8 Лекция. Жеткіншек жасындағылардың психикалық дамуы.

1. Жеткіншек психикасының дамуының өзіндік сипаты.

2. Жеткіншектің дене құрылысы мен физиологиялық дамуы.

3. Жеткіншектің «Мен« деген қасиетінің және үлкендермен байланысы.

4. Жеткіншектің құрбыларымен қатынасы.

5. Жеткіншектің оқуы және таным процестерінің дамуы.

1. Жеткіншек психикасының дамуының өзіндік сипаты.

Жекіншек жасындағыларды тиісті әдеттерде «қиын«, «өзгерілу«, ауысу жастары« т.б. деп атайды. Соңғы жағдайда «ауысу жасында« жеткіншек баланың кезеңдерден ересек жасына ауысады.

Жеткіншек өзге жастарға қарағанда педагогтар мен тиісті әдебиеттерге көп әңгіме болып жиі көтеріледі. Себебі бұл кезеңде оның спихикалық даму ерекшелігі жас бала мен ересектерге қарағанда әлде қайда өзгеше болады: бұл кезеңге тән тағы бір ерекшелік жеткіншек барлық нәрсені өз бетімен орындап, үлкен адамдардың қамқорлығы мен ақыл-кеңесінен құтылғысы келеді.

Ал жеткіншектің бала кезінен ересек кезеңіне ауысуы психологиялық тұрғыдан жаңа сапа, бірақ осыған ауысудың себебі сол болып келген психикалық дамудың салдарынан: егер үлкендер жеткіншекті бала деп есептесе, керісінше олар өзін есейдік деп санайды. Бұл екі арадағы дәл келмеушілік қайткенде де жеткіншектің дамуына әсер ете алады.

Әдетте, жеткіншектерді тәрбиеге көнбейтін «қиын« жас деп сипаттайды. Солай деп бағалайтыны, біріншіден, бұрынғы кездегі психикасы, мінез-құлқы өзгеріп, соның негізінде жаңа қасиеттер пайда болатынынан. Кейде мұндай өзгеріс аз уақыттың ішінде болуы мүмкін (бірақ өзгеріске ұшырау жеткіншектерде бір уақытта кездеспейді). Екіншіден, осындай психиканың жаңа саласының пайда болуынан бала қиналысқа ұшырайды, уайым шегерді (оның тәрбиеге көнуіне бөгет жасайды). Мұндай үлкен өзгерістерді психологтар түрліше дәлелдейді.

Қоғамдық ортаның жеткіншекті тәрбиелеуге ықпалы зор. Қоғам дамуының ерекшелігіне қарай жастарға қоятын талап үнемі өзгеріліп отырады. Осы талапқа сай жеткіншек бала жасынан үлкендер жасына өтерде қоғам жағдайы оған түрліше әсер етіп, баланы әр түрлі фантастикалық іске ұмтылдырады. Мұндай уақытша келіспеушілікпен күресу мектептегі және үй-ішіндегі тәрбие жұмысының негізінде болады. Егер тәрбие не оқу жұмысы жеткіншектермен жақсы жүргізілсе, ұнамсыз әдеттерден аулақ болады.

2. Жеткіншектің дене құрылысы мен физиологиялық дамуы.

Бала жеткіншек жасында дене және физиологиялық даму жағынан үлкен өзгерістерге ұшырайды. Егер бастауыш сыныптарда баланың денесі белгілі бір мөлшермен біртіндеп өсетін болса, жеткіншек кезінде тез өседі.Бірақ өсуі бір мөлшермен іске аспайды. Кейде тым шапшаң, кейде баяу дамиды. Мұндай түрліше қарқынмен өсу 11-ден 16-ға дейін созылады да, кейін өз қалпына келеді. Қыздардың денесінің тез өсуі 13 жаста, ұлдарда 15 жаста кездеседі. Бұл кезде ересектердің сүйегі мен шеміршектері нығайып, бұлшық еттері күшейеді. Осының нәтижесінде 13 жастағы қыз күш жағынан шешесінен кем емес, 15 жастағы ұлдардың күші әкесінің күшіне жақындайды. Дене мүшелері біркелкі дамымайды: аяқтары, қолы, белі, мойыны тез өседі де, кеудесі кеш өседі. Осының нәтижесінде жеткіншек денесінің үйлеспеуінен ұялады.

Мұнымен қатар жеткіншектің қан айналыс системасы едәуір өзгерістерге ұшырайды. Жүрегінің көлемі тез өсіп, салмағы артады. Артериялық қан айналыс түтіктерінің диаметрі өсіп жарымайды. Осының нәтижесінде жүрек қанды көп айдайды да, түтіктің тесігінің көлемі (диаметрі) кішкентай болғандықтан, қанның қысымы көбейеді, сүйтіп жүрек жұмысын нашарлататын болады. Бірақ қан қысымының жоғарылығы көпке дейін созылмай, біраздан соң өз қалпына келеді. Дегенмен, қан қысымының көтерілуі нерв жүйесінің қызметіне әсер етіп, жеткіншектер қызба, ашуланшақ, ызақор болып келуі мүмкін. Сондықтан, осы дене шынықтыру сабағында еске алынуы тиіс.

Кейбір психологтар (З.Фрейд) бұл жастың өзіне тән ерекшелігін қызбалы келуін, тәрбиеге көнгісі келмеуін жыныс өміріне жеткіншектің даяр болуынан деп дәлелдейді. Бұл - қате пікір. Бірақ жеткіншектердің дамуына жыныс факторының ықпалын түгел жоққа шығаруға болмайды. Жыныстық өмірге қай кезде даяр болуды, жер бетіндегі ауа райының өзгешелігімен және ұлттық антографилық факторларымен байланыстыратыны кездеседі: оңтүстік елдерінің қыздары мен ұлдары жыныс жағынан солтүстік елдің балаларына қарағанда ерте жетіледі. Біздінше, осы - жете зерттелмеген мәселе. Рас болғанның өзінде де айырмашылығы бір жылдан аспауы тиіс.

Жеткіншектің бас миының көлемі ересектікіндей. Бірақ ми қабығы клеткаларының қабаттары өсуін әлі тоқтатпайды. Ми қабығы клеткалары тітіркендіргіштерге әсерленгіш. Сондықтан жеткіншектер ренжуге, не қуануға икем келуі мүмкін.