
- •12 Тақырып. Ұлттық экономика , ұлттық өнім теориялары және оны өлшеудің тәсілдері.
- •1. Ұлттық экономика-экономикалық жүйе ретінде және оның мақсаттары.
- •2 . Ұлттық есеп-шот жүйесін жүргізу қоғамдық өндірістің нәтижесі ретінде болуы
- •3. Жиынтық (жалпы) қоғамдық өнім және өзара байланысқан көрсеткіштер жүйесі.
- •Әлемнің кейбір елдеріндегі ,доллармен алғандағы, жан басына шаққанда ұлттық жалпы табыстың көлемі ( ұжт)
- •4. Жалпы ішкі өнім (жіө) және өзара байланысқан көрсеткіштер жүйесі
- •Жіө тұрғындар көңілінде
- •5. Жалпы ұлттық өнім (жұө)
- •Шығындар бойынша немесе өндіріс бойынша;
- •6. Ұлттық байлық: құрамы, құрылымы және оны өлшеудің тәсілдері
- •Ұғыну қажет терминдер:
3. Жиынтық (жалпы) қоғамдық өнім және өзара байланысқан көрсеткіштер жүйесі.
Қоғамдық өндіріс нәтижесінің жалпылама көрсеткішіне жиынтық (жалпы) қоғамдық өнімді жатқызамыз, себебі ол қоғамдық өндірістің бір жылда құрылған материалдық игілігінің (өндіріс құрал-жабдығы мен тұтыну заттары) жиынтығын бейнелейді.
Жиынтық қоғамдық өнім (ЖҚӨ) екі түрде өндіріледі: натуралды-заттай және құндылық.
ЖҚӨ натуралды-заттай түрінде өндіріс құрал-жабдықтары мен тұтыну заттарынан тұрады.
Осы тұрғыдан барлық қоғамдық өндіріс екіге бөлшектенеді: өндіріс құрал-жабдықтар өндірісі (І-ші бөлімше) және тұтыну заттары өндірісі (ІІ-ші бөлімше).
ЖҚӨ құрылымы құн тұрғысынан тұтынылатын өндіріс құрал-жабдығы құнына бөлінеді:
- (С) шикізат, материалдар және машина, ірі жабдықтар, зәулім үйлерге енгізілген құнның бір бөлшегі және жаңадан құрылған құн немесе ұлттық табыс (V+M).
- Ұлттық табыс өз кезегінде қажетті өнімге (V) – (жұмыс күшіне шығындар) және қосымша өнімге (М), - (қажетті өнімнен артық өндірілген) бөлшектенеді.
Жиынтық қоғамдық өнімнің (ЖҚО) құн формуласы:
W=c+v+m
Мұндағы W – жиынтық қоғамдық өнім немесе қоғамдық жиынтық өнім.
c - өндіріс құрал-жабдығы өндірісіндегі тұтынылған құн.
v – қажетті өнім.
m – қосымша өнім.
Осы экономикалық көрсеткіш қоғамдық өндірістің нәтижесін көтеріңкіреп көрсетеді, себебі кейбір технологиялық процестерде шикізат пен материалға шығындар қайталанады немесе қосақтала есеп-шот жүргізуге болады.
Біздің мысалдағы қолданып жүрген әдістер негізінде қоғамдық өндірістің қортындысымен темір рудасының құны төрт есе, темір үш есе, болат екі есе берілген.
-
Т
емір рудасын өндіруі
Темірді балқыту
Болатқа айналдыру
Станок дайындау
-
(темір рудасының құны)
(темірдің құны темір рудасы-ның құнынан тұрады)
( болаттың құны темірдің, темір рудасының құнынан тұрады)
(станок құнына:болаттың, темір мен темір рудасы құндары есептелген )
Қазіргі кезеңде қоғамдық өндірістің нәтижесін дәлірек анықтауда басқа көрсеткіш – түпкі өнім қолданылады және ол қайталану есеп-шотын жүзеге асырады.
Түпкі өнім мөлшері төмендегідей формуламен анықталады:
К пр = c1 + v + m
Мұндағы: c1 – машина, жабдық, ірі үйлер, алып құрлыстарға берілген
(амортизация),
v+m – жаңа құрылған құн, таза өнім (немесе ұлттық табыс).
Түпкі қоғамдық өнім жиынтық қоғамдық өнімнен шикізат пен материал айналымын алып тастау жолымен құрылады, яғни олардың қайталану есеп-шотын болдырмайды.
Түпкі қоғамдық өнім материал мен шикізат құнын қайталануын алып тастау жолымен ақытлағанда, Жалпы ұлттық өнім немесе қосымша құн бойынша ЖҰӨ деп аталады.( Нақтырақ осы тақырыптың 4 параграфн қараңыз.)
Қоғамның экономикалық дамуының ең маңызды жиынтық көрсеткішіне ұлттық табыс жатады. Ол барлық өндіріс факторлары иегері табысының қосындысын (рента, жалақы, капиталға пайыз (%), меншіктен табыс, корпорация пайдасы) құрайды. Шетел практикасында ұлттық табыс таза ұлттық өнім (ТҰӨ) мен бизнеске деген жанама салық айырмасы ретінде анықталады:
ҰТ=ТҰӨ - жанама салықтар
Дәстүрлі тәсіл бойынша, ұлттық табысты жиынтық қоғамдық өнімнің бір бөлігі ретінде өндіріс процесінде тұтынылған материалдық ресурстарды қайтаруды шегеру арқылы анықтаймыз.
ҰТ = ЖҚО – МШ
Мұндағы : ҰТ - ұлттық табыс
ЖҚО – жиынтық қоғамдық өнім,
МШ – материалдық шығындар.
Өзінің қозғалысында ұлттық табыс төрт стадиядан өтеді : өндіріс, бөлу, айырбас және қолдану (тұтыныс пен қорлану).
Өндіріс стадиясында ұлттық табыс барлық салада құрылатын таза өнім түрінде болады; бөлу стадиясында (және қайта бөлу немесе үлестіру) - әртүрлі бірінші және екінші табыс түрінде болады; айырбас стадиясында – тауардың өндіріс құрал-жабдығы мен тұтыныс заттары түрінің жиынтығын құрайды; қолдану стадиясында –қорлану мен резерв түрінде болып келеді.