2. Асаблівасці скланення назоўнікаў у адзіночным і множным ліку. Нескланяльныя назоўнікі.

Асновы назоўнікаў першага скланення, ад якіх залежаць склонавыя канчаткі, могуць заканчвацца на:

– цвёрды зычны: вясн-а;

– на мяккі зычны зямл-я;

– на зацвярдзелы зычны: мар-а;

– на г, к, х: наг-а, рак-а, страх-а.

Аснова можа змяняцца ў выніку чаргавання галосных і зычных: рука – у руцэ, вішня – вішань, снег – на снезе.

У назоўнікаў з асновай на цвёрды зычны ў творным склоне пад націскам канчатак -ой (-ою), не пад націскам – -ай (-аю): вясной (-ою), хатай (-аю); у месным склоне канцавы цвёрды зычны асновы чаргуецца з адпаведным мяккім: па вясне, у хаце.

У назоўнікаў з асновай на мяккі зычны ў давальным і месным склонах канчатак -і: зямлі, на зямлі, а ў творным (у залежнасці ад націску) – -ёй ( ‑ёю), -яй (-яю): зямлёй (-ёю), хваляй (-яю).

Назоўнікам з асновай на зацвярдзелы ў родным, давальным і месным склонах уласцівы канчатак -ы: мары, у мары.

У назоўніках з асновай на г, х у давальным і месным склонах заднеязычныя [г], [х] чаргуюцца са свісцячымі [з’], [с’]: назе, дарозе, страсе, мусе, на назе, на дарозе, на страсе, на мусе.

У назоўнікаў з асновай на к у давальным і месным склонах пад націскам канчатак -э, не пад націскам – -ы, пры гэтым заднеязычны [к] чаргуецца са свісцячым [ц]: рака – рацэ, рэчка – рэчцы.

Для назоўнікаў другога скланення характэрны асновы:

– на цвёрды зычны: стол, золат-а;

– на мяккі зычны: дзень, край, шчасц-е;

– на зацвярдзелы зычны: плашч, мор-а;

– на заднеязычныя г, к, х: бераг, замак, кажух.

Аснова можа змяняцца ў выніку чаргавання заднеязычных г, к, х са свісцячымі [з’], [ц’], [с’]: луг – на лузе, малако – у малацэ, гарох – у гаросе. Цвёрды т чаргуецца з [ц’]: золата – у золаце, а цвёрды д – з [дз’]: лёд – на лёдзе.

Асаблівай увагі патрабуюць формы роднага і меснага склонаў.

Назоўнікі мужчынскага роду ў родным склоне могуць мець канчаткі -а (-я) і -у (-ю) у залежнасці ад лексічнага значэння:

Канчатак -а (-я) маюць назоўнікі, якія абазначаюць:

1. асоб і істот: чалавека, агранома, каня, салаўя;

2. канкрэтныя прадметы рэчаіснасці, якія падаюцца лічэнню: падручніка, відэльца, тэлевізара;

3) установы, прадпрыемствы, грамадскія арганізацыі: універсітэта, завода;

4) геаграфічныя і астранамічныя паняцці, населеныя пункты, мясцовасці: горада, Віцебска, Марса, Нёмана, пасёлка;

5) адзінкі вымярэння, пэўныя прамежкі часу: метра, грама, рубля, ампера, літра, чэрвеня, сезона, сеанса, але: ранку, веку, абеду;

6) часткі цела чалавека або жывёл: носа, рота, хваста (але: твару);

7) тэрміны: радыуса, суфікса, пратона, дзеяслова, лагарыфма (але: склону, тэксту, роду, ліку).

Канчатак -у (-ю) маюць назоўнікі, якія абазначаюць:

1) зборныя прадметы: лесу, пырніку, ельніку, натоўпу, актыву;

(назоўнік народ у спалучэнні з няпэўна-колькаснымі словамі тыпу многа, мала, шмат ужываецца з канчаткам -у (многа народу), у астатніх выпадках – з канчаткам -а (беларускага народа);

2) абстрактныя паняцці (якасці, дзеянні, працэсы, напрамкі ў прасторы, форму, час, стан, адчуванні, пачуцці, грамадска-палітычныя фармацыі, вучэнні, плыні, з’явы прыроды, стыхійныя падзеі): гонару, густу, блакіту, даходу, капрызу, з усходу (але: з поўдня), краявіду, нізу, верху, жарту, часу, рэалізму, грому, дажджу, змроку, сухавею;

3) разнастайныя рэчывы, матэрыялы, у тым ліку хімічныя элементы і злучэнні: цукру, перцу, шакаладу, кіслароду, вугалю (параўнайце: ліст дуба, зроблены з дубу), але: аўса, хлеба.

У месным склоне назоўнікі мужчынскага роду другога скланення могуць мець канчаткі -е, -у (-ю), -і, -ы.

Канчатак -е ўжываецца:

● у большасці назоўнікаў з цвёрдай асновай: дуб – на дубе;

● у назоўнікаў на ў: рукаў – у рукаве, востраў – на востраве;

● у некаторых з асновай на г, х (пры гэтым адбываецца чаргаванне г з [з’], а х – з [с’]: луг – на лузе, верх – на версе.

Канчатак -у (-ю) маюць:

1) агульныя асабовыя назоўнікі незалежна ад характару асноў: (пры) гаспадару, кавалю, конюху, археолагу; пры цвёрдай аснове – з варыянтам ‑е: пры брату – пры браце, пры сыну –пры сыне;

2) некаторыя канкрэтныя назоўнікі з асновай на г, х: (аб) мозгу, сцягу, мурагу, тварагу, даху, арэху, мяху, лопуху, цэху, шляху;

3) астрактныя назоўнікі з асновай на г, х: (аб) бегу, подзвігу, граху, смеху, руху, страху;

4) усе назоўнікі мужчынскага роду з асновай на к: (на) ветраку, досвітку, пагорку, пачатку, скрутку;

5) запазычаныя назоўнікі з асновай на г, к, х: (аб) бульдогу, жэмчугу, дыялогу, бруку, друку, штрыху;

6) злучэнні з прыназоўнікам на, па, у: на ляту, на бягу, на раду, у хаду, на віду, у даўгу.

Канчатак -і пішацца ў назоўніках, аснова якіх закнчваецца на мяккі зычны: агонь – у агні, музей – у музеі.

Канчатак -ы маюць назоўнікі з асновай на зацвярдзелы зычны (шыпячыя, р, ц): на нажы, у бары, на пляцы. Назоўнік двор са значэннем ‘не ў хаце’ мае канчатак -э: на дварэ.

У назоўнікаў трэцяга скланення адрозніваюцца асновы:

● на мяккі зычны: плынь, медзь, гусь;

● на губныя зычны: кроў, глыб, верф;

● на шыпячыя: ноч, мыш, суш;

● на р: шыр, Свір.

У родным, давальным і месных склонах канчаткі аднолькавыя: -і, -ы (столі, гусі, медзі, у столі, у гусі, у медзі; крыві, глыбі, верфі, у крыві, у глыбі, на верфі; ночы, мышы, печы, у ночы, у мышы, у печы; шыры, Свіры, у шыры, на Свіры).

У сучаснай беларускай мове назоўнікі ўсіх трох скланенняў у множным ліку ва ўсіх склонах, акрамя роднага, маюць аднолькавыя канчаткі. Разгледзім табліцу:

Скл. Канчаткі Скланенне Прыклады Н. -ы (канчаткі з цвёрдай і зацвярдзелай асновай) -і (з асновамі на мяккі і г, к, х) 1-е 2-е 3-е 1-е 2-е 3-е школы, сцены сталы, лясы ночы, мышы землі, рэкі, стрэхі медалі, парогі далі, верфі, гусі Д. -ам -ям 1-е 2-е 3-е школам, землям сталам, медалям рэчам, верфям В. -ы, -і (неадуш.) -нулявы канчатак -аў (-яў) -оў (-ёў) -эй (-ей) (адуш.) 1-е, 2-е, 3-е 1-е 2-е 3-е школы, сталы, землі, ночы сясцёр, дачок, цётак інжынераў, братоў, акунёў мышэй, гусей Т. -амі -ямі -мі -ыма 1-е 2-е 3-е школамі, землямі лясамі, гасцямі коньмі, плячыма мышамі, гусямі М. -ах (-ях) 1-е 2-е 3-е у школах, на землях на сталах, пры медалях у мышах, у гусях

Канчаткі роднага склону залежаць ад тыпу скланення назоўніка. Разгледзім табліцу:

Скла-ненне Характар асновы Канчаткі Прыклады 1-е – аснова заканчваецца збегам зычных – аснова заканчваецца адным зычным – аснова заканчваецца збегам зычных, апошні з якіх к ! – назоўнікі, якія заканчваюцца на -ыя (-ія) – з асновай на й -аў (-яў) нулявы канчатак нулявы канчатак (! у корані – беглы галосны) нулявы канчатак бітваў, земляў школ, сцен вёсак, рэчак армій, станцый 2-е -аў (-яў) -оў (-ёў) -эй (-ей) парогаў вучэнняў лясоў, палёў вушэй, гасцей 3-е -эй (-ей) (пад націскам) -аў (-яў) (не пад націскам) мышэй касцей рэчаў, даляў

У родным склоне варыянтныя канчаткі -оў (-ёў), -аў (-яў) ці нулявы канчатак могуць мець:

а) назоўнікі мужчынскага роду, якія абазначаюць адзінкі вымярэння (ампер, ват), некаторыя парныя прадметы (валёнкаў – валёнак, туфель – туфляў), асоб некаторых нацыянальнасцей (турак – туркаў);

б) назоўнікі салдат (-аў), партызан (-аў);

в) назоўнікі ніякага і жаночага роду са збегам зычных у аснове: гнёзд – гнёздаў, сясцёр – сёстраў, вішань – вішняў.

У творным склоне некаторыя назоўнікі ўжываюцца з варыянтнымі канчаткамі: грудзямі – грудзьмі, касцямі – касцьмі, санямі – саньмі, свіннямі – свіньмі.

Назоўнікі плечы, вочы, вушы, дзверы, грошы ўжываюцца з канчаткамі ‑амі (-ямі) і -ыма: плячамі – плячыма, вачамі – вачыма, дзвярамі – дзвярыма.

Да нескланяльных назоўнікаў у сучаснай беларускай мове належаць:

1) агульныя назоўнікі іншамоўнага паходжання, якія заканчваюцца на галосны: журы, метро, кашнэ, рагу, таксі, калібры, сапрана;

2) уласныя назоўнікі іншамоўнага паходжання, якія заканчваюцца на галосны: Гётэ, Чылі, Перу, Кіліманджара, Неру;

3) усе запазычаныя назоўнікі, якія абазначаюць асоб жаночага полу: фрау Мальбер, мадам Эліз, лэдзі Рузвельт;

4) славянскія прозвішчы, якія заканчваюцца на -о націскное: Гурло, Лано, Гайко;

5) славянскія прозвішчы на зычныя, калі абазначаюць асоб жаночага полу: Гайсёнак Алена, да Гайсёнак Алены, з Гайсёнак Аленай;

6) абрэвіятуры літарнага або змешанага тыпу: са студэнтамі БрДУ, з супрацоўнікамі гарана;

7) назоўнік маці: сустрэўся з маці, ехаў да маці.