23. Монополияландырудың негізгі көрсеткіштері: шоғырландыру коэффициенті және Харфинделл-Хиршман индексі

Монополияландыру фактісін анықтау күрделі проблема болып табылады. Көптеген елдердің заңнамасында нарықтың монополияландырылғандығын есептеу үшін келесілерді есепке алады:

• Бір сатушының үлесіне нарықтық айналымның – 33% тиесілі болса;

• Үшеуінің улесіне – 50% тиесілі болса;

• Ал бесеуінің үлесіне – 66,6 % .

Монополияландырудың негізгі көрсеткіштеріне шоғырландыру коэффициенті (СR) және Харфинделл Хиршман индексі жатады.

Шоғырландыру коэффициенті(CR) – бұл кәсіпорыннның белгіленген санының үлесі. Бұл көрсеткіш ең алғаш рет 1960 жылы Германияда есептеле басталады. Германияда монополияға қарсы заңнамасында осы көрсеткіш арқылы нарықтағы үстем жағдай сандық тұрғыдан анықталады. Бұл индекске сәйкес нарықтың төрт түрі анықталады:

• жоғары шоғырландырылған олигаполия, егер CR-4>65% және CR-8>85%

• шамалы шоғырландырылған олигаполиялар, егер CR-4=50-65% және CR-8=70-85%

• төмен шоғырландырыған олигаполиялар CR-4=35-50% және CR-8=45-70%

• шоғырландырылмаған нарық CR-4≤35% және CR-8≤45%

Кәсіпорынның үлесі: D_i=V_i/TV

Нарықтағы өнімді ұсыну көлемі: TV=∑V_i

Харфинделл Хиршман индексі HHI=∑ D_i ²

D_i – саладағы фирманың сату үлесі, пайызбен

Индектің өзгеру шегі:

0 – таза бәсекелестік

10000 – таза монополия

D_i≤65%

Нарықтың шоғырландыру деңгейі:

1000<HHI<1800

Бәсекелестікті мемлекеттік реттеу шешімін әзірлеудің критерийлері:

HHI<1000 болса, онда нарық төмен шоғырландырылған, мемлекет бұл жағдайда компаниялардың бірігуіне, бизнес масштабының ұлғаюына кедергі жасамайды.

1000<HHI<1800 болса, онда нарық шамалы шоғырландырылған, мемлекет бұл жағдайда индекстің 100 және одан да жоғары пунктке алып келетін компаниялардың бизнес масштабының өсуіне кедергі жасайды.

HHI>1800 болса, онда нарық жоғары шоғырландырылған, мемлекет бұл жағдайда индекстің 50 және одан да жоғары пунктке алып келетін компаниялардың бизнес масштабының өсуіне кедергі жасайды.

Шоғырландыру коэффициенттері мен Харфиндалл Хиршман индексінің мәндері бойынша нарықтың үш типі бар:

• жоғары шоғырландырылған: 70%<CR<100%; 2000<HHI<1000

• шамалы шоғырландырылған: 45%<CR<100%; 1000<HHI<2000

• төмен шоғырландырыған: CR<45%; HHI<1000 Монополиялық билік фирманың өніміне сұраныс икемділігінің кері шамасы болып табылады. Осы тұжырымдамаға сүйене отырып, А.П.Лернер 1394 жылы келесі индексті ұсынады:

I_I=P_m-MC/P_m= - 1/E

I_{I -} монополиялық биліктің Лернерлік индексі

P_m - монополиялық баға

MC - шекті өнімділік

E - өнімге сұраныс икемділігі

Лернер индексі таза монополия жағдайында I_I =1

Жетілген бәсекелестік жағдайда MC=P болғандықтан, I_I =0

I_I > 0 болса, онда монополиялық билікке ие. Осы көрсеткіш неғұрлым жоғары болған сайын монополиялық билік көрсеткіші соғұрлым көп болады.

24. Бәсекелестікті мемлекеттік реттеу шешімін әзірлеудің критерийлері:

HHI<1000 болса, онда нарық төмен шоғырландырылған, мемлекет бұл жағдайда компаниялардың бірігуіне, бизнес масштабының ұлғаюына кедергі жасамайды.

1000<HHI<1800 болса, онда нарық шамалы шоғырландырылған, мемлекет бұл жағдайда индекстің 100 және одан да жоғары пунктке алып келетін компаниялардың бизнес масштабының өсуіне кедергі жасайды.

HHI>1800 болса, онда нарық жоғары шоғырландырылған, мемлекет бұл жағдайда индекстің 50 және одан да жоғары пунктке алып келетін компаниялардың бизнес масштабының өсуіне кедергі жасайды.

Шоғырландыру коэффициенттері мен Харфиндалл Хиршман индексінің мәндері бойынша нарықтың үш типі бар:

• жоғары шоғырландырылған: 70%<CR<100%; 2000<HHI<1000

• шамалы шоғырландырылған: 45%<CR<100%; 1000<HHI<2000

төмен шоғырландырыған: CR<45%; HHI<1000