3. Спосабы перадачы дзеепрыметнікаў пры перакладзе з рускай мовы на беларускую.

Каб пазбегнуць непажаданых форм дзеепрыметнікаў (асабліва пры перакладах з рускай мовы) патрэбна карыстацца:

а) ужывальнымі формамі дзеепрыметнікаў: Сотни вёрст пустой, однообразной, выгоревшей степи не могут нагнать такого уныния, как один человек, когда он сидит, говорит и неивестно когда уйдет (А. Чехов). – Сотні вёрст пустэльнага, аднастайнага, выгаралага стэпу не могуць нагнаць такой нуды, як адзін чалавек, калі ён сядзіць, гаворыць і невядома, калі ён пойдзе (Пер. Я. Васілёнка);

б) прыметнікамі і спалучэннямі іх з назоўнікамі: На высоком горизонте – вечно прелестные, вечно изменяющиеся, играющие светом, как алмазы, снеговые горы (Л. Толстой). – На высокім небасхіле вечна цудоўныя, вечна новыя, у дыяментавых пералівах святла, снегавыя горы (Пер. М. Клімковіча);

в) даданымі сказамі: Почтальон постоял немного, резко мотнул головой, как окончательно проснувшийся человек, и пошёл за ямщиком (А. Чехов). – Паштальён пастаяў крыху, рэзка матнуў галавою, як чалавек, які канчаткова прачнуўся, і пайшоў за фурманам (Пер. У. Карпава);

г) дзеясловамі і дзеепрыслоўямі: Благодарствую за угощение, но я не пьющий (М. Шолохов). – Дзякую за пачастунак, але я не п’ю (Пер. Я. Шарахоўскага); Человек, купивший газету, отошёл от киоска – Купіўшы газету, чалавек адышоў ад кіёска або Чалавек купіў газету і адышоў ад кіёска;

д) назоўнікамі: Он [Лукашка] напоминал разыгравшегося жеребца, который, взвив хвост и фыркнув, остановился как вкопанный всеми ногами (Л. Толстой). – Ён нагадваў жарабца-стаенніка, які, задраўшы хвост і фыркнуўшы, спыніўся як укапаны ўсімі нагамі (Пер. А. Кучара).

е) азначэннямі-прыдаткамі: вещества, стимулирующие рост – рэчывы-стымулятары.

Калі дзеепрыметнікі не нясуць неабходнай сэнсавай нагрузкі, яны пры перакладзе могуць апускацца: Собравшиеся люди обсуждали план работы – Людзі абмяркоўвалі план работы.

Калі дзеепрыметнікі страчваюць дзеяслоўныя адзнакі (трывання, часу, стану) і набываюць якаснае значэнне (сталую прымету), яны пераходзяць у прыметнікі: даданы сказ, дапасаванае азначэнне.

Да ліку такіх адносяцца дзеепрыметнікі цяперашняга часу з суфіксамі ‑ач- (-яч-), -уч- (-юч-), -ем-, -ім-: дрымучы лес, калючы дрот, стаячая вада, любімая кніга; дзеепрыметнікі залежнага стану прошлага часу, утвораныя ад дзеясловаў незакончанага трывання тыпу лічаныя дні, чаканая сустрэча, жаданая вясна; некаторыя дзеепрыметнікі з суфіксамі -л-, -н-, ‑ен-, -ан-, -т: друкаваны тэкст, спелая садавіна, рослы хлопец.

4. Асаблівасці перакладу на беларускую мову тэрмінаў, у склад якіх уваходзяць дзеепрыметнікі (гл. тэарэтычны матэрыял “Лексічная сістэма беларускай літаратурнай мовы”).

Viі. Дзеепрыслоўе.

1. Дзеепрыслоўе як форма дзеяслова.

Дзеепрыслоўе – нязменная форма дзеяслова, якая абазначае дадатковае дзеянне і паясняе асноўнае дзеянне, выражанае дзеясловам-выказнікам: Мы ідзём назад па вуліцы, плёхаючыся ў густых восеньскіх лужах і прабіраючыся паўз платы (Скр.).

Дзеепрыслоўе мае прыметы дзеяслова і прыслоўя.

Як і дзеясловы, дзеепрыслоўі бываюць незакончанага і закончанага трывання, могуць быць пераходнымі і непераходнымі: ляжаць – лежачы, сказаць – сказаўшы; могуць мець зваротную форму: сабрацца – сабраўшыся, умыцца – умыўшыся; могуць кіраваць назоўнікамі: пасадзіць дрэва –пасадзіўшы дрэва; да іх могуць прымыкаць прыслоўі: добра пад’есці – добра пад’еўшы.

Як і прыслоўі, дзеясловы з’яўляюцца нязменнымі і прымыкаюць да дзеяслова.

Формаў часу дзеепрыслоўі не ўтвараюць. Гэтыя формы ў дзеепрыслоўях выражаюцца праз трыванне: дзеепрыслоўі незакончанага трывання абазначаюць дзеянне, якое адбываецца ці адбывалася адначасова з дзеяннем, выражаным дзеясловам-выказнікам: Навокал стаіць густое, каласістае жыта, спакойна дыхаючы смачным, гаркаватым пахам (Б.). Яна змоўкла, да нечага прыслухоўваючыся (Сав.); дзеепрыслоўі закончанага трывання абазначаюць закончанае дадатковае дзеянне, якое адбылося раней за галоўнае: Выйшаўшы з буфета, сябры развітваюцца (І. Н.).

Дзеепрыслоўе заўсёды абазначае дзеянне той самай асобы або прадмета, што і дзеяслоў выказнік, да якога адносіцца дзеепрыслоўе.

У сказе дзеепрыслоўі выконваюць ролю акалічнасцей. Найчасцей ужываюцца з паясняльнымі словамі, утвараючы з імі дзеепрыслоўнае словазлучэнне, якое з’яўляецца адным членам сказа і заўсёды адасабляецца: Яна змоўкла, да нечага прыслухоўваючыся (Сав.).

Дзеепрыслоўі незакончанага трывання ўтвараюцца ад асновы цяперашняга часу дзеясловаў І спражэння пры дапамозе суфіксаў -учы (‑ючы) і дзеясловаў II спражэння пры дапамозе суфіксаў -ачы- (-ячы):

І – чытаць – чытаючы, казаць – кажучы;

II – хадзіць – ходзячы, бачыць – бачачы. Выключэнні: баючыся, сплючы (у дзеясловах ІІ спражэння суфікс -ючы).

Дзеепрыслоўі закончанага трывання ўтвараюцца ад асновы інфінітыва далучэннем суфіксаў -ўшы (пасля галосных) і -шы (пасля зычных): узя-ць – узяўшы, прынес-ці – прынёсшы.

Ад формы прошлага часу ўтвараюцца дзеепрыслоўі, калі ў інфінітыве перад -ці ёсць гук [с’], які ў асабовых формах чаргуецца з [д], [т]: прывесці – прывяду – прывёўшы.