Ақын өмір сүрген дәуір шындығы

Шортанбай омір сүрген ғасырда қазақ баласының түрмыс-күйіне әлем-тапырық езгерістер еніп жатты. Ұлдан үят, қыздан әдеп кетті. "Жон білмеген жамандар, ел билеген бек болды", "сауып ішер сүті жоқ, мініп керер күші жоқ, ақша деген мал шықты", ұрлық-қарлық, өтірік, ғайбат, зорлық көбейді.

Ақын пенделік қасиетті жоғалтпауға үндейді. Өмір дейтін тәңір сыйының — тойына тамақ ішу, жарқырап жүру, мал, мансап, байлық, жинау ғана емес, қуаныш-шаттық, қымбаты мен қимасы мол жан дүниесі екенін біл, үмытпа дейді. "Иман — жанның жарығы" деп түйеді. Кім корінгеннің ойына келіп, аузына түсе бермейтін образ.

Бьлай да қара байыр көрінер Шортанбай поэзиясы асыл сөзге, айшықты теңеуге, ағынды-төгінді, екпінді, тасқыңды, сөзге кеңде емес.

"Атасы топқа кірмеген сөзге салмас қүлағын", "қалықтаған сұңқар ем, қанатым сынды үша алмай, қиядан қүзға түсе алмай", "Опасы жоқ сүм дүние оттан ыстық болар ма", "құбылып түрған қызыл гүл, қураса кетер мәнері, отіп кеткен нәрсеге, окінсең жоқ келері" сияқты тіршілік қисындары — Шортанбай толғауларының түп қазығы.

Шортанбай өз уақытын, қазақ қоғамындағы қасіреті мол дәуірдің қара бояуын өлеңге көшірді. Халқының айдағаңда көнбес асау мінезін аңсады. Ар-намысын жоқтады. қатпар-қатпар сұмдығы көп зымиян үстемдікке бар дауыспен қарсылық айтты. Сөз семсері сермеді. Ту сыртыңнан келіп білдірмей басып, тыпыр еткізбей көгендеп тастаған опасыздықтың уын ішті. Жанталас шақтың жан айғайы болып аспанға шапшыды. Уды умен қайтарып, ащы зар төкті. Шыр айналған опасыз жалған дүние ұстараның жүзіндей өткіріне жүзін тосты.

Жастық шағы

Жігіт жасындағы Шортанбай мешіт ашы, діни жұмысатқара бастағанмен, оған мүлде беріле алмайды. Тіршіліктің талабы, өмірдің рухани азығы, дүниенің қызығы оны тәубасынан жаңылдырады. Қызойнақ пен Алтыбақан кештеріне бірден барып, жастарға араласып кеткісі-ақ келеді. Амалын тапса, екеуін де қолданып, өзі де елден шеттемей, жастарға да, үлкендерге де үйір боп, солардың ортасында өмір сүру, мүмкін болғанынша сезімге бой алдырмай, ақыл мен парасатқа жүгіну қажет. Осылайша ой түйген Шортанбай өзін еркін ұстайды.

Жастық шақтың қызығы оны ойын-сауыққы жетелейді. Елдегі әр қилы дәстүрлі той, жиын, келін түсіру, қыз ұзату салттарына байланысты думандарға еліктемеу мүмкін емес.

Ел толған төкше ақындардың айтыстары, жыршы-жыраулардың тамаша толғау, жырлары өнерге әуес, сөзге жүйрік, тілге шешен Шортанбайдың жанына жағады. Біраздан кейін өзін-өзі билей алмай, бойын кернеген ақындық өнердің аузын қалай ашып жібергенін өзі де сезбей қалады.

Сабақ №5

Күні:01.12.11

Сабақтың тақырыбы: М.Сұлтанқожаұлы. «Ілімге толса көкірек»

Сабақтың мақсаты: Майлықожаның өмірі мен шығармашылығы жайлы білімдерін кеңейту. Толғау өлеңдерінің тақырыбы мен идеясына талдау жасату. Толғауларының тәрбиелік маңызын анықтату.

Ақын шығармашылықтарын негізге ала отырып оқушылардың бойына адамгершілік қасиеттерді сіңіру, жақсылыққа жетелеу, жамандықтан жирендіру.

Сабақтың түрі: өзіндік іздену сабағы

Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, түсіндіру, жинақтау, топтастыру.

Сабақтың көрнекілігі: оқулық, көркем әдебиет, тірек кесте, әр түрлі мәліметтер.

Пәнаралық байланыс. Әдебиет теориясы: толғау ұғымын кеңейту.

Қазақ тілі. Тіл шеберлігі.

Қолданылатын әдебиеттер:

1.бес ғасыр жырлайды. ІІ том. «Жазушы», 1984. 174-181 беттер

2. Майлықожа. Нақыл. Алматы. «Жазушы» , 1972 ж. Құрастырған Ә.Оспанұлы.

3. Ә.Оспанұлы. Қаратау атырабының ақындары. «жазушы», 1983ж.

4. Оқулық . Қазақ әдебиеті. С.Мақпырұлы. Г.Құрманбай. А.Қыраубайқызы. Алматы «Мектеп» 2004 жыл.

Сабақтың барысы: 1.Ұйымдастыру кезеңі