5. Маркетинг нарыққа әсер ететін белсенді жүйе ретінде, әрекеттегі сұраным мен ұсыымның қалыптасуы

Енді маркетингтің негізгі типтерін қарастырамыз. Оны кәсіпорын (фирма) ішкі және сыртқы нарықта сұраным жағдайына қарай қолдануы мүмкін.

Сұраным мынадай түрлерге бөлінеді: теріс, рационалды емес, әлеуетті, қанағаттандырылмаған (айқын, жасырын, толыққанды), қалыпты, тиімді, өмір сүруші, төмендеуші, тым артық және ретсіз, сапырылған, икемді және икемсіз сұраным.

Егер көптеген алушылар тауарға аса зауқын білдірмесе, онда жағымсыз сұраным болып есептелінеді. Бұл жағдайда маркетингтің міндеті тауарға деген жағымсыз қатынастардың себептерін анықтау және оларды бәсеңдету немесе жою үшін шараларды жүргізу болмақ.

Әлеуеттік сұраным сатып алушылар қабілеттілігімен және тұтынушылар мүмкіндігінің көлемімен анықталады.

Рационалды емес сұраным адам денсаулығы мен өміріне қауіп төндіретін тауарлармен (темекі, алкоголь) байланысты туады. Мұндай жағдайда маркетинг ескерту хабарламаларды тарату арқылы және тауарға қол жеткізуді шектеу, яғни оның бағасын көтеру арқылы көмектесуі мүмкін.

Егер тауар өндірушілерде керекті тауар болмаса немесе олар өзінің ассортименті мен сапасы жағынан сатып алушылардан болады.

Қанағаттанбаған сұранымды жасырын және айқын деп бөлеміз.

Нарықтағы бар тауардың тұтынушылардың сұранысын қанағаттандыра алмау қабілетсіздігін жасырын сұраным дейміз. Бұл жағдайда маркетингтің міндеті нарық көлемін бағалап және сатып алушылардың сұранымына сай келетін толыққанды тауарлардың дайын болуы.

Айқын сұраным ақшалай қор сомасы түрінде кездеседі, себебі ол нарықта өткерілмейді және тұрғындардың қолында, не банкте жиналады. Олай болуы қажетті тауарлардың болмауымен немесе оның сатып алушылардың талабына сәйкес келмеу себептерімен түсіндіріледі.

Егер дайындаушы-кәсіпорын (тұтынушының) ұсынысын тауармен сандық және сапалық тұрғыдан қанағаттандырса, онда сұраным оңтайлы болып табылады. Бұл жағдайда маркетингтің міндеті осы уақытта тауар өндірушілер арасындағы бәсекелестік қызған сұранымды сақтай білуі болмақ.

Тиімді сұраным – сұраным деңгейінің оңтайлығымен жүзеге асады, онда тауардың нарықтық бағасы сатып алушылар үшін ыңғайлы және осы уақытта тауар өндірушілер мүддесіне сай келеді.

Ретсіз сұраным деп белгілі уақыт кезеңдер (күн, апта, ай, жыл) шегінде тұрақты тербелуін айтамыз. Маркетингтің бұл жағдайдағы міндеті деп сұраным тербелісін уақыт бойынша икемді баға көмегімен және басқа да тәсілдермен төмендетуін айта аламыз.

Сапырылған сұраным бағаның көтерілуін күтумен, ақша реформасымен, тапшылықтың тууымен, тауарға төлем қабілеттілігі сұранымының өсуімен пайда болады.

Тым артық сұраным дегеніміз сол, егер оның деңгейі осы кездегі дайындаушы-кәсіпорын қанағаттандыра алатын дәрежеден жоғары болуын түсінеміз. Мұндай жағдайда сұраным деңгейін жоюға емес, оны төмендетуге бағытталған саясат бәсеңдету және т. б. арқылы жүзеге асады.

Басқа тауардың сұранымына ол байланысты болса, онды сұраным екінші рет деп аталады.

Ағымдағы маркетингтік жағдайды бағалауда дайындаушы-кәсіпорын тауар мен қызмет көрсету сұранымының төмендегенін байқауы мүмкін. Бұл жағдайдағы маркетингтің міндеті тауардың сапалық сипаттамасын және оның жарнамасын жаңартуды тиімді шешу арқылы дұрыс өзгерту, жаңа нарықты табу және басқа да әдістерді қолданумен жағымсыз тенденцияны тоқтату.

Сұраным икемді және икемсіз болуы мүмкін.

Икемді сұраным – бұл тауар мен қызмет көрсету сұраным және оған деген бағаның шамалы тербелісінің әсерінен өзгеруін айтамыз.

Икемсіз сұраным – бұл тауарға деген бағаның өзгеруіне қарамай өзгермейтін сұранымды айтамыз.

Сұранымның жай-күйіне байланысты маркетингтің соған сай типтері қолданылады.

17-2 кесте.