4. Жеткіншектің құрбыларымен қатынасы.

Жеткіншектің өз құрбыларымен қарым-қатынас жасауына көшелік. Жеткіншектің үлкендердің қамқорлығынан құтырғысы келуі, өз құрбыларынмен қарым-қатынас жасап, жолдас-жораларымен байланыста болуына итермелейді. Біз ілгеріде әркімнің өзінің алға қойған мақсаты, тілегі болады дедік. Бұрын бала әке-шешесіне айтып, осы жөнінде олардың пікірін тыңдаған жеткіншек өзінің імкі сырын тек ең жақын достарын айтады. Себебі жеткіншектің момын, уайымын туысқандардан гөрі жақын достары жақсы түсіне алады. Себебі құрбылары да осы бала сияқты туғандарымен келіспеушілікті талай рет басынан кешірген.

Жеткіншектің өз құрбыларымен қатынасы түрлі дәрежеде кездеседі. Сыныптағы бір баламен тек достық қатынаста болса, өзгесімен жолдастық қатынаста болады. Достық қатынас бірнеше жағдайда болады. Мысалы, жеткіншек бәлендей құрбысымен дос болғанның өзінде де соған өзінің ішкі сырының бәрін айтпай, достарының ішіндегі ең жақын досына айта алады. Бір-екі бала достық қатынаста бола алады. Мұны әлеумет психологиясында микротоп деп атайды. Кімдер микротопқа яғни жақын достық қатынаста болатынын анықтау үшін осыны былайша білуге болады: мысалы, екі бала сырласып тұрғанда, қасына үшінші бала келе қалса, әңгімелерін тоқтатып, өзге мәселеге көшеді. Себебі, келген балада олардың досы болғанымен, кейбір сырларды оған айтуға болмайды. Достық қатынас дегеннің өзі екі жақты процесс: жеткіншек кім болса сонымен дос бола алмайды.

Ал жеткіншек өзіне дос таңдау үшін оған қандай талаптар қояды? Талап түрліше келеді. Егер кіші оқушы өзіне досты көбіне сабақ үлгеріміне қарай қалайтын болса, жеткіншек оның құрбысының ниеті қандай, шынымен дос болғысы келе ме, қорқақ не батыр ма, қиыншылық жағдайда оны тастап кете ме, кетпей ме,- осы сияқты сапаларға ерекше мән береді. Осымен қатар жеткіншектердің арасында беделдісі, кеңес беруге бейімдісі кездеседі. Мұндай жеткіншек, мысалы, екі бала ренжіскенде, кім кінәлі,- осыны шешуші (орбитр) ролін атқарады. Осындай баланы әлеумет психологиясында көсем («лидер«) деп атайды. Мұндай жеткіншек епті және ұйымдастырушылық қабілетінің болуынан сынып жетекшісі оны староста т.б. етіп сайлайды. Бірақ жақсы оқитындардың бәрі сыныпта беделді емес.

Мұнымен қатар жеткіншек жасындағылар тобында «моральдық кодекс« дейтін кездеседі. Мұны солай деп атайтыны жеткіншектердің нені жақсы, нені орынсыз дейтіні көбіне үлкен адамдардыкіндей емес, үлкендердің істерді моральдық жағынан бағалауы жеткіншектің осы жөніндегі бағасына дәл келмейді. Мысалы, жеткіншек досының ұнамсыз қылықтарын, не біреудің жасаған қолайсыз ісін өзгелерге (әсіресе үлкендерге) айтып қоюын кодекске дәл келмейді деп санайды. Сол сияқты бір оқушы жақсы баға алу үшін мұғалімдердің алдында жақсы көрінгісі келсе, мұндай әдетті де жеп көреді. Ал бір бала өзге баламен дос болып жүріп, кейін оны «сатып« кетсе, осы да кодекстің талабына сай келмейді.

Жеткіншектің достықты қалай бағалайтынына келсек, осының өзі тым терең мағынада кездеседі. Егер достығы терең болған жеткіншектер бір-біріне ренжісіп, өзара сөйлеспесе онда осы оқиғаны әр жағы қатты қайғыға алып, көпке дейін уайымдауы ықтимал. Сонымен қатар біз оқу жеткіншектің негізгі әрекеті десек те, кейде баланың досымен бірігіп тиісті іске құмарлануы осындай, ол тіпті оқу тапсырмасын орындауды ұмытып кетуі мүмкін. Жалпы алғанда жеткіншек үшін кейде досының айтқан сөзі не кеңесі үлкендердікінен басым келіп, соны орындаудан бастарпайтын болады.