ЛОР мүшелерін эндоскопиялық тексеру әдістері және жасау жолдары. Мұрынның клиникалық анатомиясы, физиологиясы, зерттеу әдістері. Мұрын шиқаны. Жедел ринит. Мұрыннан қан кету. Мұрын қуысындағы жарақаттары және бөгде заттың болуы. Жедел мұрынның қосалқы қуыстарының аурулары. Мұрын аурулары кезіндегі кутү және емдеу әдістері.
Мұрын қуысының клиникалық физиологиясы
Мұрын қуысына келесі қызметтер тән: тыныс алу, иіс сезу, қорғаныш және дыбысты жаңғырту. I. Тыныс алу қызметі. Адамдар қалыпты нормадағы жағдайда мұрын қуысы жолдары арқылы тыныс алады. Үлкен адамдарда бұл мұрын жолдары арқылы әрбір ішке қарай тыныс алу кезінде 500 см3-ге жуық ауа өтеді және шамамен осындай көлемге жуық ауа шығады. Ал үлкен адамдар жәй тыныш уақытта бір минутта кеуде арқылы 16-20, ал жаңа туған балалар 50-ге жуық демалыс қозғалысын жасайды. Сонда күніне тыныс жолдары арқылы қанша ауаның өтетіндігін есептеп білуге болады. Ішке қарай тыныс алғанда кеуде қуысында теріс қысым пайда болып, ауа мұрынның екі жақ қуыс бөлімдеріне бағытталады. Ауа ағымы танау арқылы басында жоғары қарай ұмытылып, содан соң доға тәрізді төмен қарай иіліп хоаналарға және мұрын жұтқыншаққа барады. Мұндай жол ауаның мұрын қуысы шырышты қабығымен ұзағырақ қатынаста болуын қамтамасыз етеді. Сыртқа қарай тыныс шығарғанда ауа ағысы мұрынжұтқыншақтан хоаналарға барып, одан соң мұрынның төменгі жолдары арқылы өтіп сырқа шығады. Сыртқа қарай шығатын ауаның біраз бөлігі қосалқы қуыстарға енеді. Сөйтіп, тыныс алу көбінесе тыныс алу аймағы арқылы жүзеге асады., яғни бұл аймақ мұрын қуысы түбінен ортаңғы мұрын қалқанының төменгі жиегі аралықтарын қамтиды. Мұрынмен тыныс алу нормадағы физиологиялық акт (әрекет), сондықтан мұрын арқылы тыныс алудың бұзылуы бүкіл организмге маңызды өзгерістердің пайда болуына әкеледі:
Қандағы сілті қор құрамы төмендеуі салдарынан өкпедегі ауа алмасу азаяды.
Қанның физико-химиялық қасиеттері өзгереді.
Оттегі алмасу бұзылады, бұның өзі қанның қызыл түйіршіктері мен қан бояғыш қызыл зат сандарының азаюына әкеледі, сол сияқты жүрек жұмысындағы өзгерістері мен қан қысымының жоғарлауы байқалады. Дәлелденген мәліметтерге жүгінсек, мұрын арқылы тыныс алу қиындағанда бас миының, көз ішінің, бас сүйек ішілік және ми-жұлын қысымдарының биоэлектрлік белсенділігі өзгереді.
Бас сүйек ішілік қан мен лимфа айналыстарының бұзылуы жоғарғы жүйке қызметінің өзгеруіне әкеледі, яғни бұл жағдайда бастың жиі ауруы, ойлану арқылы істелінетін жұмыс қабілетінің төмендеуі және ұмытшақтық көрініс береді, кейде мұрын арқылы ұзақ уақыт тыныс алу қиындаған кездерінде түнгі зәрді ұстай алмаушылық байқалады. (Әсіресе балалар арасында мұрынжұтқыншақ бадамша безінің III дәрежесі жағдайында төсекке отырып қою байқалады). II. Қорғаныш қызметі. Мұрын қуысының қорғаныш қызметіне ауаны жылыту, оны ылғалдау және тазалау жатады. Сырттан келген суық ауа қан тамырларына аса бай мұрын қуысының шырышты қабығына жақындаса келе адам денесі температурасына дейін жуықтап жылиды (32-340С). Ішке тыныс алғанда мұрын қосалқы қуыстарынан ауаның біраз бөлімі шығады, бұның өзі төменгі тыныс жолдарына баратын ауаның жылынуына және ылғалдануына өз ықпалын тигізеді. Сол сияқты мұрын қуысының өте күрделі анатомиялық құрылысы: төменгі және ортаңғы мұрын қалқандарының бос жиектерінде кавернозды ұлпалардың болуы, мұрын қуысы жолдарының енсіз, иректеніп жатуы және оның қабырғалары беттерінің ойлы-қырлы болып келуі сырттан келген ауаның олармен ұзағырақ қатынаста болып, оның жылынуына өз әсерлерін тигізеді. Суық ауа тітіркендіргіш фактор ретінде аквернозды кеңістіктің өте жылдам рефлекторлы кеңейіп-үлкеюіне және қанға толуына итермелейді. Бұл тыныс жолдарының ауа өткенде қарсыласуының физиологиялық негізі бар. Өйткені бұл жағдайда шырышты қабық ауа ағысының қысымы салдарынан демалу рефлексінің қозуына қатысады. Егер тыныс алу ауыз арқылы орындалатын болса, онда ішке тыныс алу онша терең болмайды. Мұрын қуысының ішкі көлемі әртүрлі тітіркендіргіштер әсерінен рефлекторлы өзгереді, яғни қорғаныш рефлексі пайда болады. Мысалы, сыртқы ауа құрамының ластанып өзгеруі жағдайларында мұрын қуысы тарылып, мұрын арқылы тыныс алудың азайып, сирек және аса терең болмауына әкеледі. Ал таулы таза ауада мұрын қуысы керісінше кеңейіп, ауа өткізу қабілеті жоғарлап, тыныс алысы терең және жиі болады. Ал ауаның дымқылдануы шырышты қабықтың ылғалымен қанығуы арқылы жүзеге асады. Ол тәулігіне 500 мл сұйық заттар бөліп шығара алады. Бұл ылғалдың көбінесе пайда болу себептері мыналар;
Мұрын қуысындағы шырышты бездер, көп шұңқырлы торша бездері кілегей (жалқық) бөледі.
Қан тамырларынан сұйықтықтың бөлініп шығуы арқылы құралады.
Ткань аралық сұйықтықтың ағысы әсерінен құралады.
Мұрынкөзжас өзекшесі арқылы келеді.
Бірақ бұл бөлінетін су көлемі сыртқы ауаның температурасы мен ылғалдылығына, мұрын қуысы жағдайына және басқа факторларға да байланысты болады. Ауаның тазаруы шаң-тозаңның ірі бөлшектерін ұстап қалатын танаудағы жүн түктері арқылы іске асады. Ауадағы әртүрлі бөгде бөлшектер мен микробтардың 40-60% жуығы мұрын қуысындағы кілегейде (жалқықта) ұсталып қалады да түшкіру арқылы тазарып отырады. Мұрын қуысындағы кілегейде муцин мен лизоцимнің барлығы және сорғыштық қабілетінің болуы мұның өзі әртүрлі микробтарды зарарсыздандырады. Сол сияқты мұрын қуысындағы кілегей жыбырлағыш эпителидің түк талшықтарының тербеліс қозғалысы арқылы мұрынжұтқыншаққа бағытталған, бұл кезде мұрын қуысындағы кілегей де мұрынжұтқыншаққа қарай жылжиды. Эпителий түк талшықтарының тербелісі белгілі бір ритмге бағынады, бір минутта 250 цикл жасайды. Кілегейдің шырышты қабық арқылы мұрынның алдыңғы бөлігінен хоанаға шейін жалпы өту уақыты 20-30 минут болуы мүмкін. Мұрынжұтқыншаққа жеткен кілегей әдетте түкірікпен бірге жұтылып және асқазанда соңғы зарарсыздандыруға ұшырайды. Сондықтан тамыртарылтқыш мұрын тамшыларын ұзақ уақыт бойы тамызуға болмайды, өйткені ол жыбырлағыш эпителиесінің ағызғыш (дренажды) қызметіне жағымсыз әсер етеді. III. Иіс сезу қызметі. Иіс сезу қызметі жалпы химиялық сезімге жатады. Бұл сезімнің көру және есту сезімдері сияқты қоршаған ортаға бейімделуінде үлкен маңызы бар. Аң-жануарларда иіс сезу мүшесі өз тамақтарын тауып, жауларының ізіне түсіп және олардан қорғану үшінқызмет етсе, ал дамдар үшін дайындалып жатқан тамақтың сапалық құрамын және ауадағы уланған бөтен иістерді айыруға көмектеседі. Кейбір мәліметтерге жүгінсек, бұрынғы дәрігерлер ауадағы иістер арқылы әртүрлі аурулардың белгілерін анықтап диагноз қойған, мысалы сүзекте қышқыл иісі шығатындығын және парш ауруында тышқанның иісі шығатынын анықтаған. Адамдарда иіс сезу қызметі иіс сезу аймағында орналасқан, иіс сезу эпителиасы арқылы орындалады. Бұл иіс сезу аймағы мұрын қуысының жоғары бөлігінде, сыртқы бүйір қабырғасы мен мұрын орталығы аралықтарында орналасқан және иіс сезу саңлауынан, яғни ортаңғы мұрын қалқанының төменгі жиегінен басталып, үстіңгі күмбезге дейін созылады. Иіс сезу саңлауы жабылып қалғанда респираторлы иіс сезу қабілетінің төмендеуі – гипосмия, иіс сезбеу – аносмия басталады. Егер нағыз рецепторлардың өздері зақымдалған жағдайда оны иіс сезу жүйке невриті деп атайды, ал бұл кездегі иіс сезудің бұзылуын – эссенциальды гипо немесе аносмия дейді. Көбінесе бір жақты иіс сезбеу (аносмия) бас миының маңдай бөлігі ісктерінің немесе іріңдігінің (абсцессінің) белгісі болып келуі мүмкін. IV. Дыбысты жаңғырту қызметі. Мұрын қуысы және оның қосалқы қуыстары дауыстың тембірін, әртүрлі дауыс үндерін ұлғайтатын және дауыстың бояу өзгерістерін құрауға қатысатын мүше болып саналады. Кішірек қуыстар (торлы лабиринт, сына тәрізді қуыс) жоғарғы дыбысты жаңғыртады, ал ірі қуыстар (жоғарғы жақ және маңдай қуыстары) төменгі үндерді жаңғыртады. Үлкен кісілерде нормада қосалқа қуыстар өзгермейді, сондықтан дауыстың тембірі бүкіл өмір бойы тұрақты болады. Қосалқы қуыстардың қабыну процестерінде оның шырышты қабықтарының жуандауына байланысты дауыс тембірінің аздаған өзгерісі байқалуы мүмкін (мұны әншілер бұрын байқайды). Жұмсақ таңдайдың жағдайы белгілі дәрежеде дыбыстың ашықта жақсы естілуін реттейді, бұл кезде мұрын қуысы, мұрынжұтқыншақ жұмсақ таңдайдың көмегі арқылы жұтқыншақтың ортаңғы бөлімінен, көмейден бөлетеніп жабылады. Жұмсақ таңдай кейбір дауыссыз дыбыстарды (м,н,л т.б.) шығару мезгілдерінде бос салбырап тұрады, бұл кезде мұрынжұтқыншақ және хоаналар ашық қалады да, мұрын рең өзгешелігіне ие болады. Жұмсақ таңдай салданғанда немесе ол толық бітпей ашық қалған жағдайларда – ашық мыңқылдап сөйлеу пайда болады, ал мұрын қуысы, хоаналар, мұрынжұтқыншақ бітеліп қалған жағдайларда (полиптерде, аненоидтарда, ісіктерде, мұрын қалқанының гипертрофиясында) – жабық мыңқылдап сөйлеу байқалады. Мұрын шиқаны Шиқан (фурункул) мұрынның ұшында, сыртқы мұрын қанаттарында, кіреберісінде көбінесе оның алдыңғы жоғарғы бұрышында немесе жоғарғы ерінмен шектес жерлерде көп кездеседі. Мұрын шиқаны май бездері мен жүн түк қалталарына микробтар түсуден болады. Көбінесе диабет ауруында, зат алмасуы бұзылғанда жиі байқалады. Шиқанның дамуында өте қатты ауру сезімі пайда болады, жалпы жағдайы нашарлайды, дене ыстығының көтерілуі байқалады. Мұрын ұшының немесе қанатының терісі қатты қызарып, домбығып саусақпен басқанда ауырады. Мұрын кіреберісінің ішкі бетін тексергенде сүйірленіп келген, қызыл, шекарасы айқын, томпайған ісіктерді көруге болады, олардың ұшы кейде ағарып тұрады. Бірнеше күннен кейін шиқан іріңдеп жарылады. Мұрын шиқаны өте қауіпті аурулар қатарына жатады, өйткені қатты асқынулар байқалады: жалпы сепсис немесе пещер қуысының тромбозы, ми қуыстарының флебиті т.б. Емдеу. Мұрын аймағы және жоғарғы ерін шиқандарын емдеуге қатаң ұқыптылық керек, өйткені олар бастың қан жүйесі - өте жақсы дамыған көк тамыр және лимфа торларымен тығыз байланыста. Сондықтан, емнің мәнісі мұрын аймағын қыздыру, кварц шамы, УВЧ және ісікті қайтаратын майлар (ртуть, Вишневский, ихтиол). Жалпы денсаулықты нығайту емі протеинотерапия, аутогемотерапия, ауру қайтпағанда пенциллинотерапия жасау. Жедел ринит немесе тымау Жедел ринит – мұрын қуысы шырышты қабығының жедел қабынуы болып саналады. Ең жиі кездесетін аурулардың бір түрі. Клиникалық тұрғыдан жедел катаральды ринит, жедел катаральды ринофарингит (әдетте жас балаларда) және жедел жарақаттану (травматический) риниті деп бөлінеді. Жедел ринит шартты белгілі дәрежеде екі жағдайда жиі кездеседі;
Өз алдына жеке суыққа шалдығу әсерінен, яғни инфекциялық емес тымау.
2. Инфекциялық тымау, яғни әртүрлі жұқпалы аурулардың белгілері (симптомы) болып келуі мүмкін. Бұл тұмаудың ең жиі себебі – инфекция. Мысаля, инфекциялық тымау көбінесе аденовирусты инфекция кездерінде, грипте, парагрипте, менингокты инфекцияларда, қызылша, күл, қызамық, соз ауруларында кездеседі. Бұған от басындағы бірнеше адамның бірінен соң бірінің ауруын және науқасты дер уақытында оңаша бөлек шығармау салдарынан ауруды айтуға болады. Инфекциялық емес тымаудың себептеріне жалпы немесе жергілікті суыққа шалдығу, сыртқы температураның күрт өзгеру, құрғақ ауаның тез жаңбырға өтуі осы аурулардың болуына қолайлы жағдай туғызады. Өте жылы немесе жылылығы жеткіліксіз киім де тымаудың тууына себеп болады. Сөйтіп суыққа шалдығу әсерінен организмнің жергілікті және жалпы қарсыласу қабілеті төмендейді. Бұл жағдайда мұрын қуысындағы кәдімгі залалсыз кокк флорасының белсенділігі артып, вирулентті болады және бұл микробтардың сан жағынан көбеюі байқалады. Бұл аурулардың өзіне тән қоздырғышы әлі анықталмаған. Суыққа шалдығу әсерінен мұрынның шырышты қабығының қалыпты трофика (жүйке жүйесінің адам организміне әсер етуі) жұмысы өзгереді, яғни қарсыласу жүйке-рефлекторлық механизмі бұзылады және әрі қантамырлары қысылады. Суықтың ықпалына әдетте реактивтілігі өзгерген адамдар жылдам ұшырайды, әсіресе созылмалы немесе жедел аурулармен әлсірегендер. Жедел жарақаттану тымауының пайда болу себептері әдетте мұрын қуысындағы шырышты қабықтың хирургиялық манипуляцияларда және бөгде денелермен зақымдалу салдарынан туындайды. Сол сияқты жарақаттану тымауының себептеріне кәсіби факторлар немесе қоршаған орта жағдайлары жатады: темір, көмір ұнтақтары, шаң, күйе, газ т.б. тымау тудырады. Мұрын қуысының шырышты қабығы қабынуының сирек себептеріне термиялық, химиялық және механикалық тітіркендіргіштер жатады. Олар да жүйке рецепторларына әсер етіп жедел тымау тудырады. Жедел ринит әрқашан кенет басталады және ол екі жақты болып келеді. Мұрын қуысы шырышты қабығының жедел қабынуының ағымы үш сатыдан тұрады:
Бірінші құрғақ немесе тітіркену (қозу) сатысы.
Екінші ылғалды немесе өте көп шырышты зат бөліну сатысы.
Үшінші соңы немесе шырышты-іріңді зат бөліну, яғни шешуші сатысы.
Соңғы аяқталу сатысының өзі екі түрде бітеді: а) толық жазылу; б) созылмалы түрге ауысуы (өтуі). Бұл кезеңдер бір-біріне жалғасып келеді. Құрғақ немесе тітіркену сатысы бірнеше сағаттан 1-2 күнге шейін созылады. Ауру басталғнда мынандай сезімдер пайда болады: мұрын қуысы, көбінесе мұрынжұтқыншағы жыбырлап, құрғап-кернейді, ашып-қаңсиды, көп түшкіреді, одан кейін мұрынның екі жағы кезек-кезек бітіп қалады. Бір уақытта жалпы әлсіздік, қалтырау, басының ауырғаны пайда болып, сол сияқты денесі ауырлап, еңсесі түсіп және дене ыстығы субфебрильтетке дейін көтерілуі мүмкін. Мұрынның иіс сезу қабілеті күрт төмендейді, мұрын арқылы тыныс алуы біртіндеп әртүрлі дәрежеге шейін қиындап, дәм сезімі төмендейді, жабық мыңқылдап сөйлеу пайда болады. Риноскопиялық қарау кезінде мұрынның шырышты қабығының ісінгені, құрғап, қыпқызыл болып қызарғаны байқалады. Ісіну бірте-бірте көбейіп тыныс жолдарын тарылтады, сондықтан мұрынның тыныс алу қызметі нашарлайды. Екінші сатысы – мұрын қуысынан өте көп мөлшерде ақ түсті мөлдір сұйықтықтың ағуымен сипатталады және бұл сұйықтықтың ішінде аммиак пен хлорлы натрий болады. Мұрын өзі мұрын кіреберісі мен жоғары ерін қызарып ісінуіне сонсоң эрозияның пайда болуына әкеледі. Көп мөошерде сұйықтықтың ағуына байланысты аурудың бірінші сатысының белгілері құрғап-кернегені, ашып-қаңсағаны жоғалады, бірақ көзден жас ағу пайда болып, мұрын арқылы тыныс алу сақталып, құлақтары шулап, шаншиды, бітіп қалуы байқалады. Риноскопиялық көрініс: мұрын шырышты қабығының едәуір қызарғаны, існгені анық байқалады және төменгі мұрын жолдарында көп мөлшерде серозды-шырышты зат көрінеді. Үшінші шешуші – шырышты-іріңді зат бөліну сатысы аурудың 4-5 күніне сәйкес келеді және бөлінетін зат біртіндеп өзінің сипатын өзгертеді, ол қоюланып іріңді түрге айналады, мұның себепшісі арнаулы қан элементтерінің – лейкоцит пен лимфоциттің, сол сияқты бөлінген эпителиалды торшаның және муциннің болуы. Науқас ұйықтаған кезде бөлінетін зат азаяды тіпті тоқтайды, бірақ қай жағында жатса, сол жағындағы мұрын бітіп қалады, қалпын өзгерткенде ол да өзгереді, өйткені ол қанның құйылуы мен қантамырларының кеңеюіне байланысты болады. Кейінгі бірнеше күнде мұрынның бөлінетін заттың мөлшері біртіндеп азаяды, тіпті тоқтайды. Мұрын шырышты қабығының ісігі азаяды, тыныс алуы, иіс сезу қасиеттері қалпына келеді. Сонымен аурудың ұзақтығы 8-14 күнге созылып, дер кезінде дұрыс емделген жағдайда толық жазылып, қалыпты жағдайға келеді. Риноскопияда мұрын қуысы шырышты қабығының қанталағаны, ісінгені және мұрын түбі мен оның әртүрлі бөлімдерінде көп мөлшерде шырышты-іріңді созылмалы зат көрінеді. Артқы риноскопия шырышты қабықтың қанталағаны, артқы қабырғада ірің және барлық лимфааденоидылық жұтқыншақ сақиналарының қанталап існгені байқалады. Жедел тамаудың өту барысы әрбәр адамда әртүрлі болып өтуі мүмкін, мысалы кейбіреулерде өту барысы абортивті (аурудың беті 2-3 кұнде жедел қайтады/болады, ал басқа біреулердікі ұзаққа созылуы мүмкін (2-3 апта)). Абортивті өту барысына организмнің нормадағы иммунологиялық жағдайы және сыртқы ортаның жалпы жағдайлары мүмкіндік туғызады. Созылмалы өту барысы асқынулар пайда болғанда байқалады, сол сияқты реактивтілігі өзгеріп әлсіреген адамдар арасында кездеседі. Жедел риниттің шешуші аяқталу сатысы кейде толық жазылумен бітпейді, келесі асқыну түрлері пайда болуы мүмкін:
Жедел ринит төмен қарай кетіп жұтқыншақтың шырышты қабығы, көмей, кеңірдек, өкпе тармақтары қабынады (төмен түсетін фаринголаринготрахеобронхит).
Мұрын қосалқы қуыстарының шырышты қабығының қабынуына әкелуі мүмкін (синусит).
Ортаңғы құлақтың іріңсіз және іріңді қабынуы пайда болуы мүмкін (жедел ортаңғы катаральды отит, жедел ортаңғы іріңді отит).
Есту түтігінің, мұрын-көзжас өзегінің қабынуы (евстахиет, дакриоцистит).
Мұрын кіреберісінің тері аурулары (дерматит).
Емдеу. Емдеу әдетте амбулаториялық жағдайда жүргізіледі, жоғары дене ыстығында төсек режимі тағайындалады, А және С витаминдерге бай тамақтар беріледі. Жұқпалы аурулар тұмауларында спецификалық емдеу жүргізіледі. Барлық жағдайда мұрынға май, ұнтақ, тамшы түрінде тамыртарылтқыш және қабынуға қарсы дәрілер тағайындаймыз. Жедел кезеңде мұрынға 0,5-0,1% нафтизин ерітіндісін, 0,05-0,1% галозилин ерітіндісін 1-2% эфедрин ерітінділерін тамызу керек, одан кейін 5 тамшыдан күніне 2 рет 2% проторгол немесе 2% колларгол құю керек. Симановский, Розенфельд майлары өте жақсы тамыртарылтқыш және қабынуға қарсы дәрілерп қатарына жатады, майлармен дәріленген дәкені мұрынға тығындау арқылы емдейміз. Жедл тұмау кезінде қатты сіңбірмеуге тырысу керек, аяққа жылы қою (қыша араласқан ыcтық суға аяқты салып қою) тер шығаратын дәрілер (0,2-0,3 г. күніне 2-3 рет) дәрі ұнтағын мұрын ішіне үрлеу жақсы әсер береді. Мұрынға жаңа дайындалған пеницилин ерітіндісін (5 мл 1-2% эфедрин ерітіндісіне 200.000 ЕД) құю да жақсы көмектеседі. Мұрынға әртүрлі физиотерапиялық емдерді беруге болады (УВЧ, УФО, диаметрия). Жас балаларға ментол тамшысын тағайындауға болмайды, себебі дауыс саңылауы рефлекторлы жабылып қалуы мүмкін. Алдын-алу (профилактика). Қоршаған орта ауасын таза ұстауға қасқорлық жасау, бөлмелерді дымқылдап тазарту, ұйықтар алдында жақсылап желдетіп алу. Емшектегі баланы ауа райына қарамай таза ауаға шығарған жөн. Балаларды тым жеңіл де, тым жылы да киіндіруге болмайды, қатты қызған тері нәзік болады. Аурудың алдын алу үшін адамдардың шынығуы, суыққа төзімділігін арттыру керек болады. Ауа мен күн көзі ваннасы (күнге күю және суға шомылу) дене шынықтыру жаттығуларын жасау, қыстың спорт түрлерімен айналысу өте пайдалы. Мұрынмен тыныс алуды хирургиялық жолмен қалпына келтіру, қанқұрт тістерді емдеу т.б.
Қазіргі заманның оториноларингологиялық актуальды сұрақтары медицина дәлелденген. Мұрынның және оның қуысының жедел және созылмалы аурулары, асқынулары.
1. Мұрын мен мұрын қуысының ауруларының жіктелуі, диагностикасы, асқынулар,
клиникасы мен емі.
Мұрынның жедел және созылмалы аурулары
Мұрын қуысының жедел және созылмалы аурулары
Мұрынның және мұрын қосалқы қойнауларының асқынулары
Жедел ринит: жіктелуі, этиологиясы, патологиялық анатомиясы
Жедел ринит этиологиялық факторларға байланысты инфекциялық және инфекциялық емес деп бөлінеді. Риносинуситті аурулардың кездесу жиілігіне келесі факторлар әсер етеді:
ЖРВИ, аденовирусты грипп
Жоғарғы тыныс жолдарының шырышты қабатына механикалық, химиялық, биологиялық тітіркендіргіштердің әсерлері
Мұрын және оның қосалқы қуыстарының травматикалық жарақаты, мұрын пердесінің қисаюы
Кариозды тістердің одонтогенді гайморитке әкелуі
Мұрын-жұтқыншақ миндалинаның үлкеюі, аденоидтардың ұлғаюы
Суықтау
Мұрын маңындағы қуыстардың жедел қабынуының қоздырғыштары келесі микроорганизмдер: гриппозды вирус, стептококк, стафилококк, диплококк және басқалары.
Патогенезі. Суықтау басты роль атқарады. Салқын тию кезінде мүрынның шырышты қабаты функционалды бұзылыстарға ұшырайды, әсіресе, алғашқы суықтың әсерінен шырышты қабаттың бозғылт болуы, кейіннен, керісінше гиперемиялық түрге ауысуы, ісінуі, көлемінің айқын ұлғаюы және шырыштың көп бөлінуі клиникалық бақылауда көрсетілген. Жергілікті және тікелей суық тию факторы, сондай-ақ бүкіл дененің суықтауы мұрынның шырышты қабатының жоғарыда аталған функционалды өзгерістеріне әкелуі мүмкін. Суық тию организмнің реактивтілік күшін және иммунобиологиялық қасиетін төмендетеді, нәтижесінде микробтардың дамуына қолайлы жағдай туады. Сөйтіп, мұрын қуысының шырышты қабатының жедел типтік инфекциялық қабынуы дамиды.
Патоморфологиясы. Патология-анатомиялық өзгерістері тамырлар жүйесінің кеңеюімен және шырышты қабаттағы дөңгелек жасушалармен сіңірілген инфильтратпен көрініс береді. Шырышты қабаттағы гиперсекреция бездің күшті жұмысы мен терлеу кезіндегі тіндік сұйықтықтың эпителий жамылғысы арқылы өтуіне байланысты. Бөліндінің құрамы шырыштан, лейкоциттерден және көптеген ыдыраған цилиндрлі және жыпылықтаушы эпителальды жасушалардан тұрады. Келесі бөліндіден эритроциттер мен муцин құрамының көбейгенін аралас түрде кездестіреміз. Бөліндіні бактериологиялық зерттеу кезінде әртүрлі қоздырғыштар мен саңырауқұлақтарды анықтауға болады.
Клиникасы. Жедел ринит ағымының үш кезенін ажыратамыз:
1.Тітіркену кезеңі. Сырқаттану бей жайлық сезімнен, жеңіл қалтыраудан, кейде жеңіл түрде температураның жоғарылауынан басталады. Бастың ауруы, маңдай бөліктің тұйық ауруы, мұрын және жұтқыншақтың мұрын мен көмейлік бөлігіндегі кебу сезімдері мазалайды. Түшкіру пайда болады, кейіннен жөтел қосылады. Мұрын қуысының шырышты қабатын қарағанда гиперемияланғанын, ісінгенін байқаймыз. Тыныс алу, иіс сезу қызметі бұзылады. Мұрын қуысы ісіктерінде дауыс міңгірлеп шығады.
2. Шырыштың бөліну кезеңі. Бұл ккезең мұрыннан мөлдір, түссіз, сулы сұйықтықтың көптеп бөлінуімен ерекшкленеді. Қызу сезімі, құрғау кебу сезімі жоғалады, бірақ жарықтан қорқу, жас ағу пайда болады. Сирегірек құлақта шу, түшкіру, мұрынның бітуі сақталады.
3. Шырышты іріңнің бөліну кезеңі. Аталған кезең муциннің, ұйыған эпителий жасушалары мен лейкоциттердің болуымен ерекшеленеді. Бұл 3-4күннен кейін болады. Кейіннен бөліну төмендейді, 8-12күнде салқын тиюі біртіндеп жоғалады.
Диагностикалау әдістері.
1. Аурудың анамнезі
2. Алдыңғы және артқы риноскопия
Емдеу принциптері.
Инфекциялық ринитке сульфаниламид препараттары, мұрын тамырын тарылтқыш препараттары, қызуды төмендететін дәрілерді тағайындайды. Аэрозольтерапия мен физиоегулерді қолданады.
Асқынулары.
Жедел синуситтер
Жедел ортаңғы отит
Жедел фарингит, ларингит, бронхиттер
Дакриоциститтер
Мұрын кіреберісіндегі дерматиттер
Созылмалы риниттің негізгі түрлері: себебі, клиникасы.
Созылмалы катаральді ринит. Морфологиялық өзгерістер айқын емес, шырышты қабықтың бектей қабаты зақымдалады. Кірпікшелі эпителий өз кірпікшелерін жоғалтады, кей жерлерде – көпқабатты жалпақ эпителиймен ауысқан. Субэпителиальді қабатта – лимфоциттермен, нейтрофилдермен домалақ жасушалы инфильтрация байқалады.
Клиникасы:Мұрынның кезеңді бітелуі, мұрын бөлінділері – шырышты және шырышты–іріңді сипатта.Риноскопияда – шырыштың қою гиперемиясы мен біркелкі ісінуі.
Созылмалы катаральді ринитті созылмалы гипертрофиялық риниттен айыру үшін тамыр тарылтқыш препараттармен сынама жүргіземіз. Мұрын кеуілжірлері шырышының қысқаруы жергілікті гипертрофияның жоқтығын дәлелдейді. Түйме тәрізді зонд көмегімен айқын гипертрофияда тығыз тін, жалғанда жұмсақ тін анықталады.
Созылмалы гипертрофиялық ринит дәнекер тіннің өсуімен сипатталады. Морфологиялық пролиферативті процесстер басым болады.Төменгі мұрын кеуілжірлерінің алдыңғы және артқы шеті және ортаңғы мұрын кеуілжірінің алдыңғы шеті жиі гипертрофияланады.Мұрын кеуілжірінің полип тәрізді қалыңдауы мүмкін.
Клиникасы:мұрынның тұрақты бітелуі, шырышты және шырышты–іріңді бөліністердің көп болуы.Иіс сезу саңылауының обтурациясы салдарынан гипосмия және аносмия дамиды.Сонымен бірге науқасты баста ауырлық сезімі мен бас ауруы мазалайды. Риноскопияда мұрын кеуілжірлері өлшемінің ұлғаюы, қою гиперемия анықталады. Дифференциалды диагностиканы созылмалы катаральді ринитпен жүргіземіз.
Созылмалы атрофиялық ринит. Аурудың дамуында негізгі себептерге асқазан ішек жолдары, әсіресе бауырдың аурулары, ауыр инфекциялық аурулар, әлеуметтік жағдайдың, тамақтанудың нашарлауы, жетілу кезеңінде гормональдық өзгерістер мен психогенді күш түсуі, мұрын жарақаттары, операциялар, мұрынға ұзақ уақыт бойы тамыр тарылтқыш препараттарды қолдану жатады. Метаплазия – шырыштың бірден жұқаруы, кавернозды тін мен бездердің жоғалуы, кірпікшелі эпителийдің жалпаққа метаплазиясы, Бокал тәрізді жасушалардың жоғалуы, шырышты бездердің санының азаюы.
Клиникасы: Мұрында құрғақтық, шырыш бөлінуінің төмендеуі, иіссіз жабысқақтың түзілуі, қою, созылмалы бөліністер, мұрынмен тыныс алудың бұзылуы. Риноскопияда мұрын мен мұрын кеуілжірлерінің атрофиялануы, қою секреттің, жабысқақтың жиналуы салдарынан кеңейген қуыс анықталады.