4. Еңбекақы төлеу қорын жоспарлау

Еңбек ақы – бұл ашқалай төлем сомасы, яғни жалдамалы жұмыскерге келісім-шарт бойынша атқарған жұмысына натуралды төлем құны. «Еңбекақы» категориясы екі түрлі сипатта қолданылады: жалданған қызметкерге ол табыс, ал кәсіпорын үшін - өндірс шығынының бір бөлігі.

Жұмысшы күші шығындары еңбекақы төлемімен шектеліп қалмайды. Сондай-ақ, кәсіпорынның жұмысшы күшіне кеткен шығындарына жұмысшыларды әлеуметтік қорғау, оларды тұрғын үймен және әлеуметтік-тұрмыстық қызмет көрсетумен қамтамасыз ету, жұмысшы күшін пайдаланғаны үшін салық төлеу жатады. Кәсіпорын жұмысшы күшін пайдаланғаны үшін еңбекақы төлеу қорынан әлеуметтік салық төлейді. Кәсіпорын персоналы үшін еңбекақы оларды ынталандыру мен мотивациялаудың негізгі құралы болып табылады.

Еңбекақыны төлеу қоры – бұл жұмыскер мен қызметкердің келісім-шартқа байланысты нақты атқарған жұмысы үшін төленетін натуралды құн, барлық еңбекақы төлемдерінің жиыны. Ол құрылымы бойынша әртүрлі элементтерден тұрады (Сурет 1).

Еңбекақы төлеу шығынының жоспарлық көлемі немесе еңбекақы төлеу қоры (ЕТҚ) әртүрлі біріктірілген немесе сараланған тәсілдермен анықталады. Біріктірілген жоспарлық еңбекақы төлеу қоры (ЕТҚ_жос) үш тәсілмен есептеледі.

1. Өнімнің (жұмыстың) бірлігіне шаққандағы еңбекақы нормативі (Н_еңб) негізінде:

ЕТҚ_жос = Н_еңб._ақы * Q_i

мұндағы, Q_i – натуралды (құнды) көрсеткіштегі жоспарланған өнім көлемі

2. Өнім көлемінің өсімінің әрбір пайызына шаққандағы еңбекақы қорының өсімінің нормативі негізінде:

ЕТҚ_жос = ЕТҚ_баз + ЕТҚ_баз (Н_еңб * Ө) / 100%

мұндағы, Ө - өнім көлемінің өсімі;

Н_еңб - өнім көлемінің өсімінің әрбір пайызына шаққандағы еңбекақы өсімінің нормативі.

3. Жұмыскердің саны (Ж_тізім) және қосымша мен төлемдерді қоса есептегендегі орташа жылдық еңбекақы (ЕТ_жыл) негізінде:

ЕТҚ_төл = ЕТ_жыл * С_ое

Сурет 1 - Қызметкердің еңбекақы қорының құрамы:

1 – тікелей еңбекақы қоры: 2 – қосымша еңбекақы қоры.

Еңбекақы қорын есептеу кезінде жоғарыда келтірілген ЕТҚ әдістері жалпы кәсіпорын немесе жұмыскердің жекелеген топтары мен категориясы бойынша қолданылады. Сараланған (деталданған) ЕТҚ-ның жоспарын есептеу цех бойынша өнеркәсіптік-өндірістік персоналдың категориясы мен жалпы кәсіпорын бойынша жүргізіледі және ЕТҚ тарифтік, сағаттық, күндік және айлық есептері енгізіледі.

Тарифтік ЕТҚ кесімді-жұмыскер мен мерзімді-жұмыскердің еңбекақысынан тұрады. Кесімді бағалама бойынша жоспарланған жұмыс көлемі үшін кесімді-жұмыскердің ЕТҚ келесі формуламен есептеледі:

ЕТҚ_кес = Р * N * K

мұндағы, Р - өнім бірлігіне шаққандағы кесімді бағалама;

N – бағдарлама бойынша өндірілген өнім саны (көлемі);

К – жоспарлық тапсырманы орындау коэффициенті.

Тарифтік ставка бойынша атқарылған жұмыс мерзіміне шаққандағы мерзімді-жұмыскердің ЕТҚ келесі формуламен анықталады:

ЕТҚ_мер = Н * Т_ст * К

мұндағы, Н – жұмыс көлемі, норма – сағат;

Т_ст – атқарған жұмысы үшін орташа сағаттық тарифтік ставка;

К – жоспарлық тапсырманы орындау коэффициенті.

Жоспарлық ЕТҚ алу үшін тарифтік қорға сағаттық, күндік, айлық (жылдық) ЕТҚ-на кіретін қосымша төлемдер қосылады.

Сағаттық ЕТҚ тарифтік ЕТҚ мен нақты жұмыс істеген уақыты үшін қосымша төлемдерден тұрады, атап айтсақ, түнгі уақыт, зияндылық, еңбекақы төлеудің үдемелі жүйесі бойынша төленетін төлемдерден және сыйақылық мадақтаулардан құралады.

Күндік ЕТҚ сағаттық ЕТҚ мен ішкі ауысымдық үзілістермен байланысты қарастырылған төлемдерден тұрады. Мысалы, жасөспірімдерге (18 жасқа дейін) қысқартылған жұмыс күні үшін төлемдер.

Айлық (жылдық) ЕТҚ күндік ЕТҚ мен жұмыс емес күндері үшін төлемдерден (кезекті және қосымша демалыстық, мемлекеттік міндеттемелерді орындағыны үшін төлемдерден) тұрады. ЕТҚ-ның тарифтік сомасы мен оған қосымша төлемдер негізгі еңбекақы деп аталады.

Еңбекақы төлеу шығысының құрамына (немесе еңбекақы төлеу қорына) кәсіпорынның қаржыландыру көзіне тәуелсіз барлық шығыстары (заңға сәйкес жұмыс істемеген уақыты үшін еңбекақысы сақталған ақша сомасы; ынталандырулар мен орнын толтыру сомалары) жатады.

Кәсіпорының көптеген шығыстары не еңбекақы төлеу қорына, не әлеуметтік сипаттағы төлемдерге жатқызылмайды: іс-сапарлық шығыстар, кәсіби оқуға және жұмыскерге мәдени-тұрмыстық қызмет көрсетуге жұмсалған шығыстар, мемлекеттік әлеуметтік қорға міндетті аударымдар және т.б. кеткен шығыстар.

Еңбекақы төлеу қоры айға, тоқсанға және жылға анықталады. Жеке кәсіпорында еңбекақы төлеу қоры персоналдың жеке категориясы бойынша есептеледі. Өнеркәсіп пен материалдық өндірістің басқа да салаларында еңбекақы төлеу қорын категорияларға байланысты талдау кезінде жұмыскердің сағаттық, күндік және айлық еңбекақысын ерекшелеп көрсетеді. Осыған байланысты еңбекақы төлеудің орташа деңгейі уақыт бірлігіне сәйкес есептелуі мүмкін – орташа сағаттық, орташа күндік және орташа айлық еңбекақы.

Орташа сағаттық еңбекақы (ОСЕТ_ж) жұмыскермен атқарылған адам-сағаттың (Т_ас), еңбекақы төлеудің сағаттық қорына (ЕТҚ_с) қатынасымен анықталады.

ОСЕТ_ж = ЕТҚ_с / Т_ас

Орташа күндік еңбекақы (ОКЕТ_ж) жұмыскердің адам-күн есебіндегі атқарылған уақыттың (Т_жк), еңбекақы төлеудің күндік қорына қатынасы арқылы анықталады.

ОКЕТ_ж = ЕТҚ_күн / Т _{а. күн}

Орташа күндік және орташа айлық еңбекақы арасындағы өзара байланысы келесі формуламен есептеледі:

ОКЕТ_ж = ОСЕТ_ж * t _c * K ₁

мұндағы, t _c - жұмыс күнінің орташа ұзақтылығы, сағат;

K ₁ – еңбекақының күндізгі қорын қосымша төлемдер есебінен арттыру коэффициенті. Демек

K ₁ = ЕТҚ_күн / ЕТҚ_сағ

Орташа айлық еңбекақы (ОАЕТ_ж) жұмыскерлердің орташа тізімдік санының (С_от) еңбекақының айлық қорына (ЕТҚ_ай) қатынасы арқылы анықталады:

ОАЕТ_ж = ЕТҚ_ай / С_от

Орташа айлық және орташа күндік еңбекақы төлеу арасындағы өзара байланыс келесі формуламен анықталады:

ОАЕТ_ж = ОКЕТ_ж * t _күн * K₂ ,

Мұндағы, t _күн - жұмыс кезеңінің орташа ұзақтығы, күн есебінде;

K₂ - еңбекақының айлық қорын қосымша төлемдер есебінен арттыру коэффициенті. Демек

K ₂ = ЕТҚ_ай / ЕТҚ_күн

Еңбекақы деңгейі арасындағы қатынасты зерттеу арқылы осы өнеркәсіптің еңбекті ұйымдастыруы мен жұмыс уақытын пайдалану дәрежесімен танысуға мүмкіндік береді. Мысалы, егерде орташа сағаттық еңбекақының өсу қарқыны, орташа күндік еңбекақының өсу қарқынымен салыстырғанда әлдеқайда жоғары болса, онда ол жұмыс күнін тиімді пайдаланғанын, яғни еңбекақының өсуі өнімді шығарумен тікелей байланысты төлемдер есебінен жүзеге асырылып жатқанын дәлелдейді.

Басқа категориядағы жұмыскерлердің орташа айлық (орташа жылдық) еңбекақысы олардың орташа тізімдік санының еңбекақының айлық (жылдық) қорына қатынасы арқылы анықталады. Кәсіпорында жұмыс істейтін бір жұмыскердің орташа еңбекақысы осы кезеңдегі кәсіпорын қызметкерінің орташа тізімдік санының жалпы еңбекақы қорына қатынасы арқылы анықталады.

Сондай-ақ, еңбекақының орташа деңгейі (ЕОД), жұмыскерлер саны (С) және еңбекақы төлеу қоры (ЕТҚ) арасында тәуелділік бар:

ЕТҚ = ЕОД * С

Төмендегілер арқылы еңбекақы қорына әсер ететін әр факторды талдауға болады:

1. еңбекақы төлеу деңгейінің өзгеруі;

2. өндіріс көлемінің немесе еңбек өнімділігінің өзгеруіне байланысты жұмысшылар санының өзгеруі. Еңбекақының өсуімен салыстырғанда еңбек өнімділігінің өсуінің озып кетуі өндірілген өнім құнындағы еңбекақы төлеуге кеткен шығын үлесінің төмендегенін дәлелдейді және керісінше.

Қазіргі кезде кәсіпорынның таза пайдасы мен еңбекақының бір бөлігі есебінен тұтыну қоры құрылады. Ол кәсіпорын жұмыскерінің негізгі табысы болып табылады және келесілерден тұрады:

• еңбекақы төлеу қоры – барлық жұмыскердің еңбекақысын төлеу үшін есептелген қор;

• табыс (дивидендтер, пайыздар) – кәсіпорын мүлкі мен еңбек ұжымы мүшелерінің салымы мен акциялары бойынша алуы;

• ақшалай төлемдер мен марапаттаулар.

Жұмысшылардың орташа табысы мен орташа еңбекақысын ажыратады. Жалпы кәсіпорын бойынша жұмысшының орташа табысы тұтынуға бағытталған (еңбекақыға кеткен шығын, ақшалай төлемдер, табыстар – дивиденд, пайыз) қор сомасынан есптеледі. Жалпы кәсіпорын бойынша жұмысшының орташа еңбекақысы жұмыскерлерге төленетін еңбекақы қорынан, тізімдік құрамынан, бір жылдық еңбек қорытындысы бойынша және бір уақыттық мараппаулардан тұрады.

Сонымен қатар еңбекақылар номиналды және нақты болып бөлінеді. Номиналды – ақшалай түрдегі төленген еңбекақы. Нақты деп атқарған еңбегі үшін алған ақшаның сатып алу күші, яғни жұмысшы өзінің номиналды еңбекақысына сатып ала алатын әртүрлі тауарлар мен қызметтер саны.