатыға көтерілді. Талас өңірі күміс шығарудың орталығына айналып, қолөнер, сауда дамыды. 13 ғ-дың бас кезінен Шыңғысхан империясына, оның ішінде Шағатай ұлысына қарады. 14 — 15 ғ-ларда ел аумағы Моғолстан мемлекетінің құрамына кірді. 15 ғ-дың 2-жартысынан жергілікті қырғыз тайпалары бір орталыққа біріге бастады. 16 — 17 ғ-ларда қырғыз тайпалары алдымен Моғолстан, кейіннен жоңғар және қазақ хандықтарының құрамына кірді. Әсіресе жоңғар шапқыншылығы қырғыздарды қатты қырғынға ұшыратты. 18 ғ-дың аяқ кезінен бастап олар Қоқан хандығына бағынышты болды. Қоқан езгісіне қарсы күресте қырғыздар Ресейден көмек алу мақсатында 1814 және 1824 ж. Батыс Сібір үкімет орындарымен келіссөз жүргізді. 1863 ж. елдің солтүстік бөлігі 1876 ж. оңтүстік бөлігі Ресейге қосылып, Түркістан генерал-губернаторлығына (1867 — 1917) қарады.

40.Еділ-Бұлғарлардың қоныстануы және Русьпен қарым-қатынасы.   9 – 10 ғ-ларда бұлғарлардың бір бөлігі Еділ өз-нің орта ағысына қарай ығысып, мұнда Еділ Бұлғариясы атты мемлекет құрды. Ол кейіннен Батудың Русь пен Шығыс Еуропаға жорығы нәтижесінде Алтын Орда құрамына енді. 15 ғ-дың 1-жартысында Татарстан жерінде Қазан хандығы бой көтерді. Орыс патшалығының 1545 – 52 жылдардағы басқыншылығынан кейін Қазан хандығы Ресейге бағынды. 1708 ж. Қазан губ-сы құрылды. Патшалық Ресейдің отаршылдық саясаты Татарстан халқына ауыр зардаптар әкелді. Мұнда орыстандыру, шоқындыру саясаты қарқын алды. Халықтың сана-сезімін ояту бағытында татар зиялылары ағартушылық бағыттағы іс-шараларды жүзеге асыруға талпыныс жасады. Каюм Насыри, Маржани секілді көрнекті ағартушылардың атқарған қызметі өзіндік маңызға ие болды. Қазан қ-ндағы “Мухаммадия” медресесі Ресейдегі түркі-мұсылман жұртшылығы арасындағы ең танымал оқу орнына айналды. 19 ғ-да Қазанда баспа ісі дамып, татар, башқұрт және қазақ тілдеріндегі кітап шығару ісі қанат жайды. 20 ғ-дың бас кезінде Ресейде өрбіген азаттық қозғалысы барысында тек татар ғана емес, отарлық езгідегі барлық түркі-мұсылман халықтарының мүддесін қорғауға Ю.Акчурин, С.Мақсұдов, Ә.Ибрагимов секілді қайраткерлер белсенділік танытты. 1917 жылғы Ақпан революциясынан кейін қалыптасқан саяси ахуал жағдайында Татарстан жерінде ұлттық-мәдени автономия құруға қадам жасалып, бұл құрылымның Миллет меджлиси (Ұлттық жиналыс) атты парламенті мен Милли идаре (Ұлттық басқарма) деген жоғары атқару органы құрылды. Алайда ұлттық-мәдени автономияның аяғынан нық тұруына кеңес өкіметінің орнығуы кедергі келтірді. 

41.Қыпшақ тайпалық бірлестігінінің этногенезі."Қыпшақ" атауы 760 ж. ежелгі түркінің руна ескерткіштерінде аталады. Араб географы Ибн хордадбехтың (9 ғ.) түркі тайпаларының тізімінде көрсетілген.656 ж. Батыс түркі қағандығы құлағаннан кейін Алтай тауының солтүстік жағы мен Ертіс өңірін жайлаған қыпшақтардың едәуір топтары кимектердің басшылығымен тайпалар одағының өзегін құрайды. Алайда негізгі қыпшақ тайпаларының өзін-өзі билеуге ұмтылған талаптары сәтсіз болып, 9-10 ғғ. Қимақтар тарихымен бірге болды. Қыпшақтар қимақ қағанатына саяси тәуелді болды.11 ғ. басында қимақ қағанаты тарағаннан кейін, кимак, қыпшақ және куман тайпаларының бұрын жайлаған жерлерінде әскери-саяси жетекшілік қыпшақ хандарының қолына көшеді. Олар Сырдың орта және төменгі бойларынан, Арал мен Каспий өңірі далаларынан оғыз жабғыларын ығыстырады. Енді "Оғыздар даласы" (Мафазат әл-гуз) орнына Дешт Қыпшақ (Қыпшақ даласы) атауы пайда болады. 11 ғ. ортасында қыпшақтар Еділ бойымен, батысқа қарай жылжиды. Ертістен Днестрге дейінгі бүкіл аридтік зонаны алып жатқан Дешті Қыпшақтың тарихи-географиялық облысын шартты түрде Еділ бойы арқылы екі үлкен этникалық -территориялық бірлікке бөлуге болар еді: басында Тоқсоба рулық әулеті тұрған Батыс қыпшақ бірлестігі және Ел-бөрілі руының хан әулеті тұрған Шығыс Қыпшақ қағанаты.

42.Л.Н. Гумилевтың түркі тарихын зерттеуде қосқан қосқан үлесі.   Лев Николаевич Гумилев (1912-1992) – белгілі Кеңестік және Ресей этнологы, тарихшы, Қазақстанның ежелгі тарихын жетік білген. Тарих ғылымының докторы, ұлы дала халықтарының тарихын зерттеген маман. Пассионер этногенез теориясының негізін салушы. Ол алғашқы уақыттардан бастап Батыс және Шығыстың өздеріне тән әр түрлә мәдениеттерінің бір-бірімен байланысы, соны.қатар ерте орта ғғ.халықтардың тарихы жөніндегі мәселелер қамтылған алғашқы «Утельно-лестичная система у тюрок в VI-VIIIғғ.мақаласын жаза бастайды. Бірінші рет 1935 ж түремеге қамалады. Одан шығып,1д.соғ.қатысты. 1945-1948 жж.университетті жедел түрде бітіріп, «Политическая история первого тюркского каганата» атты кондидаттық дисертация қорғады. Тұтқында жүрген кезде «Хунну» кітабын жазып, ол кітап кейін «Степная трилогия» кітабының бір бөлігі болды. «Хунну», «Древние тюрки», «Поиски вымышленного царства». Алғашқы 2 кітабында Гумилев ұлы дала этносының тарихын суреттесе, «Поиски вымышленного царства» бөлігінде еуропалықтардың Еуразия даласының тұрғындарына алдын-ала жоспар бойынша жасалған қарым-қатыснастарының қалай туындағаны көрсетілген. 60-70жж.Гумилевтың ғылыми еңбектерінің тарихи құрылымы жалпылама түрде қабылданған кеңестік тарихи ғылымнан түбегейлы айрықша болды, сонда да оның жұмыстары теріс бағаланды.